Please enable JavaScript to view the comments powered by Disqus.

 

Ο Henry James, ο Goethe και το «μυθιστόρημα διάπλασης»

Όλα ξεκίνησαν το 1860, όταν ο Henry James ανακάλυψε τον Goethe κατά τη διάρκεια των σπουδών του στη Βόννη, και ο Γερμανός ποιητής δεν άργησε να σκαρφαλώσει στην κορυφή του λογοτεχνικού του κανόνα. Ονειρεύτηκε, γράφει σε ένα φίλο του λίγα χρόνια αργότερα, ότι βρισκόταν στον ουρανό με εκλεκτή παρέα, καθώς ο Shakespeare, ο Goethe και ο Charles Lamb ήταν μαζί με εκείνον οι μόνοι κάτοικοι εκεί. Και συνεχίζει: «Χαίρομαι που έχω τον Goethe αποκλειστικά για ‘μένα, επειδή είμαι ο μοναδικός που μιλά Γερμανικά». Χάρη στις άριστες γλωσσικές γνώσεις του, έπρεπε να εξηγεί στον Charles Lamb τα αστεία του Goethe, στα οποία βέβαια ο Lamb έβρισκε ελάχιστο ενδιαφέρον.

Όταν το 1869 ο James ταξιδεύει νότια και βιώνει την καλλιτεχνική του επαναφορά, το «Ταξίδι στην Ιταλία» συγκαταλέγεται στα σημαντικότερα αναγνώσματά του. Μπορεί βέβαια αργότερα να μην παραθέτει Goethe στους συλλογισμούς του από αυτό ταξίδι (“Italian Hours, 1909), είναι ωστόσο αναμφισβήτητο ότι οι σημειώσεις του αποτέλεσαν το πρότυπό του. Σαφώς μεν επηρεάστηκε από συγγραφείς όπως ο George Eliot, ο Gustave Flaubert  και ο Ivan Turgenev, όμως μόνο ο Goethe αποτέλεσε καθ’ όλη την παραγωγική περίοδό του το λογοτεχνικό του πρότυπο, από το πρώτο του μυθιστόρημα,Watch and Ward, και το μεγάλο αριστούργημα της μέσης περιόδου του,The Portrait of a Lady, με αποκορύφωμα το ύστερο έργο του The Golden Bowl.

 

Το ευρωπαϊκό «μυθιστόρημα διάπλασης» (Bildungsroman)

Ούτε ο Thomas Carlyle ούτε ο George Eliot ούτε ο G.H. Lewes περιέγραψαν τα ιδιώματα του μυθιστορήματος διάπλασης του Goethe όσο ο Henry James. Αν και για πολλά χρόνια κυριαρχούσε η πεποίθηση ότι το Bildungsroman είναι διαδεδομένο μόνο στο γερμανόφωνο χώρο, στα τέλη περίπου του 20ου αιώνα ήταν πλέον εμφανές ότι το συγκεκριμένο λογοτεχνικό είδος δεν αποτελούσε αποκλειστικά γερμανική υπόθεση. Αρκετοί Βρετανοί συγγραφείς, όπως η Charlotte Brontë, ο Charles Dickens, ο George Eliot, ο D. H. Lawrence και ο James Joyce, αλλά και εκτός Βρετανίας, ο Balzac, ο Stendhal, ο Flaubert και ο Romain Rolland είχαν γράψει αξιόλογα μυθιστορήματα διάπλασης. Ώσπου το 1987, ο Franco Moretti δημοσίευσε την πρωτοποριακή μελέτη του με τίτλο The Way of the World. The Bildungsroman in European Culture, στην οποία χαρακτηρίζει το Bildungsroman ως είδος που άφησε ιστορία το 19ο αιώνα. Στο μυθιστόρημα διάπλασης, κατά τον Moretti, το μοντέρνο αποκτά την εμβληματική του έκφραση.

Με μία ντουζίνα περίπου έργα, στα οποία το θέμα της διάπλασης τοποθετείται στο επίκεντρο, ο James αποτελεί έναν από τους πιο παραγωγικούς αγγλόφωνους συγγραφείς του είδους. Αν όμως πράγματι υιοθέτησε ευρέως το αφηγηματικό μοντέλο του μυθιστορήματος διάπλασης, γιατί δεν έχει τύχει της δέουσας αναγνώρισης; Από τη μία πλευρά, η κατά γενικό λόγο αρνητική άποψη του James για τη Γερμανία και τους Γερμανούς έκανε τους αναγνώστες να αρνούνται τη θετική αποδοχή γερμανικών αφηγηματικών μοντέλων. Από την άλλη πλευρά, ναι μεν ήταν γνωστό ότι μερικά από τα έργα του James περιείχαν στοιχεία του μυθιστορήματος διάπλασης, παρ’ όλα αυτά, όμως, παραβλεπόταν η εξέχουσα θέση που κατείχε το είδος στο έργο του. Τέλος, ο James συνδύασε το μυθιστόρημα διάπλασης με άλλους αφηγηματικούς τρόπους, όπως το αγγλικό ηθογραφικό μυθιστόρημα και το γαλλικό ρεαλισμό. Το μυθιστόρημα διάπλασης αποτελεί ως εκ τούτου ένα μόνο στοιχείο στη σύνθεση διαφόρων παραδόσεων. Με άλλα λόγια, στα μυθιστορήματα διάπλασης του James η παγκόσμια λογοτεχνία του συγκεκριμενοποιείται.

 

Συγχώνευση των αντιθέσεων

Η ιδέα του Goethe περί παγκόσμιας λογοτεχνίας θα πρέπει να ήταν οικεία στον James, όπως φανερώνει και η διάσημη δήλωσή του στον Eckermann στις 31 Ιανουαρίου 1827: «Η εθνική λογοτεχνία δεν έχει πλέον πολλά να πει, η εποχή της παγκόσμιας λογοτεχνίας είναι προ πυλών και ο καθένας πρέπει να φροντίσει για την επίσπευσή της.» Παρόμοιος είναι ο ειρμός της σκέψης του και σαράντα χρόνια αργότερα, σε ένα γράμμα του το Σεπτέμβριο του 1867, απευθυνόμενος αυτή τη φορά στον Thomas Perry: «Δεν θεωρώ απίθανο ότι Αμερικανοί συγγραφείς θα μπορούσαν να μας επιστήσουν την προσοχή στο ότι μία εκτεταμένη διανοητική συγχώνευση και σύνθεση διαφορετικών εθνικών ρευμάτων ανά τον κόσμο αποτελεί την προϋπόθεση για σπουδαιότερα επιτεύγματα, από αυτά που έχουμε γνωρίσει ποτέ.»

Όπως και ο Goethe σε μεγάλη ηλικία, έτσι και ο νεαρός James τοποθετεί ως μελλοντικός συγγραφέας την παγκόσμια λογοτεχνία στο επίκεντρο. Αυτή αποτελεί το λογοτεχνικό του credo. Ο Goethe αξιώνει την υπέρβαση των εθνικών διαφορών. Ο James τονίζει τη συγχώνευση και τη σύνθεση αντίθετων ρευμάτων. Πνευματικός πατέρας της ιδέας του James ήταν ο Hegel. Αυτό που θαύμαζε άλλωστε περισσότερο στη γερμανική φιλοσοφία ήταν η διευρυμένη οπτική γωνία.

Στη ζωή και το έργο του Henry James η παγκόσμια λογοτεχνία εκδηλώνεται με διαφορετικούς τρόπους: σε προσωπικό επίπεδο μέσω της φιλίας του με συγγραφείς όπως ο Turgenev και ο Flaubert, σε λογοτεχνικό επίπεδο μέσω της κυριαρχίας διεθνών «υλικών». Στα βιβλία του συναντάμε συχνά υπερατλαντικά ταξίδια. Οι φιγούρες του ταξιδεύουν συνήθως από την Αμερική στην Ευρώπη, αλλά και αντίστροφα. Ο Παλιός Κόσμος, ο κόσμος της αθωότητας, και ο Νέος Κόσμος, ο κόσμος της γνώσης, έρχονται σε επαφή. Επειδή οι φιγούρες συνεχίζουν τις ζωές τους σε καινούριο περιβάλλον, τα γνωρίσματα και οι παραδόσεις της πατρίδας και της ξενιτιάς συναντιούνται, συγκρούονται ή συγχωνεύονται, αλληλοδιαταράσσονται, αλληλοεμπλουτίζονται .  Από αυτή τη «γνωριμία» προκύπτει η παγκόσμια λογοτεχνία.

Στον Γκαίτε ανάγεται επίσης και το ότι στον πυρήνα της αισθητικής του James συναντάμε τη ζωή: «Η μοναδική ταξινόμηση που μπορώ να κάνω στα μυθιστορήματα είναι να τα διακρίνω σε αυτά που ζουν και σε αυτά που δεν ζουν.» Η ζωή είναι η ψυχή της τέχνης. Στον πρόλογο του The Ambassadors ο James ορίζει το μυθιστόρημα παραθέτοντας τα λόγια του Strether που απευθύνονται στο νεαρό Bilham: «Ζήσε με όλες τις δυνάμεις. Είναι λάθος να μην το κάνεις.». Η αρχή του Strether θυμίζει το μότο στο πέμπτο κεφάλαιο του όγδοου βιβλίου από «Τα χρόνια της μαθητείας του Γουλιέλμου Μάιστερ» του Goethe: «Να θυμάσαι να ζεις»

Το τσιτάτο ήταν προφανώς γνωστό το 19ο αιώνα. Ο Flaubert το εκτίμησε και το παρέθεσε σε ένα γράμμα του προς τη Mademoiselle Chantepie, το οποίο θα πρέπει να γνώριζε ο James: Intéressezvous donc à la vie: memento vivere.” Ο James συνεπώς μετεξέλιξε το μότο: «Ζήσε με όλες τις δυνάμεις. Είναι λάθος να μην το κάνες. Δεν έχει καμία απολύτως σημασία τι κάνεις εξαιρετικά, εφόσον ζεις τη δική σου ζωή.» Τίποτα δεν αποδίδει με μεγαλύτερη ακρίβεια τη βασική ιδέα του Goethe στο έργο του James από αυτό το επιτακτικά διατυπωμένο credo του Strether.

ΠΗΓΗ: Neue Zürcher Zeitung 

Aglaia Pantelaki

This image has an empty alt attribute; its file name is sep-lit-1024x59.png

Ακολουθήστε τo Literature.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλα τα νέα για τον πολιτισμό και την επικαιρότητα από την Ελλάδα και τον Κόσμο.

This image has an empty alt attribute; its file name is sep-lit-1024x59.png
This image has an empty alt attribute; its file name is sep-lit-1024x59.png
This image has an empty alt attribute; its file name is sep-lit-1024x59.png
This image has an empty alt attribute; its file name is sep-lit-1024x59.png

This image has an empty alt attribute; its file name is sep-lit-1024x59.png
ΡΟΗ ΕΙΔΗΣΕΩΝ
latestpopular