Σ’ αυτήν την αφήγηση δε χρειάστηκε να προστεθούν φανταστικοί ήρωες, υπερβολές στην εξιστόρηση των γεγονότων ή δραματοποιημένοι διάλογοι. Τα πραγματικά πρόσωπα και συμβάντα ξεπερνούν τη φαντασία των περισσότερων συγγραφέων.
Ιδωμένα από μια αντικειμενική ματιά, αν και από ολίγον αμερικανική σκοπιά, λέγονται ξεκάθαρα χωρίς πρόθεση να χαϊδέψουν αυτιά. Γίνονται γροθιά που χτυπά στο στήθος για τον πόνο, τη βία, το φονικό. Γίνονται ανάσα ανακούφισης για τον αλτρουισμό και την αυταπάρνηση. Φόβος γι’ αυτόν που κρατά το μαχαίρι, θαυμασμός για εκείνον που μπαίνει ανάμεσα στο μαχαίρι και το θύτη.
Τι κι αν έχουν γραφτεί τόσα για το Μαργαριτάρι της Ανατολής, τη Σμύρνη. Ο ιστορίες των εμπλεκόμενων παραγόντων, συχνά άσχετα με την πολιτική βούληση άνωθεν, όπως διαχειρίστηκαν τη σαρκοβόρα κρίση. Για τις δράσεις τους όπως υπαγορεύονταν από τις εντολές τους, το καθήκον τους, το ανθρωπισμό, τις άξιες, αλλά και τις κατάπτυστες αδυναμίες. Αυτά όλα μαζί, χωρίς συγκεκριμένη βαρύτητα ή προτεραιότητα στο σύνολο. Είναι ένα έργο που το έπαιξαν άνθρωποι πέρα από τη θέληση του σκηνοθέτη ή των σκηνοθετών καλύτερα.
Δε θα βρείτε συναισθηματικό δέσιμο με κάποια πρόσωπα ή ομάδες. Αφηγούνται οι πράξεις κι ακόμα κι οι πιο ακραία καλές ή κακές, ελάχιστα κριτικάρονται. Αφήνονται να μιλήσουν από μόνες τους, ώστε ο αναγνώστης να τις αντικρύσει όσο γίνεται πιο ρεαλιστικά. Δεν έχει σημασία αν είναι Έλληνας, Αρμένιος, Τούρκος ή κάποιος από τους τότε σύμμαχους. Ακόμα και ο πιο μακρινός σ’ αυτή την ιστορία, θα νοιώσει ανατριχίλα σαν η μεγάλη φωτιά υψωθεί ως τον ουρανό κατακαίγοντας ένα παρελθόν, τα ίχνη, το βιος και τους ίδιους τους ανθρώπους που έζησαν εκεί.
Και λίγο αργότερα για την ίδια απειλή όταν κηροζίνη ρίχνονταν στους δρόμους που οδηγούσαν στις προκυμαίες. Εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι, κυρίως γυναικόπαιδα έβλεπαν τα πύρινα γλωσσάρια να κινούνται στο έδαφος προς το μέρος τους, χωρίς την δυνατότητα αποφυγής. Η πυρκαγιά πίσω, η θάλασσα μπροστά. Το ίδιο φονικές, μα επιλογές που πολλοί αναγκάστηκαν να κάνουν. Το αποτέλεσμα αυτών τον επίλογων ήταν ο χαμός για τον οποίο ο σφαίρες των Τούρκων φρόντιζαν ανηλεώς να είναι σίγουρος.
Οι μεγάλοι παίχτες, στο δράμα-σ’ όλα τα δράματα- το διαχειρίζονται με τρόπο που το λιγότερο προκαλεί αηδία. Οι πετρελαϊκές, οι εταιρείες καπνού, οι βιομηχανίες οπλών. Τα κράτη και οι κυβερνήσεις που επιδιώκουν να διαλύσουν εποφθαλμιώντας τα απομεινάρια. Τη μια με τον ένα, την άλλη με τον άλλο, υστέρα εναντίων όλων.
Λαοί πλήρωσαν ακριβό το τίμημα, ίσως περισσότερο απ’ όλους οι Αρμένιοι. Μα φυσικά και οι Έλληνες, οι Ασσύριοι και πληθυσμοί χωρίς εθνική συνείδηση που απλά ήταν χριστιανοί. Αυτούς ξεπούλησαν από το βράδυ ως το πρωί οι νικητές του Α΄ Παγκόσμιου Πόλεμου, διαφοροποιώντας τα συμφωνημένα από το βράδυ ως το πρωί, προσπαθώντας να αρπάξουν το μεγαλύτερο μερίδιο από τα πλούτη της Μέσης Ανατολής.
Κι όσο οι πρώην σύμμαχοι, Γάλλοι και Ιταλοί συναγωνίζονταν ποιος θα επιτύχει τις καλύτερες συμφωνίες με τους εθνικιστές του Κεμάλ, οι Άγγλοι απέφευγαν να εμπλακούν ή να βοηθήσουν ουσιαστικά μετά την εξευτελιστική ήττα της Καλλίπολης, οι Αμερικανοί έχουν τις διαστρεβλωμένες πληροφορίες του αρμοστή τους.
Ο ναύαρχος Μαρκ Μπρίστολ. Ύπατος αρμοστής των Η.Π.Α. στην Κωνσταντινούπολη, ήταν ένας μισέλληνας και ο μισελληνισμός του το οδήγησε στο να πληροφορεί ψευδώς το υπουργείο του αλλά και να δίνει εντολές στους υφιστάμενους του, που με φρίκη έβλεπαν χιλιάδες ανθρώπους να υποφέρουν τα πιο ακραία αποτελέσματα μιας εθνοκάθαρσης από πλευράς των Τούρκων. Αυτός ο απόλυτος ξεφτίλας που χωρίς να δρα προς όφελος της χωράς του έστω, παραλίγο να οδηγήσει στο χαμό πάνω από ένα εκατομμύριο ανθρώπους.
Τα αμερικανικά πλοία διαταχτήκαν να πάρουν τους όμορους υπηκόους και μερικές χιλιάδες τόνους καπνά που κινδύνευαν να καούν. Οι άνθρωποι που καιγόταν μαζί με τους μπόγους τους στην προκυμαία δε είχαν καμιά σημασία. Περιστασιακά ατυχή γεγονότα μικρής έκτασης, χαρακτήριζε τις εν ψυχρώ δολοφονίες, τους βιασμούς, τις μαζικές συλλήψεις αρρένων χριστιανών που ήταν σε ηλικία στράτευσης.
Η πρώτη αψήφηση των εντολών του ήταν η απομάκρυνση από τις αμερικανικές ανθρωπιστικές οργανώσεις των ορφανών και εργαζομένων στα ιδρύματά τους. Πρωτεργάτες της αγωνιώδους προσπάθειας η δόκτωρ Έστερ Πολ Λαβτζόι και ο αιδεσιμότατος Έισα Τζένινγκς. Άνθρωποι που πίστευαν αυτό που έκαναν με δύναμη ψυχής.
Ένα τρίτο σημαντικό πρόσωπο στην εξέλιξη των γεγονότων, ο πλωτάρχης Χάσλει Πάουελ, κυβερνήτης του αμερικανικού αντιτορπιλικού «Έντσαλ», συνδράμει τον Τζένινγκς κόντρα τις εντολές που είχε. Τον φέρνει σε επαφή με τις ελληνικές αρχές και την κυβέρνηση. Ο Τζένινγκς πιέζει, εκβιάζει και υπόσχεται αμερικανική ναυτική υποστήριξη, φανταστική βέβαια, για ένα σχέδιο διάσωσης. Τελικά με τη βοήθεια του πλωτάρχη «ξεγελούν» την κυβέρνηση που βγαίνει από την παγωμάρα που ακολούθησε την ήττα και το πραξικόπημα που ήταν σε εξέλιξη.
Ελληνικά εμπορικά πλοία άρχισαν με τη βοήθεια άγγλων και αμερικανών ναυτών να απομακρύνουν τον κόσμο. Ο Πάουελ παρότι είχε δεχτεί ήδη αυστηρή επίπληξη για τη δράση του, δε διστάζει να στρέψει τα κανόνια του πλοίου του στους Τούρκους, όταν αυτοί άρχισαν να στήνουν πολυβόλα κοντά στις αποβάθρες, με άγριες διαθέσεις.
Ο Τζένινγκς είχε να φροντίσει τους πρόσφυγες και στον τόπο άφιξης τους, τα ελληνικά νησιά. Εκεί αντιμετώπιζαν το φάσμα της πείνας και των ασθενειών εξ αιτίας του υπερβολικού συνωστισμού.
Σ’ αυτούς τους ανιδιοτελείς ήρωες, χρωστούμε τουλάχιστον να θυμούμαστε το όνομά τους. Όχι σαν Έλληνες. Σαν λογικά όντα που αναγνωρίζουν το ηθικό και το πρέπον. Που έχουν τη δυνατότητα να επικροτήσουν ή να απορρίψουν. Αυτό το βιβλίο κάνει φανερό ποιων οι πράξεις αξίζουν το πρώτο και ποιων το δεύτερο.
Ακολουθήστε τo Literature.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλα τα νέα για τον πολιτισμό και την επικαιρότητα από την Ελλάδα και τον Κόσμο.
