Ο Orhan Pamuk για τη λογοτεχνία, της Αγλαΐας Παντελάκη

25 April 2015

***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη***

«Μυθιστορήματα, μουσεία και πολιτική.» Αυτός ήταν ο τίτλος της ομιλίας που εκφώνησε ο Orhan Pamuk στο πανεπιστήμιο της Ζυρίχης ως προσκεκλημένος του ελβετικού Ινστιτούτου Διεθνών Σπουδών. Η Angela Schader από την εφημερίδα Neue Zürcher Zeitung συζητά με τον συγγραφέα που αρέσκεται να μιλά για τη λογοτεχνία και τα μουσεία, όχι όμως και για την πολιτική.

[…]

Το λογοτεχνικό τοπίο στην Τουρκία αλλάζει. Πρόσφατα πέθανε ο Yaşar Kemal, αφενός μεν μία «πατρική φιγούρα» της σύγχρονης τουρκικής λογοτεχνίας, αφετέρου δε ο ποιητής ενός αγροτικού κόσμου που ανήκει πια σχεδόν στο παρελθόν.

Λυπάμαι για το θάνατο του Yaşar Kemal. Διάβαζα τα βιβλία του στο σχολείο και ήταν τιμή μου που ήμουν φίλος του. Ήταν ένας δυνατός άνθρωπος. Δεν υποτάχθηκε ποτέ στο κατεστημένο, δεν πρόδωσε ποτέ την ακεραιότητα του λογοτεχνικού του ταλέντου. Ήταν φίλος μου στη λογοτεχνία, στην πολιτική… Τίποτα δεν συγκρίνεται όμως με τους μεγάλους περιπάτους που κάναμε μαζί στην Κωνσταντινούπολη, κατά τη διάρκεια των οποίων μου μιλούσε για τη ζωή του. Αναμνήσεις από τα νεανικά του χρόνια στα νοτιοανατολικά της Τουρκίας, από τη φτώχια και την καταστολή, ακόμα και από το φθόνο που αναγκάστηκε να βιώσει. Ήταν τριάντα χρόνια μεγαλύτερός μου. Κατά τη διάρκεια των περιπάτων μας, αυτός μιλούσε κι εγώ άκουγα προσεκτικά, όπως ένας μαθητής που παρακολουθεί τον μεγάλο σε ηλικία δάσκαλό του.

Τώρα βρίσκεστε εσείς στη θέση του – όχι βέβαια μεγάλου σε ηλικία – δασκάλου. Ποια είναι η άποψή σας για το σύγχρονο λογοτεχνικό τοπίο στην Τουρκία; Υπάρχουν τάσεις, συγγραφείς που ξεχωρίζουν ιδιαιτέρως;

Τα τελευταία είκοσι χρόνια, η τουρκική εκδοτική δραστηριότητα βρισκόταν σε άνθηση. Όταν ξεκίνησα να γράφω στις αρχές της δεκαετίας του ’70, εκδίδονταν περίπου πενήντα μυθιστορήματα το χρόνο. Στο μεταξύ, το αναγνωστικό κοινό αυξανόταν συνεχώς και η βιομηχανία του βιβλίου αναπτυσσόταν με ραγδαίους ρυθμούς. Ωστόσο, τα φίλτρα που προκαλούν κατά κάποιον τρόπο μία ιεράρχηση του λογοτεχνικού γούστου – η επιλογή, η προώθηση μέσω των τιμών – δεν είναι αρκετά ισχυρά σ’ εμάς. Έτσι υπάρχει κατά την αντίληψή μου μία κάποιου είδους χαοτική αναρχία, η οποία οδήγησε μάλιστα και σε έναν κατακερματισμό της λογοτεχνικής σκηνής. Αυτό είναι ίσως και δημοκρατικό. Οι συγγραφείς έχουν τα blog τους, τα περιοδικά τους, τις ιστοσελίδες τους, εκεί ανταλλάσσουν απόψεις. Σήμερα είναι πολύ πιο απλό να παρέμβει κάποιος στο λογοτεχνικό διάλογο ή να εκδώσει ένα βιβλίο. Δεν υπάρχει καμία ορατή και σαφής λογοτεχνική σκηνή, αλλά ένας άπειρος αριθμός νέων συγγραφέων. Αυτή η κατάσταση όμως κάνει ακόμα πιο δύσκολα τα πράγματα για όποιον θέλει να κάνει αισθητή την παρουσία του, να αποκτήσει κύρος ως συγγραφική προσωπικότητα.

Τα λογοκριτικά μέτρα φαίνεται πως αυξάνονται στη δημοσιογραφία και στο διαδίκτυο. Υφίστανται λογοκρισία και τα έργα λογοτεχνών και καλλιτεχνών;

Κατασταλτικά και λογοκριτικά μέτρα υπάρχουν και είναι ομολογουμένως αρκετά απρόβλεπτα, ιδιαίτερα στο διαδίκτυο. Όσον αφορά υπηρεσίες, όπως το Youtube και το Twitter, σημειώνονται συνεχώς διαπληκτισμοί μεταξύ της κυβέρνησης και του συνταγματικού δικαστηρίου. Να αναλογιστούμε όμως ότι ο Ντοστογιέφσκι έγραψε τα μυθιστορήματά του – ίσως τα καλύτερα μυθιστορήματα που έχουν γραφτεί ποτέ – υπό το καθεστώς της τσαρικής λογοκρισίας. Όταν υπάρχει λογοκρισία, επίκεντρο της κριτικής γίνεται πρώτη απ’ όλους η πολιτική δημοσιογραφία. Δεν θεωρώ ότι η λογοτεχνία βάλλεται απαραιτήτως από αυτό. Δόξα τω Θεώ, έτσι είναι τα πράγματα. Για τα όποια προβλήματα είχα στην Τουρκία, υπεύθυνα δεν ήταν τα μυθιστορήματά μου, αλλά πάντοτε συνεντεύξεις και πολιτικές ερωτήσεις, που ούτως ή άλλως δεν μου αρέσουν.

[…]

Πώς θα ήταν το ιδανικό για εσάς μουσείο;

Για ‘μένα, το ιδανικό μουσείο είναι κάτι σαν εγκυκλοπαίδεια από αντικείμενα, ένας χώρος στον οποίο μπορεί κανείς να αγγίξει ή τουλάχιστον να δει αντικείμενα της καθημερινής μας ζωής. Και θα ήθελα να συνδυάζω αυτά τα καθημερινά αντικείμενα με φαντασιώσεις, με ιστορίες, με φανταστικές αλήθειες, με ζητήματα που σχετίζονται με την ανθρώπινη ζωή. Τελικά, είναι όπως και στη λογοτεχνία. Αν κάποιος γράφει τώρα την αυτοβιογραφία του ή ένα αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα – και αυτά τα δύο δεν διαφέρουν και τόσο μεταξύ τους – η ουσία είναι μάλλον πώς συνθέτει το υλικό και πώς το εντάσσει σε ένα πλαίσιο. Στην τελική, όμως, και τα δύο είδη συγκεντρώνουν τις λεπτομέρειες της ζωής μας. Τα μουσεία θα πρέπει να είναι αυτοβιογραφίες από αντικείμενα. Αυτοβιογραφίες που δεν θα παρουσιάζουν τη ζωή κάποιου συγγραφέα ή κάποιας άλλης δραστήριας προσωπικότητας, αλλά τη ζωή του ανθρώπου, του ατόμου. Έτσι, το μουσείο μπορεί να καταστεί ένας τόπος κοσμικού συλλογισμού, ένας τόπος όπου βρίσκουμε την ταυτότητά μας, όχι πλέον μέσω της θρησκείας, αλλά με τη σύμπραξη αντικειμένων, τα οποία αφηγούνται για τις αναμνήσεις και την καθημερινότητά μας. Πάντοτε λέω ότι το μέλλον του μουσείου βρίσκεται στα σπίτια μας. Ίσως θα πρέπει να βρούμε έναν τρόπο να κάνουμε και τα διαμερίσματα και τα σπίτια μας μουσεία.

Σε μία συζήτηση με τον συγγραφέα Pankaj Mishra διατυπώσατε τη θέση ότι η σημασία της λογοτεχνίας θα μειωθεί στην Ευρώπη του μέλλοντος και ότι ο λογοτεχνικός νεωτερισμός θα προέρχεται από χώρες όπως η Ινδία και η Κίνα. Μπορείτε να το εξηγήσετε αυτό;

Σε αυτές τις χώρες διαμορφώνεται μία ραγδαία αυξανόμενη μεσαία τάξη που διαβάζει βιβλία. Το μυθιστόρημα και τα είδη του – εμπορική λογοτεχνία, ιστορικό μυθιστόρημα, ιστορίες αγάπης και λοιπά – είναι σχετικά νέα εκεί. Και οι λογοτέχνες γράφουν για μία γενιά με συνείδηση, που μεταβάλλεται, για μια γενιά που επιθυμεί περισσότερες ελευθερίες και που κινητοποιείται έντονα από πολιτικές ιδέες και ελπίδες. Αυτοί οι άνθρωποι έχουν θυμό, ενέργεια στο σώμα τους και γι’ αυτούς η λογοτεχνία σχετίζεται άμεσα με την κοινωνική αλλαγή, με την έκφραση μίας νέας ατομικότητας. Επειδή τα μυθιστορήματα ως λογοτεχνικό είδος διαθέτουν μία σχετικά σύντομη ιστορία εκεί, δεν υπάρχει κάποια αδιάλλακτη εμπορική μορφή που πρέπει να «γεμίσει». Και η αγορά είναι τεράστια. Μιλάμε για πεντέμισι δισεκατομμύρια ανθρώπους που φιλοδοξούν για μία μεσοαστική, μοντέρνα ζωή. Εννοείται πως θέλουν να εκφραστούν. Ωστόσο, ο ερχομός του μυθιστορήματος έχει τοποθετήσει στο περιθώριο άλλες λογοτεχνικές μορφές, όπως την ποίηση, το θέατρο, το δοκίμιο. Παρ’ όλα αυτά, η λογοτεχνική επικοινωνία επιτυγχάνεται σήμερα σε παγκόσμιο επίπεδο πρωτίστως μέσω αυτού. Το μυθιστόρημα είναι πάντως ένα πολύ καλό όργανο, με το οποίο αυτές οι νέες, φιλόδοξες κοινωνίες μπορούν να εξερευνήσουν τον εαυτό τους και τη θέση τους στον κόσμο. Γι’ αυτό και πιστεύω ότι αναμένεται μία μεγάλη λογοτεχνική νεωτερική δύναμη και μία διάθεση για εξερεύνηση από αυτή την πλευρά του κόσμου.

Πηγή: Neue Zürcher Zeitung

Ο Ορχάν Παμούκ, ο Τούρκος επιφανής νομπελίστας μυθιστοριογράφος της μεταμοντέρνας λογοτεχνίας, είναι εξαιρετικά δημοφιλής στη χώρα του, αλλά έχει επίσης κερδίσει και ένα αυξανόμενο αναγνωστικό κοινό παγκοσμίως. Ως ένας από τους πλέον διακεκριμένους Ευρωπαίους μυθιστοριογράφους, το έργο του έχει μεταφραστεί σε περισσότερες από είκοσι γλώσσες και στις 12 Οκτωβρίου 2006 του απονεμήθηκε το βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας.