Από την κριτική στην ιστορία της λογοτεχνίας, της Αγλαΐας Παντελάκη

24 October 2014

***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη***

Από την πένα του Marcel Reich-Ranicki κυκλοφορεί αυτές τις μέρες στη Γερμανία, σχεδόν ένα χρόνο μετά το θάνατο του συγγραφέα της, η ιστορία της γερμανικής λογοτεχνίας από το Μεσαίωνα μέχρι σήμερα. Πρόκειται για τη δεύτερη ιστορία της γερμανικής λογοτεχνίας που συνέταξε – η πρώτη ανάγεται στο 1955 και καλύπτει το διάστημα από το 1871 ως το 1954 – και αποτελεί ένα λαμπρό πορτρέτο του δημιουργού της.

του Hubert Spiegel

Επιτρέπεται ένας κριτικός λογοτεχνίας να γράφει ιστορία της λογοτεχνίας; Δεν θα έπρεπε καλύτερα να το αφήσει για τους ειδικούς της επιστήμης της λογοτεχνίας; Ο Marcel Reich-Ranicki έγραψε ιστορία της λογοτεχνίας μπαίνοντας μέσα σε αυτήν. Έγινε κομμάτι της ιστορίας της γερμανικής λογοτεχνίας, με τη ζωή του και με το έργο του. Η λογοτεχνία θα ήταν φτωχότερη χωρίς την κριτική: αυτό πίστευε σε όλη του τη ζωή, ακράδαντα. Το να απαρνηθεί αυτές τις σκέψεις δεν το διαπραγματευόταν ούτε κατά διάνοια, όπως και το να φανταστεί ένα κόσμο χωρίς λογοτεχνία.

[…]

Δεν μπόρεσε να ξεχάσει δευτερόλεπτο ότι η ελευθερία της κριτικής είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την ελευθερία της λογοτεχνίας, κι αυτό, επειδή έπρεπε να βιώσει τι σημαίνει να ζεις σε ανελευθερία. Με το Walter Benjamin θυμόταν ότι «η κριτική, για να καταφέρει κάτι, πρέπει οπωσδήποτε να επιδοκιμάζει η ίδια τον εαυτό της», ενώ με το νεαρό Thomas Mann τασσόταν υπέρ της ελευθερίας της κριτικής, γιατί η κριτική είναι μία φλέγουσα αρχή που ενισχύεται και εντείνεται, είναι η αρχή της απληστίας.

Απληστία; Όποιος είναι άπληστος δεν αρκείται σε αυτά που έχει. Όποιος δεν αρκείται σε αυτά που έχει απαιτεί αλλαγή. Όποιος αναμένει αλλαγή είναι αισιόδοξος. Όποιος την απαιτεί, όμως, είναι κάποιος που διαταράσσει την ησυχία.

Η αισιοδοξία είναι η «υπόθεση εργασίας του κριτικού», γράφει ο Reich-Ranicki σκιαγραφώντας τον Alfred Kerr. Ακολουθούν δοκίμια για τους Börne, Heine, Peter Weiss, Erich Fried και Jurek Becker, καθώς επίσης και για τους Herman Hesse, Max Frisch, Heinrich Böll, Ingeborg Bachmann, Sarah Kirsch, Ulla Hahn, Eva Demski και άλλους. Η επιλογή των δοκιμίων έγινε από τον Thomas Anz, τον οποίο ο συγγραφέας είχε χρίσει διαχειριστή του έργου του μετά το θάνατό του. Η επιλογή αυτή δεν είναι βέβαια μονόπλευρη, φαίνεται ωστόσο ότι έχει διαμορφωθεί από την προσπάθεια να καταστεί σαφές ότι ο κριτικός λογοτεχνίας Marcel Reich-Ranicki ήταν πάντοτε και τα δύο: και δεσμευμένος στο παρόν και ριζωμένος στην ιστορία της λογοτεχνίας.

Ο Reich-Ranicki έγραφε για τον ημερήσιο τύπο, για ζητήματα επίκαιρα, αλλά και του παρελθόντος, τα οποία ανακαλούσε στη μνήμη του. Αν ήθελε, μπορούσε να δώσει την εντύπωση ότι ήταν παρών την ημέρα που ξεκίνησε η πώληση του Βέρθερου του Γκαίτε. Όταν καταπιανόμαστε όμως με τα μεγέθη «ιστορική απόσταση» και «επίκαιρη σημασία», τα πράγματα δυσκολεύουν. Πόσο απέχει από εμάς ένας Lessing και τι μας συνδέει με αυτόν;

Ανθρώπινοι θεοί

Ο τίτλος στο δοκίμιό του για το Lessing υπόσχεται μόνο λατρεία και σεβασμό: «Ο πατέρας της κριτικής». Στη συνέχεια, όμως, ακολουθεί προσγείωση. Ο Lessing έχει, σύμφωνα με το Ranicki, παραγνωρίσει την αξία των Racine και Corneille, έχει, με ιλαρότητα, μάλλον λεηλατήσει παρά εις βάθος μελετήσει τα έργα του Shakespeare και έχει προτιμήσει να ασκήσει καυστική κριτική στις αποτυχίες, παρά να αναδείξει τα προτερήματα πετυχημένων έργων. Στο τέλος όμως, ο τίτλος δικαιώνεται: «Από το θάνατο του Lessing, η κριτική στη Γερμανία δέχτηκε εξύβριση και πόλεμο, ευκαιριακά μάλιστα απαγορεύτηκε και από το κράτος. Όμως, αυτό που κατόρθωσε ο Lessing, κανείς δεν μπορούσε να το ανακαλέσει πια.»

Όλοι οι θεοί του ήταν ανθρώπινοι. Ίσως αυτή η πρόταση να είναι κατάλληλη, για να καταγράψει κανείς κάτι ουσιαστικό, όσον αφορά τη συμπεριφορά του Reich-Ranicki απέναντι στους μεγάλους ποιητές και τη θρησκεία. «Όχι, δεν τον αγαπώ, αυτόν τον Friedrich Hölderlin.» Με αυτή την πρόταση άνοιξε ο Reich-Ranicki το 1987 το εγκώμιό του για τον Peter Härtling που τιμήθηκε με το βραβείο Friedrich Hölderlin. Ένα σκάνδαλο! Αργότερα, γίνεται κάτοχος του βραβείου και ο ίδιος ο δημιουργός του εγκωμίου. Πάλι μιλάει για τον Hölderlin, πάλι μιλά για τις σκέψεις του, πάλι προσπαθεί να καταστήσει ξεκάθαρο τι είναι αυτό που δεν του αρέσει στο συγκεκριμένο ποιητή.

Εραστής της ιστορίας της λογοτεχνίας

Στο έργο του Γκαίτε, είχε πει το 1987, η «αγάπη» είναι η λέξη με τη μεγαλύτερη συχνότητα εμφάνισης, ενώ στο έργο του Hölderlin, το επίθετο «άγιος». «Μία ποίηση, στην οποία η λέξη «άγιος» χρησιμοποιείται τόσο υπερβολικά συχνά, δεν θα έπρεπε να γίνεται δεκτή χωρίς ενστάσεις.» Δεκατρία χρόνια αργότερα υπερασπίζεται τον ποιητή ενάντια στην κοινότητά του, μία κοινότητα με καθορισμένες καλλιτεχνικοθρησκευτικές αντιλήψεις: «Ακόμα και σήμερα μπορεί κανείς κάποια στιγμή να διαβάσει ότι ο Hölderlin υπήρξε «ο καθαρότερος των καθαρών», μέχρι σήμερα δεν μπορεί κανείς να αντισταθεί στην υποψία ότι μερικοί που ασχολούνται με τον Hölderlin είναι σε μεγαλύτερο βαθμό δεσμευμένοι απέναντι στη θεολογία, παρά στη λογοτεχνική θεώρηση. Παρόμοιο κακό δεν έχει γίνει σε κανένα Γερμανό ποιητή.»

Με τα γόνατα δεν ήθελε να πρέπει να προσεγγίσει κανέναν ποιητή, ούτε με τα γόνατα της καρδιάς του, όπως έγραψε ο Kleist στο διάσημο γράμμα του στον Γκαίτε. Κάποτε, στο τέλος ενός ευχαριστήριου λόγου του, ο ογδοντάχρονος τότε Reich-Ranicki είπε κάτι που θα μπορούσε με βεβαιότητα να αποτελέσει το μότο της ιστορίας της λογοτεχνίας που έγραψε: «Γνωρίζω πια, το γνωρίζω καλύτερα σήμερα: όπου υποκλίνομαι στη γερμανική ποίηση με ευγνωμοσύνη, εκεί μπλέκεται στο παιχνίδι πάντοτε αυτή, η αγάπη.» Έτσι μάς παρουσιάζεται μέσα από τη δική του ιστορία της λογοτεχνίας: ως περήφανος εραστής.

Πηγή: F.A.Z.