Μπορεί οι παρθένες του Ευαγγελίου να ήταν μωρές και να κλείστηκαν έξωθεν του νυμφώνος του Χριστού, δεν είναι όμως εξίσου μωρός κι ο μέσος αναγνώστης που κλείνεται έξωθεν του νυμφώνος του ποιήματος. Τρεις όροι της θεωρίας της λογοτεχνίας θα μας απασχολήσουν, οι δύο δόκιμοι κι ο ένας τεχνητός: οικείωση, ανοικείωση, αποεξοικείωση.
- Το «οικείο» ποίημα
Οικείος μας είναι ο Καβάφης· όλοι τον έχουμε διδαχθεί στο σχολείο, όλοι εχουμε διαβάσει κάποιο ποίημά του, όλοι ακούσαμε σε διάφορες εκδηλώσεις την Ιθάκη ν’ απαγγέλλεται, όλοι κάπου ταυτιστήκαμε, όλοι… Οικείο είναι και το Χ βιβλίο του/της Χ συγγραφέως, που κανείς δε διδάχθηκε, που πολλοί διάβασαν και που περισσότεροι είδαν να διαφημίζεται στις τηλεοράσεις ή να φιγουράρει σε προθήκες βιβλιοπωλείων. Άρα, ποιος είναι ο παράγοντας «οικείωσης» ενός ποιήματος; Στη συντριπτική πλειοψηφία του αναγνωστικού κοινού, είναι απλά θέμα επαφής. Βέβαια, το ίδιο το ποίημα δημιουργεί τις συνθήκες για να θεωρηθεί «οικείο»: απλό το ύφος, πολλές φορές η ομοιοκαταληξία, ένα θέμα, όχι απαραίτητα διαχρονικό (μεγάλη η στροφή σήμερα στη συγχρονική της κρίσης ποίηση). Το «οικείο» είναι όρος προβληματικός μέσα στην υποκειμενικότητά του: οικείο για τον καθένα είναι το ποίημα, που η μητέρα του τού διάβαζε για να κοιμηθεί μικρός.
Συμπερασματικά: ο όρος «οικείο» έχει παρεξηγηθεί. Οικείο, δεν είναι πλέον το ποίημα, που εγείρει συναισθηματικά, καταστάσεις της μνήμης, αλλά αυτό, που κρατά τη σκέψη, σχεδόν στάσιμη. Ό,τι παρόμοιο φέρνουμε στο σπίτι μας είναι εφημέρως εδώδιμο.
- Το «ανοίκειο» ποίημα
Θα αποκλείσουμε απ’ αρχής, το «ξένο», αυτό που δεν εσωκλείεται στην αισθητική της ιθαγένειας που προστατεύει εν πολλοίς τον αναγνώστη. Κινούμενοι στην εγχώρια, επομένως, παραγωγή, θα πρέπει ν’ αναφερθούμε στη «θεωρία του προσκόμματος». Εκεί λοιπόν, που ο συγγραφέας ξαφνιάζει τον αναγνώστη με κάτι, που δεν ανήκει στο γνωστικό του ορίζοντα και τον ανακινεί ν’ αναζητήσει μόνος του την άκρη του νήματος υπάρχει πρόσκομμα. Κανείς δε μιλάει φυσικά, για την εσκεμμένη επίδειξη γνώσεων και τη μεταχείριση λογοτεχνικών τόπων, που είτε έχουν παρέλθει, είτε είναι εντελώς περιττοί και καταλήγουν να κάνουν ένα κείμενο ή ποίημα πλαδαρό.
Ανοικειωτικός ποιητής –και όχι ανοίκειος- είναι ο Σεφέρης· τα ποιήματά του, που κινούνται βέβαια στον ελληνικό χώρο, φέρουν στις αποσκευές τους μυθολογικές αναφορές –που άλλες φορές υπολανθάνουν, που δύσκολα κάποιος θα μπορούσε να γνωρίζει στο σύνολό τους, χωρίς να χρειαστεί ν’ ανατρέξει στη βιβλιογραφία. Έτσι, το σεφερικό παράδειγμα δημιουργεί συνθήκες ανοικείωσης. Ένα ανοικειωτικό ποίημα (κι αυτό στη συγχρονία του) μας ξαφνιάζει βάζοντάς μας συνεχώς αινίγματα, τα οποία ο αναγνώστης καλείται να λύσει προϊούσης της ανάγνωσης (το «ανοίκειο» δε συνεπάγεται ούτε την αποστροφή, ούτε τη μη λογοτεχνικότητα).
- Το «αποεξοικειωτικό» ποίημα
Το τρίτο είδος είναι μια μίξη των δύο παραπάνω. Επειδή έχουμε να κάνουμε μ’ ένα terminum technicum εν μέρει αδόκιμο, θεωρώ απαραίτητη την επεξήγησή του. Το «αποεξοικειωτικό» ποίημα είναι αυτό, που από μόνο του, ηθελημένα, μας ωθεί σε μία εκ του μακρόθεν θέασή του. Αυτό, προϋποθέτει τις συμβάσεις του οικείου και το σκώμμα του ανοίκειου, γι’ αυτό και είναι η πι δύσκολη μορφή στην οποία μπορεί κάποιος να γράψει. Αυτή η μορφή του ποιήματος, είναι η nova poesia, το “σύγχρονο” σε μεγάλο βαθμό ποίημα. Δυστυχώς, η μεγαλύτερη παρεξήγηση συμβαίνει εδώ· πολλοί –καταχρηστικά- ποιητές, για να αποδείξουν ότι δε γράφουν “εύκολη ποίηση” (ας φανταστούμε ότι γι’ αυτό κατηγορήθηκε κι ο Καβάφης) εσκεμμένα χρησιμοποιούν λέξεις και φράσεις, είτε περίεργες στην ακοή (κάποτε, μείγμα δημοτικής, διαλέκτου και καθαρεύουσας), είτε εντελώς συνειρμικά επιλεγμένες, χωρίς παρ’ όλ’ αυτά, να μας δίνουν τη νόρμα των συνειρμών τους.
Υπάρχει σήμερα, μια εσφαλμένη πεποίθηση, πως το καλό ποίημα σήμερα, είναι αυτό που λίγοι κατανοούν, αλλά πολλοί θαυμάζουν. Το “νέο” ποίημα ξεκινάει ομαλά, για να εξοκείλει κάπου κι ύστερα να επανέλθει –αν επανέλθει- στην αρχική του πορεία. Το modern παρερμηνεύτηκε κάπου κι έγινε weird (δόκιμοι οι αγγλικοί όροι που είναι εμφανέστερη η διαφορά). Είναι, ένα ποίημα, που σε ωθεί ν’ απομακρυνθείς αποστροφικά απ’ αυτό, μέσω εσωτερικών διαδικασιών.
Ο οίκος της ποίησης παραμένει με την πόρτα ανοιχτή, για να παραφράσουμε λίγο τον Γιωργή Παυλόπουλο. Ο μέσος αναγνώστης μένει μόνος του απέναντι στο οικοδόμημα κι ανάλογα με τις προσλαμβάνουσές του, το προσεγγίζει (εύκολα ή δύσκολα) ή απομακρύνεται απ’ αυτό, συνηγορούντος, πολλές φορές, του ίδιου του ποιητή.
Ακολουθήστε τo Literature.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλα τα νέα για τον πολιτισμό και την επικαιρότητα από την Ελλάδα και τον Κόσμο.
