Στο τέλος κάθε χρονιάς οι λίστες, οι απολογισμοί και οι ανασκοπήσεις κάθε είδους έχουν την τιμητική τους. Στον κόσμο των πολιτιστικών προϊόντων διαχρονικά εμφανίζονται δεκάδες λίστες με τα «καλύτερα» από αυτά είτε γίνεται λόγος για βιβλία και ταινίες είτε για δίσκους, παραστάσεις κ.λπ.

Η μανία με τις λίστες δεν αποτελεί καινούργιο φαινόμενο. Αναμφίβολα έχουν ενδιαφέρον, αλλά πρέπει να κρατάμε επιφυλάξεις τόσο για τον σκοπό που επιτελούν όσο και για τα κριτήρια με τα οποία διαμορφώνονται. Αυτό ισχύει και για τις δύο όχθες της πληροφόρησης: αναλογική και ηλεκτρονική.

Κατά συνέπεια, εδώ δεν θα διαβάσετε άλλη μια κλασική ανασκόπηση με τα καλύτερα βιβλία της χρονιάς, αλλά με πινελιές θα επιχειρηθεί ένας απολογισμός για μερικά από τα πιο σημαντικά γεγονότα και τάσεις του εκδοτικού χώρου τόσο σε παγκόσμιο όσο και σε εγχώριο επίπεδο που σημάδεψαν το 2015.

Εκδοτικός κόσμος – εξωτερικό

Ηλεκτρονικό βιβλίο (eBook)

Το ηλεκτρονικό βιβλίο είναι εδώ, αλλά φαίνεται ότι πιάνει προς το παρόν ταβάνι. Στις ΗΠΑ το ηλεκτρονικό βιβλίο σύμφωνα με τη Nielsen καταλαμβάνει περίπου το 26% της αγοράς ενώ στον υπόλοιπο κόσμο το ποσοστό είναι κατά πολύ μικρότερο. Φέτος, το έντυπο βιβλίο στης ΗΠΑ αύξησε τις επιδόσεις του καθώς έφτασε τα 571 εκ. αντίτυπα έναντι 559 εκ. αντιτύπων το 2014. Το κριτήριο της εξοικονόμησης χρημάτων σε σχέση με το έντυπο αποτελεί το βασικό κριτήριο για την προσέλκυση περισσότερων αναγνωστών στο ηλεκτρονικό βιβλίο αλλά προφανώς δεν αρκεί για να κυριαρχήσει έναντι του έντυπου. Ενδεχομένως, το ηλεκτρονικό βιβλίο θα πρέπει να υιοθετήσει τις νέες δυνατότητες που προσδίδει το ψηφιακό περιβάλλον για να κάνει το άλμα και να μην πρόκειται για μια απλή μεταφορά της λογικής του έντυπου στον ψηφιακό κόσμο. Φυσικά, υπάρχουν σειρά ζητημάτων που χρειάζεται να διευθετηθούν και σχετίζονται με τη συμβατότητα, το θεσμικό και φορολογικό περιβάλλον όπως και τα πνευματικά δικαιώματα.

Πλατφόρμες δημιουργίας και διανομής ηλεκτρονικών βιβλίων

Η μάχη δίνεται στο πεδίο της δημιουργίας και διανομής των ηλεκτρονικών βιβλίων όπου διάφορες πλατφόρμες κονταροχτυπιούνται για την επικράτηση. Κύριο μέλημά τους η ευκολία δημιουργίας του ηλεκτρονικού βιβλίου καθώς και η συγκέντρωση-ανάλυση δεδομένων μέσα από τα βιβλία για τις προτιμήσεις των αναγνωστών. Στις πλατφόρμες αυτές ένας συγγραφέας μπορεί να επεξεργαστεί το χειρόγραφό του και να δημιουργήσει ένα επαγγελματικά σχεδιασμένο ηλεκτρονικό βιβλίο συμβατό με όλους τους ηλεκτρονικούς αναγνώστες και τις κινητές συσκευές. Το ηλεκτρονικό αυτό δημιούργημα μπορεί να πουληθεί σε όλα τα κανάλια λιανικής πώλησης του ψηφιακού κόσμου. Οι πλατφόρμες εστιάζουν σε ελκυστικά οικονομικά μοντέλα που σχετίζονται με τα συγγραφικά δικαιώματα και στη δικτύωση του συγγραφέα με τους επαγγελματίες των εκδόσεων. Επίσης, γίνονται προσπάθειες σύγκλισης με τις μεγάλες εταιρείες των ΜΜΕ μέσω της παροχής υπηρεσιών εκδοτικού περιεχομένου.

Ηλεκτρονική Αυτοέκδοση

Η τάση για την αυτοέκδοση παγκοσμίως στο ψηφιακό περιβάλλον είναι ανοδική και αυτό αποδείχθηκε το 2015. Είναι χαρακτηριστικό σύμφωνα με τη Nielsen ότι στις ΗΠΑ η αυτοέκδοση καταλαμβάνει περίπου το 18% των συνολικών πωλήσεων. Η αυτοέκδοση επανέρχεται δυναμικά στην ψηφιακή εποχή καθώς επαναπροσδιορίζεται και επανεκτιμάται τόσο από τους εκδότες όσο και από τους συγγραφείς. Από τη μία πλευρά, οι παραδοσιακοί εκδότες αναζητώντας εναλλακτικές πηγές περιεχομένου και νέους τρόπους χρηματοδότησης για τη στήριξη των βασικών λειτουργιών και δραστηριοτήτων τους επιλέγουν σε αρκετές περιπτώσεις την ενσωμάτωση του μοντέλου αυτού στην επιχειρηματική τους στρατηγική. Από την άλλη, το μοντέλο αυτό αποτελεί μια εναλλακτική επιλογή κυρίως για τους συγγραφείς που επιθυμούν τον πλήρη έλεγχο της συγγραφικής δραστηριότητάς τους, έχουν απογοητευθεί από την παραδοσιακή διαδικασία, αναζητούν διέξοδο της δημιουργικότητάς τους, ασχολούνται με εξειδικευμένα θέματα που δεν θα έβρισκαν στέγη σε παραδοσιακούς εκδότες ή εντέλει χρησιμοποιούν τη συγγραφή ως μια παράπλευρη δραστηριότητα. Γενικότερα, δεν είναι λίγες οι φορές που ο παραδοσιακός εκδοτικός κόσμος και αυτός της αυτοέκδοσης τέμνονται και αλληλεπιδρούν. Αναμφίβολα, η ηλεκτρονική αυτοέκδοση συμβάλλει στον εκδημοκρατισμό της συγγραφής και στην εκδοτική πολυφωνία. Όμως, υπάρχει και η αντίθετη άποψη που εστιάζει στην έλλειψη φιλτραρίσματος και επιμέλειας του περιεχομένου. Σε οποιαδήποτε περίπτωση μέλλει να διαπιστωθεί η βιωσιμότητα του μοντέλου αυτού και η προστιθέμενη αξία που μπορεί να προσδώσει στον εκδοτικό κόσμο.

Οι εκδοτικοί γίγαντες

Η αυξανόμενη πολυπλοκότητα στον εκδοτικό κόσμο αντανακλάται στη φετινή κατάταξη των μεγαλύτερων εκδοτών του κόσμου. Μια σειρά παραγόντων όπως οι συναλλαγματικές ισοτιμίες, οι ενοποιήσεις, η ψηφιακή μετάβαση και η ανάδυση της Κίνας διαμορφώνουν την κατάταξη.

Οι πρώτες 20 εκδοτικές εταιρείες παγκοσμίως[1]

Είναι χαρακτηριστικό ότι οι πέντε μεγάλοι εκδότες των ΗΠΑ (Big 5 – Hachette, HarperCollins, Macmillan, Penguin Random House και Simon & Schuster) αυξάνουν το μερίδιό τους στην αγορά των ΗΠΑ καθώς σύμφωνα με τη Nielsen το μερίδιό τους από το 27% έφτασε στο 38% γεγονός που αποδεικνύει ότι ο εκδοτικός συγκεντρωτισμός αποτελεί μια πραγματικότητα και στην ψηφιακή εποχή.

Καινοτομία

Είναι γεγονός πως τα τελευταία χρόνια δεν έχει εμφανιστεί κάποια συγκλονιστική καινοτομία στην εκδοτική βιομηχανία του βιβλίου. Ένα εγχείρημα που ωθεί την ανάπτυξη καινοτόμων ιδεών είναι το 1440 της Ingram που υποστηρίζει τις νεοφυείς επιχειρήσεις του χώρου. Με αφορμή το έτος που ο Γουτεμβέργιος αλλάζει για πάντα τον γραπτό πολιτισμό το εγχείρημα 1440 θα προσφέρει χρηματοδότηση, εκπαίδευση, τεχνογνωσία και διασύνδεση με τις εταιρείες-ηγέτες των εκδόσεων σε 10 καινοτόμες επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται εκτός των άλλων στους τομείς της δημιουργίας-διανομής εκδοτικού περιεχομένου και της ανάλυσης δεδομένων.

Η καινοτομία κυρίως έρχεται από τους εκδότες που δραστηριοποιούνται στα Επιστημονικά, Τεχνικά και Ιατρικά βιβλία. Η βασική τους εστίαση βρίσκεται στους τρόπους ανακάλυψης των βιβλίων τους από το αναγνωστικό κοινό. Τέλος, στο πεδίο των εφαρμογών μέσα στο 2015 το iBooks Author (εφαρμογή για τη συγγραφή ηλεκτρονικών βιβλίων) εμπλουτίστηκε με καινούργιες φόρμες ηλεκτρονικών βιβλίων και νέες δυνατότητες για τους συγγραφείς και τους αναγνώστες.

Έρευνες και δεδομένα

Μια πολύ σημαντική έρευνα για τον κόσμο των πολιτιστικών και δημιουργικών βιομηχανιών με τίτλο “Cultural times: The first global map of cultural and creative industries” είδε το φως της δημοσιότητας από την EY[2]. Αναλύθηκαν έντεκα τομείς (Διαφήμιση, Αρχιτεκτονική, Βιβλία, Παιχνίδια, Μουσική, Ταινίες, Εφημερίδες και περιοδικά, Παραστατικές τέχνες, Ραδιόφωνο, Τηλεόραση, Οπτικές τέχνες) σε πέντε περιοχές του κόσμου (Βόρεια και Νότια Αμερική, Ευρώπη, Αφρική και Μέση Ανατολή, Ασία και Αυστραλία). Όσον αφορά τον κόσμο του βιβλίου και των εκδόσεων από άποψη εσόδων βρίσκεται στην έκτη θέση με 143 US$b και στην τρίτη θέση σε αριθμό θέσεων εργασίας με 3.670.000.

Οι θεσμοί του βιβλίου και των εκδόσεων

Διεθνής Έκθεση Βιβλίου Φρανκφούρτης

Η 67^η Διεθνής Έκθεση Βιβλίου Φρανκφούρτης διεξήχθη στις 13-18 Οκτωβρίου 2015 συγκεντρώνοντας για μια ακόμη χρονιά την αφρόκρεμα της παγκόσμιας εκδοτικής βιομηχανίας και ανθρώπους κάθε φυλής, ηλικίας, χώρας, ένα πραγματικό μωσαϊκό πολιτισμών σ’ ένα εκθεσιακό κέντρο με συνεκτικό κρίκο τον γραπτό πολιτισμό, τον κόσμο των ιδεών και το βιβλίο. Φέτος, σε μια περισσότερο πολιτικοποιημένη έκθεση και με νέα οργανωτική δομή τιμώμενη χώρα ήταν η Ινδονησία φέρνοντας ένα εξωτικό άρωμα κυριολεκτικά μέσω της κουζίνας της και μεταφορικά μέσω της λογοτεχνίας της. Υπό τον τίτλο «17.000 νησιά της φαντασίας» παρουσιάστηκαν στην έκθεση 75 συγγραφείς της τέταρτης μεγαλύτερης χώρας στον κόσμο. Η ψηφιακή ατζέντα ήταν διαρκώς παρούσα αλλά σαφώς σε πιο χαμηλό τόνο σε σχέση με το πρόσφατο παρελθόν. Το έντυπο βιβλίο κρατά τις δυνάμεις του και τα θέματα που αναδείχθηκαν σχετίζονται με την καινοτομία, τις εκδοτικές υπηρεσίες και την εκπαιδευτική διαδικασία στην ψηφιακή εποχή, τη διαχείριση-επεξεργασία των δεδομένων, τις στρατηγικές που πηγάζον από αυτά και την τιμολόγηση των ηλεκτρονικών βιβλίων με νωπές τις μνήμες της διαμάχης Hachette και Amazon. Οι τίτλοι βιβλίων που συζητήθηκαν και ξεχώρισαν είναι το μυθιστόρημα από τη Ρουμανία γραμμένο στα αγγλικά “The Book of Mirrors” του EO Chirovichi, το καναδικό “All Our Wrong Todays” του Elan Mastai, το ψυχολογικό θρίλερ “Behind Her Eyes” της βρετανίδας Sarah Pinborough, το μυθιστόρημα “A Boy Made of Blocks” του δημοσιογράφου Keith Stuart και το φετινό βραβευμένο με Booker “A Brief History of Seven Killings” του τζαμαϊκανού Marlon James. Η 68^η ΔΕΒΦ έχει ήδη ξεκινήσει από τη στιγμή που έπεσε η αυλαία της 67ης. Η γερμανική μηχανή δουλεύει ακατάπαυστα για τη μεγαλύτερη γιορτή της εκδοτικής αγοράς και το νέο ραντεβού είναι για τις 19-23 Οκτωβρίου 2016 με τιμώμενη χώρα την Ολλανδία (και Φλάνδρα).

Οι νέες Πόλεις της Λογοτεχνίας

Στις 11 Δεκεμβρίου η Γενική Διευθύντρια της UNESCO, Ιρίνα Μπόκοβα, ανακοίνωσε τις 47 νέες πόλεις από 33 χώρες που εντάχθηκαν στο Δίκτυο των Δημιουργικών Πόλεων της UNESCO (UCCN). Στο Δίκτυο αυτό ανήκουν και οι Πόλεις της Λογοτεχνίας. Ειδικότερα, για να ανακηρυχθεί μια πόλη ως Πόλη της Λογοτεχνίας θα πρέπει να πληροί εκτός των άλλων και τα παρακάτω κριτήρια:

• Ποιότητα, ποσότητα και ποικιλία εκδόσεων στην πόλη
• Ποιότητα και ποσότητα εκπαιδευτικών προγραμμάτων με έμφαση στην εγχώρια ή ξένη λογοτεχνία στην πρωτοβάθμια, δευτεροβάθμια και τριτοβάθμια εκπαίδευση
• Η Λογοτεχνία, το θέατρο και η ποίηση να παίζουν σημαντικό ρόλο στην πόλη
• Φιλοξενία λογοτεχνικών εκδηλώσεων και φεστιβάλ που προάγουν την εγχώρια και ξένη λογοτεχνία
• Ύπαρξη βιβλιοθηκών, βιβλιοπωλείων και δημόσιων ή ιδιωτικών πολιτιστικών κέντρων που προωθούν και διαδίδουν την εγχώρια και ξένη λογοτεχνία

Πόλεις της Λογοτεχνίας 2015

• Νότιγχαμ (Ηνωμένο Βασίλειο)
• Ουλιάνοφσκ (Ρωσία)
• Βαγδάτη (Ιράκ)
• Tartu (Εσθονία)
• Λβοφ (Ουκρανία)
• Λιουμπλιάνα (Σλοβενία)
• Βαρκελώνη (Ισπανία)
• Όμπιδος (Πορτογαλία)
• Μοντεβιδέο (Ουρουγουάη)

Οι έντεκα υφιστάμενες πόλεις της Λογοτεχνίας:

Εδιμβούργο (Ηνωμένο Βασίλειο), Μελβούρνη (Αυστραλία), Iowa City (ΗΠΑ), Δουβλίνο (Ιρλανδία), Ρέικιαβικ (Ισλανδία), Νόριτς (Ηνωμένο Βασίλειο), Κρακοβία (Πολωνία), Dunedin (Νέα Ζηλανδία), Πράγα (Τσεχία), Heidelberg (Γερμανία) και Γρανάδα (Ισπανία).

Το μόνο που μένει είναι να ευχηθούμε και στα δικά μας από τη στιγμή που 14 ελληνικές πόλεις διεκδικούν το χρίσμα για την Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης 2021.

Νόμπελ Λογοτεχνίας

Το φετινό βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας 2015 απονεμήθηκε στη Svetlana Alexievich από τη Λευκορωσία «για το πολυφωνικό έργο της, ένα μνημείο για τα δεινά και το θάρρος στην εποχή μας».

Πνευματικά δικαιώματα

Στο κρίσιμο πεδίο των πνευματικών δικαιωμάτων ξεχωρίζουμε την απελευθέρωση του αριστουργήματος της παγκόσμιας λογοτεχνίας “Ο μικρός Πρίγκιπας” του Αντουάν ντε Σαιντ-Εξυπερύ που έγινε Κοινό Κτήμα (Public domain) καθώς συμπληρώθηκαν 70 χρόνια από τον θάνατο του συγγραφέα. Επίσης, σε καθεστώς public domain από το 2015 βρίσκονται τα έργα του Filippo Tommaso Marinetti, ποιητή και ιδρυτή του κινήματος του Φουτουρισμού. Στον τομέα της ψηφιοποίησης για το έτος που φεύγει η Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου των ΗΠΑ απελευθέρωσε ηχογραφημένη ποίηση και λογοτεχνία 75 ετών υλοποιώντας ένα έργο ψηφιοποίησης 2.000 ηχογραφήσεων. Τέλος, σε έναν –έστω μικρό– απολογισμό που σχετίζεται με τα πνευματικά δικαιώματα δεν θα μπορούσε να απουσιάζει η Google. Μια πολύ σημαντική εξέλιξη είναι η δικαστική απόφαση από δευτεροβάθμιο δικαστήριο των ΗΠΑ που κρίνει ότι η ψηφιοποίηση βιβλίων από τον κολοσσό Google συνιστά δίκαιη χρήση – fair use ανοίγοντας έναν νέο κύκλο στο θέμα αυτό.

Ευρωπαϊκές τάσεις στη Λογοτεχνία

Ερχόμενοι στην ευρωπαϊκή ήπειρο, το παρατηρητήριο της σύγχρονης ευρωπαϊκής λογοτεχνίας και το εγχείρημα “Literaturehouse Europe” δημιούργησαν τη σειρά “Trends in European Contemporary Literature”, η οποία αποτυπώνει μερικά από τα θέματα που απασχολούν το πεδίο. Το ερώτημα που αναδύεται ολοένα και εντονότερα σχετίζεται με το εξής: πώς αλλάζει η ευρωπαϊκή λογοτεχνία λόγω του αυξανόμενου αριθμού συγγραφέων από μη-ευρωπαϊκούς πολιτισμούς; Δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι το θέμα τίτλου για τις Ευρωπαϊκές Ημέρες Λογοτεχνίας το 2015 ήταν «Οι μετανάστες» γεγονός που αποδεικνύει ότι το θέμα αυτό θα απασχολήσει ιδιαίτερα και τον τομέα της λογοτεχνίας.

Προφανώς, τα θέματα που σχετίζονται με τις καινοτομίες στον εκδοτικό χώρο λόγω της ψηφιακής επίδρασης δεν θα μπορούσαν να απουσιάζουν. Έτσι, τα ηλεκτρονικά βιβλία, οι πλατφόρμες διανομής και πώλησής τους, τα νέα είδη αφηγηματικού περιεχομένου, η πρόσβαση στο ηλεκτρονικό περιεχόμενο, τα νέα εκδοτικά μοντέλα όπως η ηλεκτρονική αυτοέκδοση και οι νέες μορφές χρηματοδότησης της δημιουργικότητας που συνδυάζονται με την κοινωνική δικτύωση όπως το crowdfunding απασχολούν τη μελέτη αυτή. Αναλυτική παρουσίαση της θεματολογίας μπορείτε να βρείτε εδώ: http://www.literaturhauseuropa.eu/wp-content/uploads/2015/12/Literature-House-Europe_Literature-Trends-2015.pdf

Εκδοτικός κόσμος – Ελλάδα

Κρίση και Προβλήματα

Ο ελληνικός εκδοτικός κόσμος του βιβλίου ιδιαίτερα την τελευταία εξαετία βρίσκεται σε διαρκή πίεση λόγω της οικονομικής κρίσης που ταλανίζει τη χώρα μας. Έτσι, σ’ ένα ρευστό οικονομικό, θεσμικό και πολιτικό περιβάλλον οι Έλληνες εκδότες προσπαθούν να αντιμετωπίσουν τις συνέπειες της κρίσης, να βρουν στέρεο βηματισμό και νέες στρατηγικές ανάπτυξης. Τα προβλήματα πολλά: αύξηση του ΦΠΑ από 6,5% σε 23% στα στάδια της παραγωγής του βιβλίου, έλλειψη ρευστότητας στην αγορά, μείωση της αγοραστικής δύναμης των αναγνωστών, απουσία ενιαίας τιμής στα βιβλία, έλλειψη εθνικής εκδοτικής πολιτικής και απουσία προγραμμάτων φιλαναγνωσίας και ανάπτυξης των βιβλιοθηκών.

Στοιχεία, έρευνες και μελέτες

Παγκοσμίως εκπονούνται συνεχώς έρευνες και μελέτες που αφορούν τον εκδοτικό χώρο. Οι επαγγελματίες του βιβλίου αλλά και το αναγνωστικό κοινό ενδιαφέρονται για τα συμπεράσματα των ερευνών που αποτυπώνουν τις τάσεις, τα ζητήματα και τις προοπτικές του κλάδου. Στη χώρα μας οι έρευνες για την αναγνωστική συμπεριφορά και την αγορά του βιβλίου αποτελούν άλλο ένα αδύνατο σημείο.

Φέτος, με αφορμή την ελληνική συμμετοχή στην 67^η Διεθνή Έκθεση Βιβλίου Φρανκφούρτης εκπονήθηκε από τον Σύνδεσμο Εκδοτών Βιβλίου Σ.ΕΚ.Β. υπό την αιγίδα του Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού (Ε.Ι.Π.) και με την επιστημονική επιμέλεια του υποφαινόμενου συγγραφέα μια συνοπτική έρευνα με τίτλο «Οι Έλληνες εκδότες στην εποχή της κρίσης και των capital controls: ζητήματα, τάσεις και προοπτικές». Στο πρώτο σκέλος της έρευνας που αφορά το οικονομικό περιβάλλον, την εκδοτική παραγωγή και την αγορά αποτυπώνεται η σημαντική πτώση του όγκου πωλήσεων και της βιβλιοπαραγωγής. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο όγκος πωλήσεων το 2014 σε σύγκριση με το 2013 ήταν μειωμένος για το 71% των εκδοτών, αμετάβλητος για το 11% και αυξημένος για το 18%. Επιπρόσθετα, για το ίδιο συγκρινόμενο χρονικό διάστημα οι εκδότες σε ποσοστό 40% μείωσαν τους νέους τίτλους τους. Η κατάσταση παρουσιάζεται επιδεινούμενη το πρώτο εξάμηνο του 2015 καθώς μείωση στον όγκο πωλήσεων διαπιστώνει το 73% των εκδοτών ενώ τα ποσοστά της πτώσης του όγκου πωλήσεων μετά τα capital controls (Ιούλιος 2015) κυμαίνονται για τους περισσότερους εκδότες από 20% έως 50% .

Μια πολύ ενδιαφέρουσα έρευνα είναι αυτή του δημοσιογράφου/συγγραφέα  Γιάννη Ν. Μπασκόζου με τίτλο «Στοιχεία από τη χαμένη πενταετία του βιβλίου (2009-2014)» που δημοσιεύθηκε στο δεύτερο τεύχος του περιοδικού «Ο αναγνώστης». Σύμφωνα με στοιχεία από τη ΒΙΒΛΙΟΝΕΤ, η πορεία έκδοσης νέων τίτλων βρίσκεται σήμερα στο μισό περίπου των τίτλων που εκδίδονταν το 2008. Ενδεικτικό είναι ότι μόνο την περασμένη χρονιά η μείωση έφτασε στο 16% ενώ για φέτος με τα capital controls η μείωση θα φανεί ακόμα περισσότερο. Εκτός από τη μείωση των νέων τίτλων μεγάλες ανακατατάξεις υπήρξαν και στα είδη βιβλίων που εκδόθηκαν. Αυξήθηκαν οι τίτλοι λογοτεχνίας με την εξήγηση ότι μπορεί να προσελκύσει περαστικούς αναγνώστες αλλά και σταθερό αναγνωστικό κοινό, το παιδικό βιβλίο κρατάει ενώ σημαντική πτώση έχουν τα σχολικά και ξενόγλωσσα εκπαιδευτικά βοηθήματα και τα βιβλία τέχνης. Σημαντικό στοιχείο της έρευνας είναι η σημαντική μείωση του τζίρου των περισσότερων εκδοτικών οίκων όπως προκύπτει από τους δημοσιευμένους ισολογισμούς τους. Επίσης, αναδεικνύονται στρεβλώσεις και δυσαρμονίες της αγοράς όπως η κυκλοφορία νέων τίτλων σχεδόν αποκλειστικά σε δύο περιόδους: το δίμηνο Νοεμβρίου-Δεκεμβρίου και το καλοκαίρι με συνέπεια τον πνιγμό απαιτητικών βιβλίων. Τέλος, μεγάλη στρέβλωση αποτελούν τα περίφημα bazaar που μπορεί να προσφέρουν μια ρευστότητα αλλά σε βάθος χρόνου απαξιώνουν το βιβλίο ενώ επισημαίνονται εκτός των άλλων η ανυπαρξία στρατηγικής για το βιβλίο από μέρους της πολιτείας, η παραίτηση από προγράμματα ΕΣΠΑ και η αδυναμία υποστήριξης μεταφράσεων των ελληνικών βιβλίων στο εξωτερικό.

Ολοκληρώνοντας την παράθεση στοιχείων που αφορούν την ελληνική εκδοτική πραγματικότητα δεν θα πρέπει να παραλείψουμε τη μελέτη του Σωκράτη Καμπουρόπουλου –ειδικού συμβούλου του ΕΚΕΒΙ την περίοδο 1996-2014– που δημοσιεύθηκε στο ηλεκτρονικό περιοδικό «Χρόνος» με τίτλο «Κρίση του βιβλίου και το εγχείρημα του fairead[3]». Η μελέτη αυτή εστιάζει στην οπισθοδρόμηση που παρατηρείται στον εκδοτικό χώρο και αποτυπώνεται σε πολλαπλά πεδία: πλήρης έλλειψη στατιστικών στοιχείων, εκπτώσεις συνοδευόμενες από τεχνητά φουσκωμένες «αρχικές» τιμές, απορρύθμιση, κυριαρχία ολιγοπωλιακών συνθηκών στην παραγωγή και τη διανομή του βιβλίου, περιορισμός των κεντρικών βιβλιοπωλείων σε λίγα         –κυρίως εκπτωτικά σημεία πώλησης–, συσσωρευμένες οφειλές του κράτους προς τις επιχειρήσεις, έλλειψη ρευστότητας, εξάντληση τίτλων χωρίς ελπίδα επανέκδοσής τους, αδυναμία των συγγραφέων, μεταφραστών και επιμελητών να ανταποκριθούν στα φορολογικά και ασφαλιστικά βάρη τους, απουσία δημόσιας πολιτικής για το βιβλίο. Γίνονται σημαντικές αναφορές στους τζίρους των εκδοτικών και βιβλιοπωλικών επιχειρήσεων που αποτυπώνουν το μέγεθος του προβλήματος. Η μελέτη ολοκληρώνεται με το υπό διαμόρφωση εγχείρημα του fairead που θα αναπτυχθεί παρακάτω.

Εκθέσεις και Φεστιβάλ Βιβλίου

Οι Εκθέσεις και τα Φεστιβάλ Βιβλίου αποτελούν ένα ζωτικό κομμάτι για τον κλάδο. Παρά τις αντιξοότητες είναι ακόμα εδώ και στηρίζουν τον εκδοτικό κόσμο αποτελώντας παράλληλα μια όαση πολιτισμού και αναψυχής για το αναγνωστικό κοινό. Οπωσδήποτε, η ανανέωση, η εξωστρέφεια, οι συνέργειες, η επινοητικότητα και φυσικά η οικονομική υποστήριξη αποτελούν δικλείδες ασφαλείας για την περεταίρω ανάπτυξή τους.

12^η Διεθνής Έκθεση Βιβλίου Θεσσαλονίκης

Η 12η ΔΕΒΘ[4] διεξήχθη από 7 έως 10 Μαΐου και φιλοξένησε περίπου 400 εκθέτες και 21 χώρες (πρώτη φορά τη Ρωσία) δίνοντας βήμα σε περισσότερους από 300 Έλληνες και ξένους συγγραφείς μέσα από 280 εκδηλώσεις. Την επισκέφθηκαν περισσότεροι από 50.000 άνθρωποι του βιβλίου δίνοντας ψήφο εμπιστοσύνης στη συνέχισή της κάτι που επιθυμούν σχεδόν όλοι οι εμπλεκόμενοι στον εκδοτικό χώρο με βασική προϋπόθεση την επανάκτηση του διεθνούς χαρακτήρα της. Η φετινή ΔΕΒΘ περιελάμβανε εκτός των άλλων: το αφιέρωμα στην Ιβηροαμερικανική λογοτεχνία με τίτλο «Μακρινές φωνές», το θεματικό αφιέρωμα «Βιβλίο και Τέχνες»: Μουσική – Design – Κινηματογράφος, το 2^ο Φεστιβάλ Νέων Λογοτεχνών, και τιμώμενους λογοτέχνες τους Μανόλη Αναγνωστάκη και Ζήσιμο Λορεντζάτο ενώ πολλά ήταν και τα εργαστήρια για παιδιά, τους μελλοντικούς αναγνώστες.

44ο Φεστιβάλ Βιβλίου – Ζάππειο

Η καρδιά του Πολιτισμού χτύπησε για άλλη μια χρονιά στο Ζάππειο από 25 Σεπτεμβρίου έως 11 Οκτωβρίου 2015. Το 44o Φεστιβάλ Βιβλίου^[5] παρά τις οικονομικές αντιξοότητες και την πολιτική ρευστότητα απέδειξε ότι ο πολιτισμός και το βιβλίο αντέχουν στα δύσκολα. Με ποικίλες εκδηλώσεις που σκόπευαν στην ανάπτυξη της φιλαναγνωσίας και με αφιέρωμα στην «ανάγνωση ως πολιτική πράξη» το 44ο Φεστιβάλ Βιβλίου αποτέλεσε μια γιορτή πολιτισμού και συνάντησης όλων όσοι εμπλέκονται με τον κόσμο του βιβλίου: εκδοτών, συγγραφέων, αναγνωστών. Οι εκδηλώσεις με επίκεντρο το βιβλίο, αλλά και η πληθώρα άλλων δραστηριοτήτων όπως θέατρο και μουσική στον υπαίθριο χώρο του Ζαππείου Μεγάρου δημιούργησαν για τους επισκέπτες ένα ιδανικό περιβάλλον αναψυχής και πνευματικής αναβάθμισης.

Ελληνική συμμετοχή στην 67η Διεθνή Έκθεση Βιβλίου Φρανκφούρτης

Η Ελλάδα κατάφερε κυριολεκτικά στο και πέντε να εξασφαλίσει την εφετινή παρουσία της στη Διεθνή Έκθεση Βιβλίου Φρανκφούρτης (Hall 5.1, Stand E 131) καθώς αυτή οριστικοποιήθηκε περίπου στα μέσα Αυγούστου ενώ η προθεσμία για εγγραφή είχε λήξει στις 30 Ιουνίου. Μάλιστα, η εφετινή ελληνική παρουσία ήταν αναβαθμισμένη σε σχέση με την περσινή. Οι αλλαγές εντοπίστηκαν κυρίως σε τρία σημεία: α) χωροταξική αλλαγή με νέους γείτονες (εκδοτικοί οίκοι της Γαλλίας και των γαλλόφωνων χωρών), β) ανανεωμένο περίπτερο (με το σύμβολο της ελιάς να δίνει τον ελληνικό τόνο στον λιτό και μοντέρνο σχεδιασμό) και γ) μεγαλύτερη διάθεση συμμετοχής και εξωστρέφειας του ελληνικού εκδοτικού κόσμου. Φιλοξενήθηκαν 14 Έλληνες εκδότες (Άγρα, Αιώρα, ΑΛΔΕ, Εστία, Καζαντζάκης, Καστανιώτης, Κέδρος, Μέλισσα, Μεταίχμιο, Νεφέλη, Όπερα, Πατάκης, Το Θείον Φως, Ψυχογιός,) έναντι 11 το 2014, δύο ελληνικά λογοτεχνικά πρακτορεία (Ersilia Literary Agency και Iris Literary Agency) καθώς και ο Σύνδεσμος Εκδοτών Βιβλίου (ΣΕΚΒ). Αύξηση παρουσίασαν και οι εκδότες που έστειλαν νέους τίτλους βιβλίων για παρουσίαση στις διάφορες θεματικές ενότητες του ελληνικού περιπτέρου. Επίσης, δόθηκε έμφαση στους νέους δημιουργούς με τις «Νέες Ελληνικές Φωνές» καθώς παρουσιάστηκε το έργο 20 νέων ταλαντούχων συγγραφέων του 2ου Φεστιβάλ Νέων Λογοτεχνών και 33 νέων δημιουργών κόμικς, που συμμετείχαν στην έκθεση «Εν Αιθρία 6» της Comicdom Press. Επιπρόσθετα, το Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού επιμελήθηκε τρεις αγγλόφωνους καταλόγους: Κρατικά Βραβεία Λογοτεχνίας 2014,  Μεταφρασμένα Ελληνικά Βιβλία (2013-2015) και Νέοι Έλληνες Λογοτέχνες (που αναδείχτηκαν ως επί το πλείστον μέσα από το 2ο Φεστιβάλ Νέων Λογοτεχνών της Διεθνούς Έκθεσης Βιβλίου Θεσσαλονίκης 2015). Τέλος, ο επαγγελματισμός των Ελλήνων διοργανωτών ήταν εμφανής. Όταν άλλες χώρες μάζευαν τα περίπτερά τους από το μεσημέρι του Σαββάτου, το ελληνικό περίπτερο φιλοξενούσε κόσμο μέχρι την Κυριακή το απόγευμα. Μακάρι να προκύψουν και μεταφράσεις των Ελλήνων συγγραφέων στο εξωτερικό από αυτή τη συμμετοχή.

Κοντολογίς, η υλοποίηση όλων των παραπάνω εκθέσεων και φεστιβάλ βάσει των συνθηκών και των διαθέσιμων πόρων ισοδυναμούν με ένα μικρό θαύμα και αξίζουν συγχαρητήρια στους διοργανωτές τους. Να ευχηθούμε η νέα χρονιά να βρει όλες τις εκθέσεις και τα φεστιβάλ του βιβλίου της χώρας στις επάλξεις, να μη χρειάζονται πια θαύματα για να υλοποιηθούν, αλλά όλη η ενέργεια να διοχετευθεί στην αναβάθμισή τους.

Καινοτομία και νέα εκδοτικά μοντέλα

Η ανασκόπηση αυτή όσον αφορά την ελληνική της διάσταση θα ολοκληρωθεί με τα εγχειρήματα που χαρακτηρίζονται από επινοητικότητα και δείχνουν έναν νέο και ελπιδοφόρο δρόμο.

Η αρχή θα γίνει με το βιβλίο «Φόβος Κανένας», το βιβλίο των 122 εκδοτών και του ενός συγγραφέα, του Γιάννη Φαρσάρη. Πρόκειται για ένα απτό αποτέλεσμα του εκδοτικού πειραματισμού, της καινοτομίας και της δημιουργικότητας μέσω της συλλογικής μικροχρηματοδότησης (crowdfunding). Η συλλογή μικροδιηγημάτων «Φόβος Κανένας»[6] κυκλοφόρησε σε έντυπη και ηλεκτρονική μορφή (eBook) με ελεύθερη διάθεση υπό άδεια Creative Commons. Το εγχείρημα αυτό δεν είχε κερδοσκοπικό χαρακτήρα καθώς τα χρήματα που συγκεντρώθηκαν μέσω της συλλογικής μικροχρηματοδότησης κάλυψαν το κόστος του τυπογραφείου, του επιμελητή, του γραφίστα και της ταχυδρομικής αποστολής των βιβλίων στους υποστηρικτές της προσπάθειας. Φόβος Κανένας, λοιπόν, για έναν νέο, δημιουργικό λογοτεχνικό κόσμο με περιεχόμενο.

Το 2015 έκανε την εμφάνισή της μια νέα προσπάθεια από τον Περικλή Δουβίτσα (εκδόσεις Νεφέλη) το fairead (www.fairead.com). Πρόκειται για μια πλατφόρμα υπηρεσιών για τον χώρο της ανάγνωσης και του βιβλίου – για αναγνώστες, συγγραφείς, εκδότες και βιβλιοπώλες. Στόχος είναι το fairead να προσφέρει εργαλεία για μία κατά το δυνατόν πληρέστερη κάλυψη των αναγκών του χώρου της ανάγνωσης, με σαφή προσανατολισμό στο μέλλον και λύσεις που θα βασίζονται στις δυνατότητες που προσφέρουν η τεχνολογία και η παγκόσμια δικτύωση. Αναμφίβολα, πρόκειται για ένα καινοτόμο εγχείρημα που δίνει μια νέα οπτική στον εκδοτικό χώρο.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει και το εγχείρημα του Νίκου Αργύρη (εκδόσεις Ίκαρος), ο οποίος δημιούργησε την εφαρμογή booksecrets (www.booksecrets.com). Η booksecrets μέσω των βιβλίων που διαθέτουν οι αναγνώστες στο σπίτι τους, δημιουργεί ένα νέο κανάλι επικοινωνίας μεταξύ δημιουργού και αναγνώστη. Με τη δωρεάν εφαρμογή, οι αναγνώστες μπορούν να αποκαλύπτουν μυστικό περιεχόμενο για τα αγαπημένα τους βιβλία δίνοντας τη δυνατότητα σε εκδότες και συγγραφείς, να συνεχίζουν να μεταφέρουν συναισθήματα ή παροχές μέσω των πωληθέντων έντυπων τίτλων τους.

Λίγο πριν το τέλος του 2015 ανακοινώθηκε από τη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση  για τις αρχές του 2016 η διεξαγωγή του HackTheBook, ενός μαραθωνίου επαναπροσδιορισμού του βιβλίου. Πιο συγκεκριμένα, το HackTheBook είναι ένα φεστιβάλ που απευθύνεται σε designers, εκδότες, επιμελητές περιεχομένου, start-uppers, προγραμματιστές και δημιουργικούς ανθρώπους. Το κοινό του φεστιβάλ θα έχει την ευκαιρία μέσα από ομιλίες, εργαστήρια και ένα διήμερο hackathon να επαναδιαπραγματευτεί και να προτείνει νέα μοντέλα διανομής και υπόστασης  του βιβλίου. Σίγουρα, αναμένεται με πολύ ενδιαφέρον.

Τέλος, τα ελληνικά Πανεπιστήμια μπαίνουν και αυτά με τον δικό τους τρόπο στη νέα εποχή του βιβλίου και της ανάγνωσης.

Είναι γεγονός ότι η τεχνολογία, το διαδίκτυο, η ψηφιοποίηση και γενικότερα οι Τεχνολογίες Πληροφορίας και Επικοινωνιών προσδίδουν τεράστιες δυνατότητες στους διδάσκοντες της λογοτεχνίας αλλά και σε όσους ενδιαφέρονται να εντρυφήσουν στον μαγικό της κόσμο. Από την άλλη πλευρά, η πληθώρα επιλογών, η διχογνωμία στην επιλογή της κατάλληλης μεθοδολογίας ακόμα και η άγνοια αποδοτικής χρήσης όλων αυτών των εργαλείων μπορεί να λειτουργήσει ως τροχοπέδη στη διδασκαλία και στην πρόσληψη. Το καινοτόμο για τα ελληνικά δεδομένα εξ αποστάσεως επιμορφωτικό πρόγραμμα «Νεοελληνική Λογοτεχνία & Ψηφιακές Τεχνολογίες» (www.digilit-edu.net) που προσφέρει το Κέντρο Δια Βίου Μάθησης (πρώην Κ.Ε.Κ.) του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων σε συνεργασία με το Εργαστήριο Νέας Ελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου μπορεί να προσδώσει στους ενδιαφερόμενους τα διαθέσιμα εργαλεία και τις αντίστοιχες υποδομές για να καλλιεργήσουν τις γνώσεις τους και για να βελτιώσουν την αποτελεσματικότητα ή τις προοπτικές της εργασιακής τους απασχόλησης.

Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει και το Eργαστήριο λημματογράφησης wikipedia: ένας λογοτεχνικός περίπατος στη Θεσσαλονίκη (www.lib.auth.gr/thesswiki) μέσα από τη δράση thesswiki, η οποία αποτελεί μία πρότυπη ενέργεια πληθοπορισμού (crowdsourcing) με στόχο την ψηφιοποίηση της ιστορίας και του πολιτισμού της πόλης της Θεσσαλονίκης από τους ίδιους τους πολίτες μέσω της μεγαλύτερης ηλεκτρονικής εγκυκλοπαίδειας στον κόσμο, της Wikipedia. Στο πλαίσιο του thesswiki, διοργανώθηκε η δράση “Εργαστήριο λημματογράφησης Wikipedia: ένας λογοτεχνικός περίπατος στη Θεσσαλονίκη” στο πλαίσιο της φοιτητικής εβδομάδας. Η δράση αφορούσε τη συγγραφή λημμάτων που σχετίζονται με τους ποιητές και τους λογοτέχνες που συνδέονται με την πόλη της Θεσσαλονίκης (μέρη της πόλης που διαδραματίζονται μυθιστορήματα ή σημεία που σχετίζονται με τη ζωή των ποιητών και συγγραφέων), με την εθελοντική συμμετοχή μελών ΔΕΠ και φοιτητών του ΑΠΘ. 

Θα μας απασχολήσουν το 2016 (Παγκόσμιες τάσεις)…

• Εύκολη και έξυπνη δημιουργία περιεχομένου
• Ανακαλυψιμότητα (discoverability) και διανομή περιεχομένου
• Παγκοσμιοποίηση εκδοτικού περιεχομένου
• Σύγκλιση μέσων και βιομηχανιών (εκδόσεις, ψυχαγωγία, ενημέρωση)
• Δικτύωση και αλληλεπίδραση συγγραφέων-αναγνωστών
• Νέα εκδοτικά μοντέλα και μηδενική απογραφή (δυνατότητες της ψηφιακής εκτύπωσης και εκμηδενισμός επιστροφών)

Να ευχηθούμε για το 2016 (Ελλάδα)…

• Οικονομική εξομάλυνση
• Εθνική εκδοτική πολιτική
• Συνέργειες
• Εξωστρέφεια
• Ευρηματικότητα
• Δημιουργικότητα
• Αξιόλογα βιβλία
• Χιλιάδες νέους αναγνώστες

Φτάνοντας στο τέλος αυτού του απολογισμού για το 2015, όσο δύσκολο και ανταγωνιστικό και να είναι το εκδοτικό περιβάλλον, όλοι θα πρέπει τουλάχιστον να συμφωνήσουμε στον κοινό τόπο ότι «ολόκληρη η αλυσίδα του βιβλίου θα πρέπει να εργαστεί από κοινού για να υπερασπιστεί τις αξίες της: τις αξίες της ελευθερίας της έκφρασης, της ανεξαρτησίας και της επιλογής[7]».

Το μόνο σίγουρο είναι πως ζούμε σε έναν νέο, μεταβαλλόμενο και συναρπαστικό εκδοτικό κόσμο με τα προβλήματά του, αλλά τις ακόμα περισσότερες ευκαιρίες του. Είμαστε μάρτυρες μιας επανάστασης εν εξελίξει στον εκδοτικό χώρο και ευρύτερα στον γραπτό πολιτισμό. Οποιαδήποτε και αν είναι τεχνολογικά ή οικονομικά η πορεία του εκδοτικού κόσμου πάντοτε θα πρέπει να έχουμε στον νου μας ότι «οι φύλακες της ελευθερίας του λόγου βρίσκονται στο χώρο των εκδόσεων[8]» και αυτό υπερβαίνει τα πάντα.

Καλή και Δημιουργική Χρονιά σε όλους!

[1] Πηγή: http://www.publishersweekly.com/pw/by-topic/international/international-book-news/article/67224-the-world-s-57-largest-book-publishers-2015.html

[2] Ολόκληρη την έρευνα μπορείτε να την κατεβάσετε από εδώ: http://www.worldcreative.org/wp-content/uploads/2015/12/EYCulturalTimes2015_Download.pdf

[3] http://chronosmag.eu/index.php/s-ppls-s-l-g-fairead.html

[4] Διοργάνωση: Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού (ΕΙΠ), ΔΕΘ-HELEXPO, Δήμος Θεσσαλονίκης. Σε συνεργασία με Έλληνες εκδότες, υπό την εποπτεία και με την υποστήριξη του Υπουργείου Πολιτισμού, Παιδείας και Θρησκευμάτων.

[5] Διοργάνωση: Σύνδεσμος Εκδοτών Βιβλίου – Οργανισμός Πολιτισμού, Αθλητισμού και Νεολαίας του Δήμου Αθηναίων (Ο.Π.Α.Ν.Δ.Α.). Συνεργασία: Ελληνική Εθνική Επιτροπή της UNICEF. υπό την Αιγίδα του Υπουργείου Πολιτισμού, Παιδείας και Θρησκευμάτων και του Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού.

[6] Ο αρχικός τίτλος του βιβλίου ήταν «Η διαφορά του άσπρου απ’ το λευκό».

[7] (FEDERATION OF EUROPEAN PUBLISHERS, Report of activities, May 2014 – May 2015).

[8] Salman Rushdie στην εναρκτήρια ομιλία του στη Διεθνή Έκθεση Βιβλίου Φρανκφούρτης

Panagiotis Kapos

Ακολουθήστε τo Literature.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλα τα νέα για τον πολιτισμό και την επικαιρότητα από την Ελλάδα και τον Κόσμο.