Κοιτάζοντας κανείς τον πίνακα του Νικολάου Λύτρα με τίτλο «Το Ψάθινο Καπέλο», έργο του 1925, αντιλαμβάνεται αμέσως τον τρόπο που επέλεξε ο ζωγράφος για να αποδώσει έναν κόσμο που αρχίζει και πάλι να ανασυντίθεται μετά το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου.
Ένας ηλιοκαμένος νεαρός, λιτά ντυμένος με μια απλή ελαφριά πουκαμίσα κι ένα μεγάλο ψάθινο καπέλο αρκούν για να εκφράσει ο ζωγράφος την ελληνική «πάμφωτη σαν καλοκαίρι συνείδηση» και να προβάλει μέσα από μια πρωτοποριακή χρήση του χρώματος την αντίθεση του νεωτερισμού απέναντι στα μουντά χρώματα του γερμανικού τοπίου, τα οποία χαρακτήριζαν τον έως εκείνη τη στιγμή συντηρητισμό του ακαδημαϊσμού.
Τολμηρό θέμα λόγω της χρήσης του χρώματος, και την κατανομή του φωτός, το Ψάθινο καπέλο γίνεται ένας ύμνος για τη χαρά που είχε σβήσει κατά τη διάρκεια του πρώτου παγκοσμίου πολέμου. Η φύση έχει ξαναγεννηθεί, η Άνοιξη έχει έρθει και πάλι «τα όνειρα ετοιμάζονται να λάβουν την εκδίκησή τους». Ό,τι ο πόλεμος με τον παραλογισμό του κατέστρεψε θα ζεστάνει ο ήλιος, μοναδικός κύριος του ελληνικού τόπου, για να το γιατρέψει από τις πληγές.
Ένα σπίτι κατάλευκο στο βάθος και μπροστά του απλωμένο με φαρδιές στρώσεις χρώματος μια μεγάλη επιφάνεια σε αποχρώσεις του κίτρινου που θυμίζει έντονα τα στάχυα του ελληνικού καλοκαιριού. Το χρώμα απλώνεται πάνω στον πίνακα σε παχιά στρώματα, για να δοθεί η έμφαση στη σχέση του καλλιτέχνη με το δημιούργημά του και να τονιστούν τα κύρια χαρακτηριστικά του τόπου που δεν είναι άλλα από την εξωστρέφεια και το φως. Και μοιάζει ο χρωματικός «υπαιθρισμός» να γίνεται για τον ζωγράφο η αφορμή για μια αυθύπαρκτη ερμηνεία του αισθητού κόσμου με απόλυτη αυτονομία, μια γροθιά φωτεινή σε ό,τι τόσο καιρό είχε σβήσει το φως σ’ αυτόν τον κόσμο.
Έτσι άξαφνα το ελληνικό φως του καλοκαιριού πλημμυρίζει το φόντο, από το οποίο προβάλει ένα τυπικό νησιώτικο τοπίο. Πρόκειται για μια επανάσταση του φωτός. Το φως του Ομήρου, του Ελύτη, του Καμύ, το φως της αναγέννησης γίνεται το φως του Λύτρα, μετατρέπεται σε γενεσιουργό αίτιο αλλαγής και αρκεί η λευκή πουκαμίσα του νεαρού για να λάμψει επάνω της όλος ο μεσογειακός διεθνισμός που χαρακτηρίζει τον τόπο, μέσα από το χρώμα.
Καθώς οι τέχνες είναι αλληλένδετες και συχνά λειτουργούν ως συγκοινωνούντα δοχεία μένει να ανακαλύψουμε τη μυστική τους σχέση και να σκεφτούμε αν τελικά υπάρχει σήμερα μια αντίστοιχη κατανομή φωτός στην ελληνική λογοτεχνία που θα μπορούσε να τη γιατρέψει από τις δικές της πληγές και να λειτουργήσει ανανεωτικά, να φέρει μια νέα επανάσταση στην ελληνική κοινωνία που πάσχει δραματικά.
Ο Γιώργος Σεφέρης περιγράφει τη συγκίνηση που νιώθει ένας ποιητής απέναντι σε ό,τι τον οδηγεί να γνωρίσει, πρωτίστως ο ίδιος, τη μορφή που θα πάρει ο ενσαρκωμένος λόγος του επάνω στο χαρτί ως μια «τυχαία συνάντηση».
Πρόκειται πράγματι για μια τυχαία συνάντηση ή είναι απλώς το πλήρωμα του χρόνου ο παράγοντας εκείνος που οδηγεί τον συγγραφέα, τον ποιητή, τον καλλιτέχνη κάθε εποχής να ανακαλύψει νέα πεδία καλλιτεχνικής έκφρασης, έτσι ώστε να δώσει στην τέχνη του μια νέα μορφή; Κι αν είναι όντως έτσι πλησιάζει η ελληνική αυτή στιγμή;
Όταν λοιπόν κοιτάζει κανείς τον συγκεκριμένο πίνακα δεν μπορεί παρά να αναρωτηθεί, αν υπάρχει στις μέρες μας αυτή η νεωτερική άποψη περί φωτός στην ελληνική λογοτεχνία, αν ο μεσογειακός αυτός τρόπος του βίου κατορθώνει να γίνει αντιληπτός στα σύγχρονα ελληνικά κείμενα, να συλληφθεί αρχικά ως ιδέα και να αποδομήσει το παρελθόν και το ζοφερό παρόν, φέρνοντας μια νέα λογοτεχνική άνθηση, την άνοιξη που όλοι προσμένουμε και που μπορεί τελικά να πλησιάζει, άλλωστε ο Ελύτης το είχε πει πολλά χρόνια πριν:
Άνοιξη παρά τέταρτο! Σε
λίγο, πίσω από τις μάντρες, στα έρημα οικόπεδα,
οι ξινήθρες κι οι τσουκνίδες θα δώσουνε μια γροθιά στις κα-
ταλασπωμένες πέτρες και μεσ’ απ’ τα σπασμένα γυαλιά
και τις αναποδογυρισμένες τρύπιες λεκάνες, νικώντας τα
στερνά σκουπιδομαζώματα, θ’ ανατείλει γυμνή στην αιχ-
μη της αχτίδας της η πρώτη μαργαρίτα της τύχης.
Οδυσσέας Ελύτης
Ακολουθήστε τo Literature.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλα τα νέα για τον πολιτισμό και την επικαιρότητα από την Ελλάδα και τον Κόσμο.
