Ήταν μάλλον δυσοίωνη η αφορμή για να πιάσω στα χέρια μου αυτό το βιβλίο.
Οι τηλεοράσεις και τα ειδησεογραφικά σάιτ βοούσαν στον απόηχο του ξαφνικού και βίαιου θανάτου του Μένη Κουμανταρέα. Στην προσπάθειά μου να εξιλεωθώ από το όνειδος να μην έχω διαβάσει ποτέ κάποιο έργο του, διάλεξα το τελευταίο του βιβλίο, το κύκνειο άσμα του, τον Θησαυρό του χρόνου.
Η αμεσότητα του Κουμανταρέα σε αρπάζει από το πέτο και μόνο από το εξώφυλλο – η όρθια φιγούρα με το μπαστουνάκι σε κοιτάζει μες στα μάτια. Η ίδια αμεσότητα χαρακτηρίζει και τον λόγο του Κουμανταρέα, από την πρώτη γραμμή του βιβλίου μέχρι την τελευταία. Ο αφηγητής απευθύνεται στον αναγνώστη στον δεύτερο ενικό ως “παλιό συνάδελφο και αδελφό του”, κάνοντάς τον να νιώσει από την πρώτη στιγμή αναπόσπαστο κομμάτι αυτού του σύμπαντος που ο συγγραφέας χτίζει με μαεστρία. Ταυτόχρονα, πετυχαίνει να αποσπάσει δίχως μάχη την αμέριστη συμπάθειά του, αφού τον προκαταβάλλει χαρακτηρίζοντάς τον “αδερφό”. Ο αναγνώστης, λοιπόν, έχοντας χρισθεί φίλος, συνοδοιπόρος και εξομολόγος δεν μπορεί παρά να ακολουθήσει τον αφηγητή στις διαδρομές του νου σε χρόνια περασμένα μα και στο αδυσώπητο παρόν.
Το βασικό εύρημα πάνω στο οποίο χτίζεται με ακρίβεια Ο θησαυρός του χρόνου πετυχαίνοντας μια θαυμαστή ισορροπία είναι η ύπαρξη ενός χαρακτήρα απέναντι στον αφηγητή, ο οποίος λειτουργεί αντιθετικά μα και ως alter ego του ταυτόχρονα. Πρόκειται για τον Αλληλογράφο, άλλως κύριο Αναγνωστόπουλο ή Αναγνώστου, μια φιγούρα τυλιγμένη σ’ έναν πέπλο μυστηρίου – φάντασμα, εκτόπλασμα, παραίσθηση; Ούτε ο αφηγητής δεν ξέρει. Ο ρόλος του είναι κεφαλαιώδους σημασίας, αφού καθοδηγεί, συμβουλεύει, διαφωτίζει, αποπαίρνει αλλά και ερεθίζει με τις ιστορίες του τον νεαρό αφηγητή στα πρώτα του βήματα στα ύποπτα σοκάκια της “παρανόμως αποκτηθείσης” ηδονής. Ο Αλληλογράφος, ως στοιχείο μεταφυσικό και ανεξήγητο, είναι προάγγελος και άλλων τέτοιων στιγμών στο μυθιστόρημα. Σκηνές που μοιάζουν να έχουν βγει από ταινία του Λουίς Μπουνιουέλ, σαν βγαλμένες από όνειρο ή την πιο αχαλίνωτη φαντασία, οι οποίες όμως είναι τόσο δεξιοτεχνικά τοποθετημένες στην πλοκή που παρασύρουν και τον πιο προσεκτικό αναγνώστη – δεν υπάρχουν “ραφές”, το όνειρο και η παραίσθηση μπαινοβγαίνουν χωρίς αναγγελία ακόμα και όταν η πραγματικότητα είναι γκρίζα και σκληρή σαν σωματικός πόνος.
Ο τόνος του Κουμανταρέα είναι φορές παιγνιώδης και χαριτωμένος, ελαφρώς ειρωνικός και με διάθεση αυτοσαρκασμού. Άλλοτε είναι απελπισμένος και σκοτεινός, ιδίως όταν μιλά για την “άρρωστή του” ή τα πάθη του. Η ευρυμάθειά του ξεχειλίζει από παντού – αμέτρητες αναφορές σε μουσικές και διαβάσματα γίνονται στο γραπτό του. Αυτός ο ιδιαίτερος συνδυασμός λεπτής ειρωνείας και άνευ όρων παράδοσης στις βουλές του σώματος, εγκεφαλικής προσέγγισης στα πράγματα και συνάμα φιληδονίας, καθιστά το σύμπαν του Κουμανταρέα προδήλως καβαφικό. Το βιβλίο του Κουμανταρέα μοιάζει με απόδοση σε πεζό λόγο της ίδιας αγωνίας, της ίδιας κρυφής αναζήτησης, της ίδιας ερωτικής έκστασης που αποκρυστάλλωνε ο Καβάφης στην ποίησή του.
Η τεράστια διαφορά, όμως, με τον Καβάφη συνίσταται στο εξής: ποτέ και για κανένα λόγο δεν αμφισβητείται η πρωτοκαθεδρία της Γυναίκας, της γυναίκας του αφηγητή, της Λιλής· “γράφω το όνομά της με ευσέβεια πιστού που προσκυνά ένα άγαλμα θεότητας” σημειώνει. Η Λιλή, αλλιώς “η άρρωστή του”, μοιάζει να έχει μυθικές δυνάμεις και υπερφυσικές ιδιότητες. Είναι μια “πραγματική κυρία”, ποτέ δεν περιόρισε την ελευθερία του συμβίου της, διαθέτει αλάνθαστη διαίσθηση. Ο δια βίου σύντροφός της, όσο κι αν γεύτηκε ξένη σάρκα, νιώθει πως ποτέ δεν την απάτησε ακριβώς γιατί ποτέ δεν σκέφτηκε άλλο θηλυκό, ποτέ δεν αμφισβήτησε την απόλυτη εξουσία της στο βασίλειο της κοινής τους ζωής. Και μάλιστα εμφορείται από την ίδια ακλόνητη βεβαιότητα και για τα δικά της συναισθήματα. Ο σεβασμός και η θρησκευτική ευλάβεια απέναντι στη μία, μοναδική και παντοδύναμη Γυναίκα της ζωής του διαπνέει κάθε σελίδα, σχεδόν κάθε συλλαβή του Θησαυρού. Η αρρώστια και το τέλος της, εξάλλου, μοιάζουν με την αφορμή γι’ αυτή την εξομολόγηση που πήρε τη μορφή μυθιστορήματος.
Η αφήγηση δεν είναι γραμμική. Ο αναγνώστης βουτάει στο γοητευτικό παρελθόν, επιστρέφει στο άνοστο παρόν, και πάλι πίσω. Ωστόσο, ακόμα και αν το παρόν φαίνεται να υπολείπεται σε σχέση με το παρελθόν, αξίζει να σημειωθεί πως ο Κουμανταρέας ως συγγραφέας δεν το φοβάται, παρά την ασχήμια του. Αγαπάει την Αθήνα και την περιγράφει στο σήμερα όπως τη βλέπει, με τα γκράφιτι στους τοίχους και την παρακμή της. Μιλάει για facebook και twitter, χρησιμοποιεί κινητό, ακόμα κι αν αρνείται να αποχωριστεί την αγαπημένη του γραφομηχανή μάρκας Olivetti.
Η αρρώστια και ο θάνατος της αγαπημένης Λιλής, που ακολουθούνται από την ασθένεια του ίδιου του αφηγητή, δίνουν τον τόνο σε όλο το μυθιστόρημα. Συνιστούν την αφορμή για απολογισμό, για μια πένθιμη γιορτή πριν το τέλος –και όσο πλησιάζει το τέλος του μυθιστορήματος νιώθει και ο αφηγητής ότι πλησιάζει το δικό του τέλος– στην οποία δίνουν το “παρών” όλοι όσοι χαράκτηκαν στη μνήμη και τη ζωή του. Τύψεις, ενοχές, παραλείψεις και αμέλειες τον βασανίζουν, είτε έχουν να κάνουν με την αγαπημένη του, είτε με την πολιτική του στάση, είτε με τη ζωή του εν γένει. Ο αφηγητής προς το τέλος όμως μοιάζει να συμφιλιώνεται με τον εαυτό του, μοιάζει να γαληνεύει και να αποχαιρετά τη ζωή του ήρεμος και συνειδητοποιημένος – ο αναγνώστης δεν μπορεί παρά να τον μακαρίζει για τη γενναία εξομολόγηση, για την τολμηρή κατάθεση ψυχής λίγο πριν τα φώτα σβήσουν.
Τέλος, δεν μπορεί παρά να τον ευχαριστεί κάθε επίδοξος “γραφιάς” – η αφήγηση βρίθει σκέψεων και συλλογισμών για την τέχνη της γραφής, για το τι σημαίνει τέχνη, για το πώς ένας συγγραφέας γεννιέται και πώς ανδρώνεται. Αποσπάσματα-διαμάντια για τη θεωρία της λογοτεχνίας διανθίζουν αυτό το γοητευτικό ανάγνωσμα που είναι μαζί επικήδειος, εξομολόγηση, και δοκίμιο για το τι εστί συγγραφέας και λογοτεχνία.
Ο θησαυρός του χρόνου, Μένης Κουμανταρέας, Εκδόσεις Πατάκη
Ακολουθήστε τo Literature.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλα τα νέα για τον πολιτισμό και την επικαιρότητα από την Ελλάδα και τον Κόσμο.
