Ονειροφαντασία και “πραγματικότητα” στη λογοτεχνία, της Σωτηρίας Γεωργαντή

6 November 2014

***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη***

Τι είναι η λογοτεχνία παρά ένα ταξίδι στο φαντασιακό του δημιουργού;

Και όμως, η φιλοδοξία του συγγραφέα είναι να συνεπάρει τόσο τον αναγνώστη του ώστε να ξεχάσει ακριβώς αυτό, ότι δηλαδή βουτάει σε ένα φανταστικό σύμπαν, και να του δημιουργήσει την ψευδαίσθηση –κι ας είναι μόνο κάποιες διάσπαρτες στιγμές– ότι αυτό που διαβάζει είναι “πραγματικό”.

Σε αυτό το παιχνίδι της δημιουργίας ενός “πραγματικού” κόσμου εκ του μηδενός κάποιοι συγγραφείς συμμετέχουν με μεγάλη ζέση, προσπαθώντας με νύχια και με δόντια να φιλοτεχνήσουν ένα απόλυτα ρεαλιστικό και αληθοφανές σύμπαν, επιστρατεύοντας εξονυχιστική έρευνα και εντατική παρατήρηση. Ακόμα κι όταν πρόκειται για λογοτεχνία του φανταστικού, κάθε δυνατή προσπάθεια καταβάλλεται προκειμένου να τεθούν συγκεκριμένοι απαράβατοι κανόνες, να δοθούν συγκεκριμένοι ορισμοί, να εφευρεθούν καινούριοι όροι, ακόμα και καινούρια γλώσσα, για τις ανάγκες του λογοτεχνικού έργου – οι γλώσσες των ξωτικών που εφηύρε ο, μεταξύ άλλων και διακεκριμένος φιλόλογος, Τόλκιν για τις ανάγκες της περίφημης τριλογίας, Ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα.

Στόχος αυτής της εξαντλητικής προσπάθειας είναι η εσωτερική συνέπεια: ο κόσμος που αποτυπώνεται στο χαρτί οφείλει να διακρίνεται από εσωτερική συνοχή και λογικό ειρμό. Αποτέλεσμα είναι οι αναγνώστες, άπαξ και μυηθούν σε αυτό το άγνωστο ή και γνώριμο σύμπαν, σύντομα να νιώθουν οικεία με τα καινούρια δεδομένα – τα οποία μπορεί να ποικίλλουν από ιδιότυπους νόμους της φυσικής μέχρι αλλόκοτα είδη και υποείδη ανθρωποειδών.

Έστω κι έτσι, όσο παράδοξο κι αν φαίνεται, ο αναγνώστης εξακολουθεί να κινείται στο επίπεδο μιας “πραγματικότητας” – κατασκευασμένης, αγρίως απίθανης αλλά “πραγματικότητας” με κανόνες και λογική.

Η μεγάλη πρόκληση όμως φτάνει όταν ο συγγραφέας αποφασίζει να στερήσει τον αναγνώστη του από κάθε σημείο αναφοράς και να τον παραδώσει σε ένα σύμπαν παράδοξο, παράλογο, χωρίς λογική και χωρίς έξοδο κινδύνου. Έντονη ανασφάλεια δημιουργείται όταν ο αναγνώστης κοπιάζει αλλά δεν καταφέρνει να καταλάβει πότε κινείται στο επίπεδο της –λογοτεχνικής– “πραγματικότητας” και πότε στο όνειρο ή στο διαταραγμένο ασυνείδητο ενός από τους ήρωες.

Αυτός ο κατακερματισμός και η σύγχυση είναι από τα κύρια χαρακτηριστικά γνωρίσματα της μεταμοντέρνας λογοτεχνίας, που ήρθε τον 20ο αιώνα να δώσει φωνή σε μια γενιά που έβλεπε την καλά τακτοποιημένη ζωή της να καταρρέει και τη ρευστότητα στα πάντα να κατακλύζει κάθε πλευρά του βίου της. “Τι έγινε τελικά; Το ονειρεύτηκε ή συνέβη στ’ αλήθεια;” μένει ο αναγνώστης να αναρωτιέται όταν τελειώνει ένα τέτοιο έργο. Μερικές φορές ο δημιουργός δίνει “κλειδιά” ώστε ο προσεκτικός αναγνώστης να ξεχωρίσει τη φαντασία από την πραγματικότητα, άλλες φορές όμως όχι.

Έχει μεγάλη σημασία να καταλάβει κανείς τι στ’ αλήθεια έγινε; Είναι σημαντικό να αποκρυπτογραφήσει κανείς “το σχέδιο του συγγραφέα”; Μάλλον όχι – ας σημειωθεί ότι δεν είναι δεδομένο και ότι ο συγγραφέας λειτουργούσε βάσει σχεδίου… Η ανάγκη για μια αδιαφιλονίκητη ερμηνεία και εξήγηση είναι μάλλον καλά ριζωμένη στον τρόπο που σκέφτεται ο ανθρώπινος νους, αυτό δεν σημαίνει όμως ότι και η εξωτερική πραγματικότητα – ή η φαντασία! – συμμορφώνονται, ή θα έπρεπε να συμμορφώνονται, πάντα.