Τι διακρίνει το μυθιστόρημα από την προφορική αφήγηση; Και τι την ευρωπαϊκή από την ινδική λογοτεχνία; Πάρα πολλά. Ένα όμως παραμένει ίδιο: όσο πιο ανήθικο, τόσο πιο ενδιαφέρον.
του Salman Rushdie
Η αφήγηση και το μυθιστόρημα έχουν διαφορετικό παρελθόν. Για τον Walter Benjamin, το μεγάλο Γερμανό κριτικό λογοτεχνίας, η αφήγηση είναι ένα συλλογικό έργο που μεταδίδεται από στόμα σε στόμα, καταγράφεται από πολλά χέρια, περνά από γενιά σε γενιά. Σύμφωνα με αυτό τον ορισμό, η αφήγηση μπορεί να συγκριθεί κατά κάποιο τρόπο με το «Άγιο Δισκοπότηρο» της επιστήμης της λογοτεχνίας, την Αγία Γραφή, η οποία διαδόθηκε χωρίς να έχει καταγραφεί. Μερικές φορές αποδίδουμε τέτοιου είδους έπη, τα οποία με το πέρασμα του χρόνου συλλέχθηκαν, κωδικοποιήθηκαν και με τη μία ή με την άλλη παραλλαγή έγιναν δεκτά στο λογοτεχνικό Κανόνα, σε κάποιον συγγραφέα. Για την Ιλιάδα και την Οδύσσεια, αυτός είναι ο Όμηρος, για τη Μαχαμπαράτα και τη Ραμαγιάνα, οι Βιάσα και Βάλμικι αντίστοιχα. Αυτοί οι ποιητές μπορεί να υπήρξαν, μπορεί και να μην υπήρξαν, αν υπήρξαν, όμως, αφηγήθηκαν ιστορίες, οι οποίες ανάγονται σε εποχές πολύ πιο παλιές από αυτές στις οποίες έζησαν οι ίδιοι. Η αφήγηση βγαίνει από τα στόματα όλων, παντού, χωρίς να ανήκει σε κανέναν.
Ο Benjamin, απεναντίας, λέει: «Αυτό που διακρίνει το μυθιστόρημα από όλες τις υπόλοιπες μορφές της ποίησης σε πρόζα – τα παραμύθια, τους θρύλους, ακόμα και τις νουβέλες – είναι ότι ούτε προέρχεται από προφορική παράδοση ούτε ανάγεται σε αυτή. Προπαντός, όμως, διακρίνεται από την αφήγηση. Ο αφηγητής αντλεί το υλικό του από την προσωπική του εμπειρία ή από τις εμπειρίες άλλων, τις οποίες έχει ακούσει να του διηγούνται… Ο μυθιστοριογράφος έχει απομονωθεί… Η «μήτρα» στην οποία συλλαμβάνεται το μυθιστόρημα είναι το άτομο μέσα στη μοναξιά του.» Θα μπορούσε κανείς να προσθέσει ότι η αφήγηση δημιουργείται σε μία κοινότητα με τοπική αναφορά, ενώ το μυθιστόρημα σε ένα έθνος. Τα γερμανικά λαϊκά παραμύθια, όπως συλλέχθηκαν από τους αδερφούς Γκριμ, προέρχονται από το Μέλανα Δρυμό, η γερμανική λογοτεχνία προέρχεται από τη Γερμανία.
Παρά την πολύ διαφορετική προέλευση, το μυθιστόρημα, τα καλύτερα μυθιστορήματα, έδειξαν για πολύ καιρό έντονο ενδιαφέρον για την αφήγηση. Τα έργα του Dickens, της Austen ή του Thackeray είναι αδύνατο να γίνουν κατανοητά, αν δεν γνωρίζει κανείς ότι για τους συγγραφείς του δέκατου όγδοου και δέκατου ένατου αιώνα η αφήγηση ήταν η κινητήριος δύναμη του μυθιστορήματος. Πολλά από τα μυθιστορήματά τους ήταν πολύ μεγάλα σε έκταση και είχαν ανάγκη μία δυνατή ιστορία. Όπως συνηθίζω να λέω, «όταν κάποιος κατασκευάζει ένα μεγάλο αυτοκίνητο, πρέπει να το εξοπλίσει με ένα μεγάλο κινητήρα.»
Το ενδιαφέρον για την παλιά τέχνη της αφήγησης ολοένα και αυξάνεται
Εντελώς γενικά θα μπορούσε κανείς να πει ότι το μυθιστόρημα κάποια στιγμή στον εικοστό αιώνα, στην περίοδο ακμής του μοντέρνου, απομακρύνθηκε από την παράδοση της αφήγησης. Είμαι μεγάλος θαυμαστής του «Οδυσσέα» και του «Αναζητώντας το χαμένο χρόνο», ωστόσο, στην πραγματικότητα, δεν μπορεί κάποιος να υποστηρίξει ότι αυτά τα δύο έργα βασίζονται σε μια πλοκή. Η αφήγηση καταλαμβάνει εδώ μία θέση πίσω από τη μορφή, το χαρακτήρα, τη γλώσσα, την ψυχολογία και το κοινωνικό πορτραίτο.
Το ότι η λογοτεχνία, όσον αφορά τα μυθιστορήματα, έχει απομακρυνθεί από την παράδοση της αφήγησης, μου φαίνεται άσκοπο και επιζήμιο. Στο δημοφιλές μυθιστόρημα, στο βίπερ, έχουμε να κάνουμε πάντα με την αφήγηση μιας ιστορίας. Αυτά τα βιβλία βασίζονται προφανέστατα σε μια συναρπαστική αφήγηση γεμάτη δυσκολίες, αινίγματα και σασπένς. Δεν γνωρίζω το λόγο για τον οποίο η σοβαρή λογοτεχνία θα έπρεπε να αρνηθεί αυτά τα στοιχεία. Και αυτό που βρίσκω διαφωτιστικό είναι ότι η λογοτεχνία των τελευταίων πενήντα χρόνων φαίνεται να δείχνει ένα νέο και αυξανόμενο ενδιαφέρον για την παλιά τέχνη της αφήγησης, και μάλιστα για τις πιο παλιές της μορφές: το μύθο, το θρύλο, τα παραμύθια.
Όταν το Καλό χάνει στη μάχη ενάντια στο Κακό
Για αυτό το είδος λογοτεχνίας της εποχής, το έργο του Hans Christian Andersen αποτελεί ένα σημαντικό ορόσημο. Τα λαϊκά παραμύθια ή οι μύθοι, στην ευρωπαϊκή τους μορφή, έχουν τις περισσότερες φορές ένα ηθικό δίδαγμα. «Να μην είσαι άπληστος»: αυτό είναι το ηθικό δίδαγμα του παραμυθιού των αδερφών Γκριμ για τον ψαρά και τη γυναίκα του, των οποίων τις επιθυμίες εκπληρώνει ένα ψάρι, μέχρι που η γυναίκα, έχοντας χάσει πια το μέτρο, θέλει να γίνει Πάπας και αμέσως όλα τα ανάκτορα και όλα τα πλούτη, τα οποία τους είχε δωρίσει το ψάρι μέχρι τότε, διαλύονται στον αέρα και το ζευγάρι ζει πάλι στην καλύβα του. Σε πολλά ινδικά παραμύθια, από την άλλη πλευρά, κατά ενδιαφέροντα τρόπο, δεν συναντάμε ηθικά διδάγματα. Στις μεγάλες αφηγήσεις της Ραμαγιάνα και της Μαχαμπαράτα οι ήρωες έχουν ατέλειες και οι αντίπαλοί τους δεν είναι υποχρεωτικά παλιάνθρωποι, αλλά επίσης φορείς ηρωικών αρετών. Και στον Όμηρο το συναντάμε αυτό: ο Έκτορας, ο ηρωικός Τρώας, ο οποίος ηττάται στη μονομαχία ενάντια στον Έλληνα Αχιλλέα, είναι πιο αδύναμος πολεμιστής, από πολλές απόψεις, όμως, καλύτερος άνθρωπος.
Το Καλό ίσως χάσει, οι μύθοι μπορεί να έχουν αντιήρωες. Στα Πανχατάντρα, τις ινδικές ιστορίες με ζώα, και τα δύο τσακάλια είναι κάθε άλλο παρά καλά. Το ένα δόλιο και πανούργο, το άλλο τρισχειρότερο. Δεν κερδίζει πάντα το Καλό, σε αυτές τις ιστορίες, μάλιστα, κερδίζει πολύ σπάνια.
Μεταξύ ηθικής και αμφιθυμίας
Μοντέρνοι συγγραφείς, οι οποίοι εμπνεύστηκαν από θρύλους και παραμύθια, δημιούργησαν τις περισσότερες φορές ένα μεγάλο τόξο γύρω από την απλή ηθική ενός Αισώπου, παραδείγματος χάρη. Ο Italo Calvino, ο Gabriel García Márquez, ο Michail Bulgakov, όλοι τους είναι υπέροχοι μυθοπλάστες, όχι όμως ηθικολόγοι. Αν ξεχωρίσει κάποιος την αφήγηση από την ηθική, θα μείνει αυτό, για το οποίο εφευρέθηκε ο ορισμός – που προκαλεί συγχύσεις – «Μαγικός Ρεαλισμός», ένα είδος γραφής, για την οποία κατηγορούν κι εμένα.
Όσον αφορά τις ιστορίες του Hans Christian Andersen και το ερώτημα πού πρέπει να τοποθετηθούν μεταξύ παρελθόντος και παρόντος, είναι ενδιαφέρον ότι δείχνουν και προς τις δύο κατευθύνσεις: από τη μία πλευρά προς τις θρησκευτικές, αυστηρές αντιλήψεις περί ηθικής στη μάχη του Καλού ενάντια στο Κακό περασμένων εποχών – και αν το θέλουν: προς τη συλλογική σοφία του φύλου – και από την άλλη πλευρά προς τα αμφιλεγόμενα συναισθήματα του μοντέρνου ατόμου, τα συναισθήματα του μυθιστοριογράφου, για τα οποία κάνει λόγο ο Walter Benjamin. Μερικά παραμύθια είναι εντελώς «ανοιχτά», θα μπορούσε κανείς σχεδόν να πει ότι είναι, με συντηρητικό τρόπο, θρησκευτικά, καθόσον το Καλό έρχεται σε αντιπαράθεση με το Κακό όπως στα «Κόκκινα παπούτσια». Στη «Μικρή γοργόνα», η αγάπη της ηρωίδας για τον πρίγκιπα δεν έχει καμιά ελπίδα. Ωστόσο, μέσα από την αυτοθυσία της, μέσα από τη μεγάλη της συμπόνια για τους άλλους, κερδίζει τη θεϊκή εύνοια και ως εκ τούτου την προοπτική για αθανασία.
Παράξενο, συνεπώς ενδιαφέρον
Σε άλλα παραμύθια η ηθική του Andersen είναι πολύ εντονότερη. Η πριγκίπισσα που αισθάνεται ένα μικροσκοπικό μπιζέλι κάτω από μία στοίβα στρωμάτων και υποφέρει, επαινείται για την ευαισθησία και τη λεπτότητά της, με τις οποίες αποδεικνύεται πραγματική πριγκίπισσα. Οι σημερινοί αναγνώστες θα πουν, με κάπως λιγότερη ευμένεια, ότι η πριγκίπισσα είναι ένα κακομαθημένο παιδί, ίσως μάλιστα εκνευριστική.
Στα «Καινούρια ρούχα του αυτοκράτορα» πρόκειται περισσότερο για το ότι ο αυτοκράτορας και οι αυλοκόλακές του παίρνουν ένα καλό μάθημα, παρά για το ότι οι απατεώνες, οι οποίοι ύφαναν τον αόρατο μανδύα και έβγαλαν ένα σωρό λεφτά, θα τιμωρούνταν. Πάντως στο παραμύθι δεν αναφέρεται αν τιμωρούνται γι’ αυτό.
Ακόμα πιο σκοτεινός και μοντέρνος είναι ο κόσμος στο «Μαγικό αναπτήρα», καθόσον στην αρχή της ιστορίας ο στρατιώτης , χωρίς να το σκεφτεί, σκοτώνει τη μάγισσα, ενώ στο τέλος τον παντρεύεται η πριγκίπισσα, παρόλο που τα μεγάλα σκυλιά, τα οποία χάρη στον αναπτήρα απελευθερώνονται, έχουν μόλις σκοτώσει τους γονείς της. Αυτό είναι πραγματικά παράξενο, για εμάς μάλιστα, τους μοντέρνους, προσγειωμένους αναγνώστες, άκρως ενδιαφέρον. Λόγω της ανηθικότητάς της, η ιστορία είναι για εμάς πολύ περισσότερο γοητευτική, απ’ ό,τι θα συνέβαινε αν είχαμε να κάνουμε με ένα μονοσήμαντο ηθικό μήνυμα.
Ενδεικτικό του πόσο σπουδαίος είναι ο Andersen
Δύο από τα πιο όμορφα παραμύθια του Andersen παρουσιάζουν αυτούς τους αντίθετους τρόπους αφήγησης. Η «Βασίλισσα του χιονιού», μια αρκετά τρομερή ιστορία, προσφέρει στον αναγνώστη ένα Happy End. Η αγάπη της Γκέρντα κάνει την παγερή καρδιά του Κάι να λιώσει μαζί με το θραύσμα από τον καθρέφτη και τα δάκρυα, τα οποία χύνει δίπλα του, τον απελευθερώνουν από το κομμάτι του καθρέφτη που είχε στο άλλο του μάτι. Όσο τρομερή κι αν είναι η ιστορία, παραμένει κατά βάθος «φυλακισμένη» στη συμβατική παράδοση των παραμυθιών.
Η «Σκιά» είναι για ‘μένα το σπουδαιότερο από τα παραμύθια του Andersen, έχει όμως ένα μάλλον καφκικό τέλος. Η σκιά, η οποία έχει διαλυθεί από τον άντρα, όχι μόνο παίρνει τη θέση του στα συναισθήματα της πριγκίπισσας, αλλά από κοινού με αυτή συμφωνεί ότι ο άντρας πρέπει να πεθάνει την ημέρα του γάμου τους. Σε αυτή την περίπτωση δεν συναντάμε κανένα ίχνος αυτού που ο Walter Benjamin αποκαλεί παραδοσιακό αφηγητή. Αυτό είναι το μοναχικό, σκοτεινό όραμα του μοντέρνου συγγραφέα.
Ο Hans Christian Andersen βρίσκεται σε εκείνη τη μεγάλη παράδοση αφήγησης, η οποία ξεκινά από τα πιο παλιά έπη και φτάνει μέχρι τον Kafka και τον García Márquez. Αυτό είναι ενδεικτικό του πόσο σπουδαίος είναι. Κατά συνέπεια, το να τιμάται ένας συγγραφέα όπως εγώ, ο οποίος εργάζεται στον ίδιο ή ίσως στο διπλανό «αμπελώνα», με το βραβείο Hans Christian Andersen, σημαίνει πάρα πολλά.
(Ο Sir Salman Rushdie γεννήθηκε το 1947 στη Βομβάη και ζει ως Άγγλος συγγραφέας στο Λονδίνο. Για το μυθιστόρημά του «Σατανικοί Στίχοι» εκδόθηκε μια φετβά το 1989 με θανατική απειλή. Τελευταία εκδόθηκε η αυτοβιογραφία του, «Τζόζεφ Άντον». Ο Rushdie τιμήθηκε με το δανέζικο βραβείο Hans Christian Andersen και το παραπάνω κείμενο αποτελεί τον ευχαριστήριο λόγο που εκφώνησε κατά την απονομή και δημοσιεύτηκε στη Frankfurter Allgemeine Zeitung.)
Ακολουθήστε τo Literature.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλα τα νέα για τον πολιτισμό και την επικαιρότητα από την Ελλάδα και τον Κόσμο.
