Σημειώσεις, ημερολόγια, ποιήματα… ποτέ δεν γράφτηκαν τόσα πολλά, όσα το 1914. Πώς ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος διαμόρφωσε μία ολόκληρη γενιά συγγραφέων.
Δύο από τα σπουδαιότερα μυθιστορήματα του 20ου αιώνα, ο «Οδυσσέας» του Jame s Joyce και «Η δίκη» του Franz Kafka, καθώς επίσης και ένα από τα φιλοσοφικά επεξηγηματικά κείμενα της σύγχρονης εποχής, το “Tractatus logico philosophicus” του Ludwig Wittgenstein και ένας από τους διασημότερους ποιητικούς κύκλους, οι «Ελεγείες του Ντουίνο» του Rainer Mari aRilke, έχουν κάτι κοινό μεταξύ τους: η συγγραφή τους ξεκίνησε, ολοκληρώθηκε ή βρισκόταν σε εξέλιξη κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Πρόκειται για κείμενα που δεν τα τοποθετεί κανείς με την πρώτη ματιά σε αυτή την εποχή, σε αντίθεση με τα περισσότερα από 50.000 πολεμικά ποιήματα, τα οποία υπήρχαν στη Γερμανική Αυτοκρατορία μόνο τον Αύγουστο του 1914.
«Αυτό είναι ο αγώνας μου για αυτοσυντήρηση»
Για τον 31 ετών Kafka, ο οποίος με το ξέσπασμα του πολέμου αγοράζει στρατιωτικές μπότες και το καλοκαίρι του 1915 παραλίγο να κληθεί στο στρατό, ο πόλεμος ισοδυναμεί με έναν αγώνα που διεξάγει με τον εαυτό του και για χάρη του εαυτού του. Στις 31 Ιουνίου 1914 – μόλις είχε επιστρέψει από τις διακοπές του στη Βαλτική Θάλασσα και δύο εβδομάδες πριν ξεκινήσει να εργάζεται πάνω στη «Δίκη» – γράφει στο ημερολόγιό του: «Δεν έχω καθόλου χρόνο. Είναι περίοδος γενικής επιστράτευσης. (…) Όμως παρ’ όλα αυτά, εγώ θα γράφω, οπωσδήποτε, αυτό είναι ο αγώνας μου για αυτοσυντήρηση.» Ό,τι ακούει και βλέπει ο Kafkaγια τον πόλεμο, εμφανίζεται συνέχεια στα κείμενά του. Όταν για πρώτη φορά ο σύζυγος της αδερφής του επιστρέφει από το πεδίο της μάχης, του διηγείται μία εμπειρία στα χαρακώματα. Είχε ακούσει έναν τυφλοπόντικα να σκάβει, το θεώρησε ως οιωνό και εγκατέλειψε αμέσως την περιοχή, όπου μετά από λίγο έσκασε μια οβίδα. Λίγο αργότερα, ο Kafkaγράφει ένα μικρό διήγημα: „DerRiesenmaulwurf” (Ο γιγαντιαίος τυφλοπόντικας). Δέκα χρόνια μετά από το ξέσπασμα του πολέμου, βάζει στο „DerBau“ (Η φωλιά) ένα ζώο να κατασκευάσει ένα διακλαδωτό σύστημα σηράγγων κάτω από τη γη και να κλειστεί μέσα σ’ αυτό.
Για τον 39χρονο Rilke, ο οποίος αιφνιδιάζεται από το ξέσπασμα του πολέμου, ενώ βρίσκεται σε ταξίδι στη Γερμανία, και δεν μπορεί να επιστρέψει στη θετή του πατρίδα, το Παρίσι, ο πόλεμος είναι, όπως και για πολλούς άλλους συγγραφείς, κατ’ αρχήν μία αρχέγονη ποιητική εκδήλωση. Σε έναν τόμο με ποιήματα του Hölderlin έκανε στις αρχές του Αυγούστου ένα προσχέδιο για τα «Πέντε ποιήματα», τα οποία οραματίζονται έναν κόσμο υπέροχο, μολονότι βίαιο: «Επιτέλους, ένας Θεός!», διαβάζουμε εκεί. Όταν το Σεπτέμβριο γνώρισε τη ζωγράφο LouAlbert-Lasard, της γέμισε ένα βιβλιαράκι με ποιήματα, ανάμεσα στα οποία και σκίτσα για τις Ελεγείες, τις οποίες είχε ξεκινήσει να γράφει τον Ιανουάριο του 1912. Ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος και οι αναφορές από τα πεδία των μαχών, όπου οι νεκροί παρέμεναν άταφοι, είναι εμφανές ότι διαπερνούν τους στίχους του Rilke.
Ο κυβισμός και ο εξπρεσιονισμός ως πρόδρομοι
Πολλά από τα κείμενα που γράφονται κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, είτε στο σπίτι είτε στο μέτωπο, τάσσονται εναντίον του. Δεν θέλουν ούτε να παρουσιάσουν, ούτε να εξυμνήσουν, ούτε να παραμερίσουν τίποτα. Θέτουν την πραγματικότητα της γλώσσας και την ικανότητα του να δημιουργείς ή ακόμα και να καταστρέφεις κόσμους με αυτή, δίπλα στην πραγματικότητα του πολέμου. Τοποθετούν τον ένα κόσμο δίπλα στον άλλο, εντελώς διαφορετικά απ’ ό,τι τα κείμενα, τα οποία συνδέει κανείς συνήθως με τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και τα οποία δημιουργήθηκαν κατά κύριο λόγο μετά από τον πόλεμο, όπως για παράδειγμα το „InStahlgewittern“ (Θύελλα από ατσάλι) του Ernst Jünger (1920) και το «Ουδέν νεώτερον από το Δυτικόν μέτωπον» τουErich Maria Remarques (1929). Όμως και η εποχή πριν από το 1914 διαδραματίζει κάποιο ρόλο. Ο εξπρεσιονισμός και ο κυβισμός με τις «μορφές πάλης» τους προαναφέρουν έναν τρόπο παρουσίασης, τον οποίο ο πόλεμος αναπάντεχα γεμίζει με αλήθεια και αυτό δεν συμβαίνει μόνο στις καλές τέχνες. Ο Ernst Stadler, ο οποίος θα πεθάνει στις 30 Οκτωβρίου 1914 κοντά στο Υπρ από μια οβίδα, δημοσιεύει στα τέλη του 1913 τον ποιητικό του τόμο με τίτλο „Der Aufbruch“ (Η αναχώρηση), στον οποίο με τον αγώνα και τον πόλεμο ξεκινά μια καινούρια ζωή.
Ο πόλεμος ως κινητήριος δύναμη της λογοτεχνίας, λοιπόν. Στο μέτωπο γράφτηκαν κατά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο γράμματα και ημερολόγια σε μία πρωτόγνωρη κλίμακα. Προπαντός η ποίηση βοηθά στο να γίνει αντιληπτό ό,τι δεν μπορεί να αντιληφθεί ο άνθρωπος. Μπορεί από θραύσματα, από κατεστραμμένες και ταραγμένες αντιλήψεις να προκύψει ξανά ένα όλον.
ΠΗΓΗ: GOETHE INSTITUT
Ακολουθήστε τo Literature.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλα τα νέα για τον πολιτισμό και την επικαιρότητα από την Ελλάδα και τον Κόσμο.
