Κριτική: Τα παιδιά του κενού, Raphaël Glucksmann, από τον Γρηγόρη Δανιήλ

Αφύπνιση από το σημερινό αδιέξοδο, γράφει ο Γρηγόρης Δανιήλ [Τα παιδιά του κενού, Raphaël Glucksmann]

Σύνταξη: Newsroom

8 July 2019

***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη***

«Είμαστε τα παιδιά του κενού.

Γνωρίζουμε ότι η κοινωνία της απομόνωσης, μέσα στην οποία γεννηθήκαμε δεν είναι βιώσιμη.

Γνωρίζουμε ότι οι παλιές ιδεολογίες, τα παλιά κόμματα, οι παλιές δομές δεν θα μας βοηθήσουν να βγούμε από αυτήν. Γνωρίζουμε ότι ο ίλιγγος που μας καταλαμβάνει μπροστά στην οικολογική καταστροφή είναι η προϋπόθεση της μελλοντικής μας ανάρρωσης.

Γνωρίζουμε ότι η υπόσχεση της αυγής κρύβεται σε αυτό το δειλινό, αρκεί να τολμήσουμε να το αντιμετωπίσουμε.

Γνωρίζουμε προς τα πού και πώς να πάμε.

Γνωρίζουμε ποιόν ορίζοντα να θέσουμε και ποιόν δρόμο να πάρουμε.

Γνωρίζουμε τι μας απομένει να κάνουμε.

Είμαστε ικανοί να το κάνουμε»

Με αυτά τα λόγια τελειώνει ένα από τα πιο σπουδαία βιβλία που κυκλοφόρησαν τη φετινή άνοιξη από τις εκδόσεις Πόλις, «Τα παιδιά του κενού» του Raphaël Glucksmann σε μετάφραση Βάλιας Καϊμάκη. Κυκλοφόρησε πέρυσι στη Γαλλία με τον τίτλο «Les enfants du vide» και μέσα από μια ενδελεχή εξέταση της κοινωνικοπολιτικής κατάστασης της σημερινής Γαλλίας, αποτελεί μια συνολική θεώρηση της αποτυχίας της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Παγκόσμιοι κάτοικοι λοιπόν, ενός νέου κόσμου που ο Σάρτρ έχει αντικατασταθεί από έναν σύμβουλο προσωπικής ανάπτυξης.

Το βιβλίο είναι μια παράσταση ή καλύτερα μια παράθεση γεγονότων σε δύο πράξεις (το να ζούμε χωριστά, το να ζούμε πολιτικά). Σήμερα που η νεοφιλελεύθερη πολιτική έχει καταστήσει τον καθένα μας υπεύθυνο για τον πλούτο και τη φτώχεια του, η έννοια της ενσυναίσθησης είναι προϋπόθεση κάθε πραγματικής ελεύθερης δημοκρατίας. Κι ο συγγραφέας το αποδίδει γλαφυρά μέσα από το ομηρικό παράδειγμα του ικέτη Πρίαμου μπροστά στον δολοφόνο του γιού του, Αχιλλέα. Ο Αχιλλέας είναι η ενσάρκωση της ενσυναίσθησης.

Το βιβλίο χωρίς διαπρύσια μέσα, αλλά με κατάφωρα παραδείγματα παρουσιάζει στον αναγνώστη την κίβδηλη και πενιχρή ελευθερία που του παρέχει η σημερινή μορφή της δημοκρατίας.

«Βρισκόμαστε στην Ουκρανία μια κρύα νύχτα του χειμώνα του 2008… μια μαύρη μερσεντές χτυπά μια ηλικιωμένη κυρία. Το αυτοκίνητο σταματά για μια στιγμή και κατόπιν ξεκινά, χωρίς καν να ανοίξει την πόρτα. Τρέχουμε προς το ασάλευτο σώμα. Ύστερα από δέκα λεπτά και, αφού τα Επείγοντα δεν έχουν απαντήσει στο τηλέφωνο, ένα ασθενοφόρο περνά από το αντίθετο ρεύμα, με σβηστή τη σειρήνα του. Όταν ζητάμε από τον οδηγό και τον βοηθό του να πάρουν τη κυρία, μας απαντούν ότι δεν είναι ο τομέας τους και ότι πρέπει να συνεχίσουμε να τηλεφωνούμε στο κέντρο. Τους δίνουμε 100 δολάρια και, ως εκ θαύματος, αλλάζουν γνώμη και παίρνουν τη γιαγιά. Καθώς απομακρύνεται το ασθενοφόρο, γυρίζω και λέω προς τον Αντρέι: Ιδού το πρόσωπο της μετα-κουμμουνιστικής εποχής…»

Μέσα από ένα περιστατικό ο Γκλυκσμάν ανασύρει στην επιφάνεια ένα καίριο ζήτημα, τον ρόλο της Αριστεράς στην σύγχρονη πραγματικότητα. Μέσα από τις σελίδες του βιβλίου και τις μη αριθμημένες αυτών της ιστορίας, ο συγγραφέας τονίζει την αποτυχία της Αριστεράς να ανταποκριθεί στα αιτήματα που έφερε η κρίση του 2008. Η Αριστερά έχασε την εμπιστοσύνη των ανθρώπων της καθώς αρνιόταν πεισματικά να αφουγκραστεί την αλλαγή. Η αλλαγή επήλθε σε λέξεις- κλειδιά όπως μοναξιά, χειραφέτηση, ελευθερία, δημοκρατία, που έχασαν το ολιστικό περίβλημα του ανθρωπισμού και απέκτησαν κοινωνικές, πολιτιστικές και γεωγραφικές διαφορές, και δη υπό του κράτους του φόβου.

Το βιβλίο, επίσης, πρεσβεύει την άρνηση κάθε δογματικού πειρασμού, γιατί ο δογματικός είναι αυτός πρωτίστως που αγνοεί τα γεγονότα. Ζούμε στο μεσοδιάστημα που τα «όρια σβήνουν και η ύβρις θεριεύει». Επιτακτική λοιπόν ανάγκη οι μη αιρετοί θεσμοί να νείρονται να διαφυλάξουν πρωτίστως την αρχή της αλληλεγγύης. Μιας αλληλεγγύης που προσκρούει όμως στα δόκανα της κατεξοχήν επιστήμης του 21^ου αιώνα, αυτής της οικονομίας. Δημιούργημα της ο Homo Economicus, μέλος μιας ατομικιστικής κοινωνίας που κονιορτοποιεί κάθε προσπάθεια συλλογικότητας και ιδέας. Απέναντι σε αυτή τη πραγματικότητα τα μέσα μας είναι γλίσχρα.

Ο Γκλυκσμάν, όμως, στο βιβλίο του μέσα από θεωρίες του Χομπς του Ρουσσώ και τη διακήρυξη του 1789 επιχειρεί να υπεισέλθει στα δύσβατα μονοπάτια της έννοιας της Πολιτείας. Ο συγγραφέας τονίζει τη αξία της διαφοράς στο πρωτογενές εννοιολογικό της περίβλημα. Σημειώνει πως και το 1978 και το 2018 υπήρχε ο διαχωρισμός πλούσιων και φτωχών, μόνο που πριν από 40 χρόνια ζούσαν αρμονικά, ενώ πλέον είναι ολότελα διαχωρισμένοι εξαιτίας της έκρηξης των ανισοτήτων. Σήμερα τα κέρδη των κρατούντων μπορεί να φτάνουν και 300 φορές περισσότερα σε σχέση με έναν μέσο μισθό όταν, στο όχι και τόσο μακρινό 1978, η αναλογία ήταν ένα προς τριάντα. Αυτό συνετέλεσε και σε έναν «σωματικό» διαχωρισμό, όπου αστοί και προλετάριοι ζουν σε διαφορετικές πόλεις. Πλέον το δημόσιο σχολείο αποκτά χαρακτηριστικά εντοπιότητας και δεν αποτελεί δεξαμενή διαφόρων κοινωνικών τάξεων.

Ο Γκλυκσμάν εντοπίζει την αλλαγή πρωτίστως στην άσκηση της εξουσίας. Παραδοσιακά η ιδιωτική εξουσία προσπαθούσε με τα μέσα της να πλησιάσει την εξουσία και να κερδίσει την εύνοια της. Σήμερα γίνεται ακριβώς το αντίστροφο. Ο πολιτικός ηγέτης προσπαθεί να γίνει αρεστός στα κέντρα οικονομικής εξουσίας κι ως εκ τούτου κάθε προσπάθεια για άσκηση κοινωνικής πολιτικής καταρρέει διαμιάς . Η μακρινή στο χρόνο αντιδικία του Μακιαβέλι με την οικογένεια των πλούσιων Μεδίκων, που επέφερε την εξορία του, μαρτυρεί πως τα κοινά αγαθά αλλά κι ο κόσμος εν συνόλω έχει ιδιωτικοποιηθεί. Γιατί το «αναμεταξύ μας» των πολιτικών, οικονομικών και μιντιακών ελίτ παράγει έναν εξ αρχής μεροληπτικό δημόσιο διάλογο.

Στη συνέχεια ο συγγραφέας εκτυλίσσει τη σκέψη του παρουσιάζοντας αυτό του επιγράφει ο τίτλος του βιβλίου. Δηλαδή οι γονείς μπορεί να έσπασαν τις αλυσίδες με τους μύθους και τα δόγματα που ταλάνισαν το σύμπαν τους ζώντας μια αξιοπρεπή και ελεύθερη προπάντων ζωή, στα παιδιά όμως έμεινε το ακριβώς αντίθετο, το κενό. Στη γενιά μας δεν χρειαζόμαστε να σπάσουμε αλυσίδες, αλλά να ξαναϋφάνουμε τους δεσμούς, αφού πρώτα γίνουμε ενήμεροι της απουσίας τους. Αλλά πως μπορεί να γίνει αυτό, όταν ενώ δίνουμε την εξουσία σους τεχνοκράτες, ταυτόχρονα δίνουμε τον λόγο σε όλους; Ο Γκλυκσμάν διερωτάται και συμπεραίνει πως μπροστά στη λαϊκή κυριαρχία, την πιο θεμελιώδη αρχή, μπορούν να ηττηθούν όλες οι άλλες θεμελιώδεις αρχές. Για παράδειγμα ένα δημοψήφισμα για την κατασκευή ενός τεμένους, το αποτέλεσμα μπορεί να πλήξει την αρχή της θρησκευτικής ελευθερίας.

Μέγιστο ζητούμενο, λοιπόν, η πραγμάτωση της αδιαφορίας μας μπροστά στις διαφορές. Για να συμβεί αυτό, πρέπει να είμαστε κάθετοι απέναντι στις διακρίσεις. Όμως στην αυγή του 21^ου αιώνα οι σεξιστικές, αντισημιτικές ή ρατσιστικές διακρίσεις εμποδίζουν κάθε σχέδιο πραγμάτωσης του Πολίτη, όπως τον εννοεί ο συγγραφέας. Σήμερα αυτό που είναι κομβικής σημασίας είναι μια σειρά σωκρατικών ερωτημάτων που θα μας απαγκιστρώσει από την ατομικότητα στην οποία έχουμε περιέλθει. Χρειάζεται δηλαδή να επανεξετάσουμε την αρχή των πολιτικών θεσμών ως τη ρίζα και όχι να συντηρούμε αυτό που έχουμε κληρονομήσει και εμβαπτίσει στη δεξαμενή της προόδου.

Ο Γκλυκσμάν αναφέρει: «… είναι περιττό να επινοήσουμε μια σύγκρουση: βρισκόμαστε ήδη σε πόλεμο. Ενάντια στο περιβάλλον. Άρα ενάντια στον εαυτό μας. Αυτόν τον πόλεμο, που μπορεί να οδηγήσει ενάντια στο θάνατο του όλου και των όλων, θα πρέπει να επιτέλους να τον αντιληφθούμε». Παρακάτω δίνει, βέβαια, τη λύση, που είναι η οικολογία. Οικολογία ως επανεγγραφή του ατόμου σ’ ένα περιβάλλον.

Ο συγγραφέας κάνοντας μια αναδρομή στο κλιματικό κίνδυνο βγάζει ένα ομολογουμένως δύσκολο συμπέρασμα. Αναφερόμενος στις απαντήσεις της Διακυβερνητικής Επιτροπής για την Αλλαγή του Κλίματος της Γενεύης το 1988, συμπεραίνει: «Είναι αλήθεια ότι η ανθρωπότητα διάλεξε άσχημη στιγμή να στείλει το αγγελτήριο του προγραμματισμένου θανάτου». Και συνεχίζει: «Οι επιστήμονες σήμαναν συναγερμό, την ώρα που διακηρύσσαμε ανακουφισμένοι το τέλος της Ιστορίας…(εννοεί τα χρόνια του φασιστικού και κουμμουνιστικού κινδύνου)… οπότε χώσαμε το κεφάλι στο μαξιλάρι. Και περιμέναμε να περάσει».

Αυτή η αδράνεια δεκαετιών υπάκουε στα τεράστια συμφέροντα των κρατούντων που εγείρονταν και εξακολουθούν ακόμη να υπάρχουν. Η καταγραφή όμως από το μακρινό 1988 επιτάσσει όχι απλά δραστηριοποίηση, αλλά υιοθέτηση έκτακτων μέτρων. Κι αν το περιοδικό Time στο εξώφυλλο του 1988 είχε τη Γη ως τη προσωπικότητα της χρονιάς, σήμερα τα εφιαλτικά σενάρια έχουν ήδη ξεκινήσει και γινόμαστε μάρτυρες καθημερινά.

Ο συγγραφέας προτείνει ως λύση ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο ως απάντηση στη δυσχερή κατάσταση που έχουμε περιέλθει. Πρέπει να πάρουμε τον έλεγχο της κοινής μας μοίρας συμμετέχοντας ενεργά όλοι στη κυβέρνηση της «Πόλεως», πρεσβεύ οντας δύο πρωταρχικές αρχές: να καταστήσουμε τη δημοκρατία πιο δημοκρατική και την αντιπροσώπευση πιο αντιπροσωπευτική. Μέσα από την έννοια της συλλογικής υποχρέωσης θα πρέπει να κατανοήσουμε πως βιώνουμε το ανήκειν σε ένα λαό.

Γραμμένο απλά και συνομιλώντας με την επικαιρότητα, που επιτάσσει ραγδαίες αλλαγές, το βιβλίο του Raphaël Glucksmann μπορεί να αναγνωσθεί ως ένας δίαυλος επικοινωνίας με την απτή πραγματικότητα, ενώ παράλληλα μπορεί να αποτελέσει τη θρυαλλίδα ενός γόνιμου και παραγωγικού διαλόγου. Χωρίς καθόλου ιταμότητα ο συγγραφέας συλλέγει πληροφορίες και παράγει με γεραρό τρόπο μια θεώρηση του σημερινής κατάστασης δίνοντας ταυτόχρονα κατευθύνσεις.

Το βιβλίο, λοιπόν, ανήκει στη χορεία εκείνων που επαναδραστηριοποιούν τον τρόπο σκέψης πάνω στη καθημερινότητά μας. Ο Γκλυκσμάν προσπαθεί να μας ταρακουνήσει και να μας υπενθυμίσει κάτι που έχουμε ξεχάσει σήμερα, την ιδιότητα του Πολίτη. Είναι το κομβικό σημείο που ο ιδιώτης μεταπηδά σε μια άλλη σφαίρα εντός της οποίας ανήκει περισσότερο στα κοινά παρά στον εαυτό του. Η ιδιότητα του πολίτη είναι πάνω από όλα μια θυσία, κι αυτό δεν πρέπει καθόλου να μας ορρωδεί.