***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη***
του Thomas Hettche
Ένα τρένο κατευθύνεται προς πέντε ανθρώπους κι εσύ έχεις τη δυνατότητα να αποτρέψεις το δυστύχημα, με το να σπρώξεις έναν εύσωμο στη σιδηροτροχιά.
Θυσιάζεις μία ζωή, σώζεις πέντε. Τι αποφασίζεις; Μία ερώτηση, πίσω από την οποία είναι κρυμμένο ένα παλιό ηθικό δίλημμα που περιέγραψε η Philippa Foot, για τη διασάφηση δύο ηθικών στάσεων, με αυτόν τον τρόπο. Είτε θα πει κανείς ότι πέντε ζωές αξίζουν περισσότερο από μία – αυτή θα ήταν η θέση της ωφελιμιστικής ηθικής, η οποία, όταν πρόκειται για ηθικά προβλήματα, στοχεύει στο μεγαλύτερο δυνατό όφελος για όλους. Κρίμα για τον εύσωμο. – είτε θα πει: «Απαγορεύεται να σκοτώσω και αυτό ισχύει ανεξαρτήτως των συνεπειών.» Ο Καντ αντιτάθηκε υπό αυτή την έννοια σε μία αγγλική ωφελιμιστική ηθική, πολύ δημοφιλή στην εποχή του, και μάλιστα όχι λόγω της κρατικής ή θεϊκής απαγόρευσης της ανθρωποκτονίας, αλλά με το επιχείρημα ότι το όφελος είναι αυτό που θα δικαιολογούσε μία παράβαση της απαγόρευσης, η οποία σπανίως μπορεί να προβλεφθεί τόσο εμφανώς όσο στο παράδειγμά μας. Θα πρέπει, όμως, να έχουμε υπόψη μας και το πρόβλημα των βασανιστηρίων. Συνεπώς, κρίμα και για τους πέντε;
Πώς αποφασίζουμε, λοιπόν, τώρα; Ο ψυχολόγος Albert Costa από το πανεπιστήμιο της Βαρκελώνης ερεύνησε προσφάτως το αν το να παρουσιάζεται σε ανθρώπους το ηθικό πρόβλημα που περιγράψαμε στη μητρική τους γλώσσα επιφέρει το ίδιο αποτέλεσμα με το αν τους παρουσιάζεται σε μία ξένη γλώσσα και κατέληξε σε ένα άκρως ενδιαφέρον συμπέρασμα: οι Ισπανοί τους οποίους ερεύνησε – αν έπρεπε να κρίνουν τι θα ήταν το σωστό – ήταν λιγότερο πρόθυμοι να θυσιάσουν έναν “hombre grande”, απ’ ό, τι όταν επρόκειτο για ένα “large man”. Φαίνεται σαν η απόφασή μας να εξαρτάται ουσιαστικά από το αν τη συλλογιζόμαστε στη δική μας γλώσσα ή όχι. Ο Albert Costa εντοπίζει την αιτία στο ότι είμαστε περισσότερο συναισθηματικοί στη μητρική μας γλώσσα. Επειδή όμως κατά την άποψή του τέτοιοι συναισθηματισμοί δεν θα έπρεπε να παίζουν κανένα ρόλο, όταν τίθενται θέματα ηθικής, ο επιστήμονας συμβουλεύει, όταν πρόκειται για τέτοιου είδους ζητήματα, να αλλάζουμε καλύτερα σε μία ξένη γλώσσα, για να μπορούμε να παίρνουμε λογικότερες αποφάσεις. Αποφάσεις που – όπως γράφει – «βασίζονται σε αυτά που πραγματικά μετράνε».
Όμως, τι είναι αυτό που μετράει πραγματικά; Δεν ήταν κάποτε η λογοτεχνία αυτή που αφηγούνταν για πράγματα που μετράνε; Δεν ήταν οι ιστορίες της αυτές οι οποίες έπρεπε να μας διδάξουν, να λαμβάνουμε τις σωστές αποφάσεις; Δεν μας ετίθεντο ηθικά διλήμματα, όπως αυτό που αναφέραμε, και μάλιστα χωρίς τρένα και σιδηροδρομικές αποβάθρες, στις απαρχές τους; Θα πρέπει ο Ορέστης να πάρει εκδίκηση για το φόνο του πατέρα ή θα πρέπει να τιμά και να σέβεται τη μητέρα;
Τι γίνεται όμως σήμερα; Φαίνεται πως έχει περάσει προ πολλού η εποχή, κατά την οποία οι μύθοι και τα διδακτικά κείμενα ήταν αποφασιστικής σημασίας στη λογοτεχνία. Τι γίνεται τώρα; Το πείραμα του Albert Costa θα μπορούσε να δώσει σε κάποιον την ιδέα ότι η λογοτεχνία, όπως πιστεύεται γενικά, δεν ενδιαφέρεται καθόλου για την ηθική. Ο ψυχολόγος παραμένει πολύ ασαφής, όσον αφορά την εξήγηση, γιατί η μητρική γλώσσα μάς οδηγεί σε διαφορετικές αποφάσεις απ’ ό, τι μία ξένη γλώσσα. Πρέπει όμως να αντιληφθούμε τι σημαίνει το συναισθηματικό μερίδιο, για το οποίο κάνει λόγο. Προσωπικά, πιστεύω ότι δεν πρόκειται για κάτι που θα έπρεπε να ελαχιστοποιήσει κανείς, όπως το επιθυμεί. Πιστεύω ότι πίσω από αυτό κρύβεται η ηθική καρδιά της γλώσσας μας.
Είναι η μητρική γλώσσα η γλώσσα εκείνη, με την οποία περισσότερο συνδεόμαστε, παρά την κατέχουμε. Δεν τη μαθαίνουμε όπως τα Λατινικά ή τα Αγγλικά, οι λέξεις της είναι για εμάς κάτι περισσότερο από λέξεις, γιατί πάντοτε φέρουν μαζί τους όλες τις ιστορίες, μέσα στις οποίες γίναμε οι άνθρωποι που είμαστε. Ιστορίες, τις οποίες μας έχει αφηγηθεί η λογοτεχνία, η οποία συγχρόνως – όπως δείχνει το πείραμα του Costas – κάνει πολύ περισσότερα από το να κατακλύζει τη φαντασία μας απλώς. Μου φαίνεται ότι η μητρική γλώσσα μάς συνδέει εξ ορισμού με τους συναισθηματικούς χώρους των αφηγήσεών της, «φορτώνουμε» τις λέξεις μας στις ομορφιές των περιγραφών της, στις ποικίλες μοίρες των ηρώων της, στις ελπίδες και στις αβύσσους της.
Όλα αυτά φέρουν οι λέξεις της μητρικής μας γλώσσας πάντοτε μαζί τους, στο άρωμα της λογοτεχνίας που παγιδεύεται σ’ αυτές, κι εμείς με τη σειρά μας το φέρουμε μαζί μας και το αναλογιζόμαστε ακόμα και στο άσπλαχνο φως κάθε ηθικού ζητήματος. Ακόμα και τότε – όταν ακούμε στη γλώσσα μας για έναν εύσωμο σε μία σιδηροτροχιά – δεν μπορούμε να καταφέρουμε να τον φανταστούμε μόνο με βάση το τι είναι ωφέλιμο. Πάντα θα είναι κάτι άλλο για ‘μας. Και πάντα θα μας κάνει να διστάζουμε. Και αυτό – όχι περισσότερο, αλλά ούτε και λιγότερο, κι αυτό δεν είναι λίγο – είναι η ηθική διάσταση της λογοτεχνίας.
(Ο συγγραφέας Thomas Hettche ζει στο Βερολίνο. Πρόσφατα κυκλοφόρησε στη Γερμανία το νέο του μυθιστόρημα „Pfaueninsel“ από τις εκδόσεις Kiepenheue r& Witsch.)
ΠΗΓΗ: Neue Zürcher Zeitung
Ακολουθήστε τo Literature.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλα τα νέα για τον πολιτισμό και την επικαιρότητα από την Ελλάδα και τον Κόσμο.
