Κριτική: Αρκαδία, Emmanuelle Bayamack-Tam, Εκδόσεις Πόλις

Ο Αρκαδικός παράδεισος της Emmanuelle Bayamack-Tam

22 July 2021

***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη***

Αρκαδία, Emmanuelle Bayamack-Tam, Εκδόσεις Πόλις

Η Εμαννυέλ Μπαγιαμάκ-Ταμ (Emmanuelle Bayamack-Tam, 1966) γεννήθηκε στη Μασσαλία. Κατέχει το Agrégation in Modern Letters και διδάσκει στη Μέση Εκπαίδευση. Έχει δημοσιεύσει έντεκα μυθιστορήματα και δύο θεατρικά έργα με το όνομά της, όπως και πέντε νουάρ ιστορίες με το ψευδώνυμο Ρεμπέκα Λιγκιέρι.

Το μυθιστόρημά της Αρκαδία (ΠΟΛΙΣ 2021, μετάφραση Χαράς Σκιαδέλλη) τιμήθηκε με το βραβείο Livre-Inter (2019).

Η λέξη Αρκαδία συμβολίζει από την αρχαιότητα τη βουκολική λιτότητα και τον έρωτα κοντά στη φύση. Συνδέεται με τις θεμελιώδεις αρχές του ανθρωπισμού και σηματοδοτεί έναν τόπο ιδεατό, ονειρικό, μια ουτοπία, όπου οι κάτοικοι, απομονωμένοι από τον υπόλοιπο κόσμο, διατηρούν τα αγνά τους ήθη.

Η Μπαγιαμάκ-Ταμ τοποθετεί την κύρια πλοκή του έργου Αρκαδία στο Liberty House, ένα ουτοπικό κοινόβιο κάπου στα σύνορα Γαλλίας-Ιταλίας. (Την ονομασία είχε δώσει ο Victor Hugo στο Hauteville House, το σπίτι όπου διέμενε κατά την περίοδο της εξορίας του στο νησί Γκέρνσεϊ).

Η ζωή στο Liberty House προχωρεί με σημαία τον στίχο του Βιργίλιου (70-19 π.Χ.) Omnia vincit amor (Η αγάπη νικά τα πάντα). Ο Βιργίλιος, ο μεγαλύτερος Ρωμαίος ποιητής, έγραψε τα Βουκολικά, δέκα ποιητικά αριστουργήματα βουκολικής ποίησης.

[…] Κανείς από εμάς δεν είναι λατινομαθής, αλλά η ρήση του Βιργίλιου μάς είναι οικεία καθώς ο Αρκαντύ την έχει κάνει τατουάζ ανάμεσα στις ωμοπλάτες και την πετάει με κάθε ευκαιρία. Η αγάπη νικάει τα πάντα, σύμφωνοι, όμως φαίνεται πως ο Αρκαντύ αποφάσισε να τη μετατρέψει σε πολεμική μηχανή, ένα όχι φονικό όπλο μα όπλο παρ’ όλα αυτά, ώστε να ασπαστεί η κοινωνία τις φωτισμένες απόψεις μας. […] (σελ.57)

Ο Αρκαντύ είναι ο καλός ποιμένας αυτού του φαλανστηρίου, μιας κοινότητας που απαρτίζεται από ανθρώπους που εγκατέλειψαν την ταυτότητα που είχαν ως πολίτες, για να ζήσουν με αυτοδιαχείριση, σε κατοικίες ταπεινές, χωρίς κινητό τηλέφωνο, υπολογιστή και τηλεόραση, με αυστηρή χορτοφαγία και μπάνιο κοινόχρηστο, σε καθεστώς ανιδιοτέλειας και ανεμπόδιστης, άνευ όρων ηδονής, έχοντας χρόνο ελεύθερο για να αφηγηθούν τα όνειρά τους στο πρωινό.

Αφηγήτρια/ Αφηγητής είναι η/ο Φαρά, μια ανδρόγυνη προσωπικότητα που ξεδιπλώνει την ιστορία της/του σε πρώτο πρόσωπο.

[…] Τη στιγμή που ετοιμάζομαι να βγω από το γραφείο της, η κυρία Καβούρνα με καρφώνει στο κατώφλι με μια τελευταία ύπουλη ερώτηση:

-Φαρά, παρεμπιπτόντως: είστε κορίτσι ή αγόρι; Γιατί αν βασιστώ στα επίσημα έγγραφα, είστε κορίτσι, όμως εντάξει, βλέποντάς σας, δεν είναι και τόσο ξεκάθαρο…

Ηλίθια. Είμαι αυτό που δεν θα επιτρέψεις ποτέ στον εαυτό σου να είναι: ένα κορίτσι με ατσάλινους μυς, ένα αγόρι που δεν φοβάται την ευθραυστότητά του, μια χίμαιρα εφοδιασμένη με ωοθήκες και όρχεις της πλάκας, μια απροσδιόριστη οντότητα, ένα ελεύθερο πνεύμα, ένα άθικτο ανθρώπινο ον. […] (σελ. 347)

Το bildungsroman μυθιστόρημα Αρκαδία συνιστά μια ιστορία εξέλιξης που ενσωματώνει σχήματα αφύπνισης, μαθητείας και διερεύνησης ταυτότητας, αρχίζοντας από την παιδική ηλικία της/του Φαρά και φτάνοντας ως την ενηλικίωσή της/του.

Η μικρή Φαρά μεγαλώνει από έξι χρονών σε αυτή την ελευθεριακή, αλλά και προστατευτική κοινότητα, χωρίς Wi-Fi και ηλεκτρομαγνητικά κύματα. Στο Liberty House έχουν εναποθέσει τις κουλουριασμένες τους ψυχούλες άνθρωποι που φοβούνται την υπερθέρμανση και τα συντηρητικά, τη σαλάτα σε σακουλάκι και συγκέντρωση υδραργύρου στους ωκεανούς, με ανικανότητα να αναθρέψουν παιδιά, αλλεργικοί στα ηλεκτρομαγνητικά κύματα και τις φθαλικές ενώσεις, τη γλυφοσάτη, τα φυτοφάρμακα, τα κοινωνικά δίκτυα, τον ψηφιακό έλεγχο, με κοινωνιοπάθεια και αυτοκτονικές τάσεις, φοβίες κάθε είδους και κατάθλιψη,[i] παχύσαρκοι, ανάπηροι, ηλικιωμένοι, που ωστόσο βρήκαν γιατρειά μέσα στο καθεστώς της κοινοβιακής ισότητας και ανεκτικότητας, όπου ζώα και άνθρωποι έχουν ίσα δικαιώματα, όπου ζουν γυμνοί, χωρίς ταμπού και κοιμούνται με όποιον θέλουν, αρκεί να υπάρχει μια ελάχιστη αμοιβαιότητα στην επιθυμία.

[…] Με τον Αρκαντύ, όλος ο κόσμος έχει μια ευκαιρία, οι καμπούρηδες, οι παχύσαρκοι, οι αλλήθωροι, οι μαραγκιασμένες γριές ή οι όμορφοι γέροι. […] (σελ.29)

Η Φαρά ζει μια λουλουδένια, στοιχειώδη παιδική ηλικία στο ουτοπικό αυτό κοινόβιο με τον ελαφρώς κατηφορικό πευκώνα και το πνιχτό κάλεσμα του κούκου, με τον σκίουρο που τρέχει να κρυφτεί πάνω σ’ ένα στρώμα από βρύα και φύλλα, με τα φυντάνια των μύρτιλων [ii] και το λυρικό τετέρισμα των τζιτζικιών,[iii] με χρόνο αφιερωμένο στο διάβασμα και στη λογοτεχνία, με τη γυμνίστρια και ΛΟΑΤ γιαγιά της, τη μητέρα που πάσχει από ηλεκτρομαγνητική υπερευαισθησία, τον πατέρα που καλλιεργεί είδη φυτών και οπίου.

[…] Πριν έρθω στο Liberty House, ζούσα σε μια κατάσταση αισθητηριακής αποστέρησης χωρίς καν να το ξέρω. Θα έπρεπε να τιμωρούνται αυστηρότατα οι γονείς που αναθρέφουν ένα παιδί σε απόσταση μεγαλύτερη των εκατό μέτρων από μια φωλιά μαυροσκούφηδων ή από μια λαδανιά. […] (σελ. 44)

Η Φαρά θα γνωρίσει στο Κολέγιο τη δελεαστική ομορφιά του κινητού και του Ίντερνετ. Όταν το φίδι θα εισχωρήσει και στη δική τους Εδέμ με τη μορφή ενός μετανάστη που η κοινότητα δεν θα αποδεχθεί, θα κάνει την επανάστασή της. Θα αναρωτηθεί για την ισχύ των αξιών της κοινότητας και θα προβληματιστεί ιδιαίτερα για το σώμα και την ταυτότητά της, αν είναι αγόρι ή κορίτσι και εάν πρέπει αναγκαστικά να επιλέξει.

Η Μπαγιαμάκ-Ταμ τοποθετείται με τόλμη στο ζήτημα της ταυτότητας, αρνούμενη τους δυισμούς. Οι διαφορές φύλου, οι διακρίσεις ανάμεσα στο φυσιολογικό και το παθολογικό, χάνονται στο βιβλίο της. Στην προμετωπίδα του χρησιμοποιεί –όχι τυχαία- τη φράση του Ρόμπερτ Μιούζιλ Μια κοινότητα είναι προϊόν ενός εσωτερικού νόμου, και ο πιο βαθύς, ο πιο τέλειος και πρωταρχικός νόμος είναι ο νόμος της αγάπης, από το έργο του Ο άνθρωπος χωρίς ιδιότητες, [iv] «μια απόπειρα αναίρεσης όλων των αντιθετικών ζευγών, όλων των δυϊσμών που κυριαρχούν στη συνείδηση του ανθρώπου».[v]

Θέτει παράλληλα το πρόβλημα της περιβαλλοντικής υποβάθμισης και της έκπτωσης των αξιών του ευρωπαϊκού πολιτισμού, των συμβόλων μέσα από τα οποία αναγνωρίζει τον κόσμο της η δυτική φαντασία.[vi] Με γλώσσα γεμάτη χιούμορ, καταφέρνει όχι μόνο να συλλάβει, αλλά και να αποτυπώσει την πολυπλοκότητα της εποχής μέσα στην οποία ζούμε, τις νέες μορφές υποκειμενικότητας, ιδιοκτησίας, αγάπης και συγγένειας που διαμορφώνονται, αλλά δεν έχουν ακόμη αναγνωριστεί.

Ακολουθώντας τη μεταδομιστική θεωρία, αποδομεί τα ιεραρχικά δίπολα, υποστηρίζοντας ότι η διαφορά ανάμεσα στα ζευγάρια των αντιθέτων δεν είναι απόλυτη. Οι φεμινιστικές και queer (κουίρ) θεωρίες στηρίζονται στη μεταδομιστική θεωρία.

Η Τζούλιετ Μίτσελς (Νέα Ζηλανδία 1940) στο βιβλίο της Ψυχανάλυση και φεμινισμός, το 1974, χρησιμοποιεί την πολύ σημαντική στον φεμινισμό διάκριση ανάμεσα στο βιολογικό και το κοινωνικό φύλο. Το πρώτο αφορά τον βιολογικό καθορισμό, ενώ το δεύτερο είναι μια κατασκευή, κάτι που μαθαίνεται, ή αποκτάται. Η Μίτσελς υποστηρίζει ότι η γυναικεία σεξουαλικότητα (και γενικότερα η ετεροφυλοφιλία) δεν είναι εκεί «φυσικά». Διαμορφώνεται από τις πρώιμες εμπειρίες και προσαρμογές. Γι’ αυτό και οι ρόλοι των κοινωνικών φύλων θα πρέπει να είναι εύπλαστοι και να επιδέχονται αλλαγές, κατά την άποψή της, όχι να θεωρούνται αναπόφευκτα και απαράλλακτα δεδομένα.[vii]

Για την Ζακλίν Ρόουζ, καθηγήτρια των Ανθρωπιστικών Σπουδών (Ηνωμένο Βασίλειο 1949), η σεξουαλική ταυτότητα είναι μια πολιτισμική κατασκευή. Το ενδιαφέρον της επικεντρώνεται στο να ακουστούν οι φωνές των έως τώρα αποκλεισμένων «Άλλων».

Η Τζούντιθ Μπάτλερ (1956), η μετα-στρουκτουραλίστρια φιλόσοφος που συνέβαλε στα πεδία του φεμινισμού και της queer θεωρίας, αναφέρει πως οι κατηγορίες ταυτότητας, όπως «γκέι», «ετεροφυλόφιλος», τείνουν να γίνονται εργαλεία των ρυθμιστικών συστημάτων, κατηγορίες καταπιεστικών δομών. Ο όρος ομοφυλόφιλος είναι ιατρικός και νομικός, και προηγείται του όρου ετεροφυλόφιλος κατά έντεκα χρόνια. Η ετεροφυλοφιλία ως όρος, κατά την Μπάτλερ, γεννιέται μόνον ως συνέπεια και αποκρυστάλλωση της έννοιας της ομοφυλοφιλίας.

Η Εμαννυέλ Μπαγιαμάκ-Ταμ είναι βέβαιο πως έχει μελετήσει τις γαλλίδες φεμινίστριες, ανάμεσά τους τη Σιμόν ντε Μπωβουάρ και το βιβλίο της Το δεύτερο φύλο (1949) με την περίφημη φράση «Γυναίκα δεν γεννιέσαι, γίνεσαι». Είναι επίσης βέβαιο πως έχει μελετήσει τις αγγλίδες φεμινίστριες, όπως τη λεσβιακή και γκέι θεωρία που αναδύθηκε κατά τη δεκαετία του 1990 και η οποία υποστηρίζει την αντίσταση στην ομοφοβία και τον ετεροσεξισμό.

Στο βιβλίο της αναφέρει την κουίρ θεωρία (queer) που δεν επικεντρώνεται στις γυναίκες, όπως ο λεσβιακός φεμινισμός, αλλά βλέπει ταύτιση πολιτικών και κοινωνικών συμφερόντων με τους γκέι άνδρες, ενώ φαίνεται να αποδέχεται την μεταμοντέρνα αντίληψη που αμφισβητεί τη διάκριση ανάμεσα στον φυσικό δεδομένο πρότυπο «εαυτό» της ετεροφυλοφιλίας και τον απορριπτόμενο «Άλλο» της ομοφυλοφιλίας. Με βάση τις αντιλήψεις της, ο «Άλλος» είναι εξίσου κάτι μέσα μας και πέρα από εμάς. Ο εαυτός και ο «Άλλος» εμπλέκονται, διπλώνονται ο ένας μέσα στον άλλο.

[…] –Φαρά, σταμάτα να λες βλακείες! Αν δεν ξέρεις ποια είσαι, θα σου πω εγώ!

Δεν θέλω να μου πει. Στην πραγματικότητα, θέλω να σωπάσει. Το ποια είμαι είναι ένα θέμα που αφορά μόνο εμένα. Επιπλέον, δεν εμπιστεύομαι το ταλέντο του να αγορεύει ατέρμονα για όλα τα θέματα. Ναι, φυσικά, είναι ικανός να μου βρει μια ταυτότητα, και να με πείσει πως το φύλο είναι μια κοινωνική και πολιτισμική κατασκευή, μια απάτη, μια επινόηση για τα κορόιδα. Και λοιπόν; Κι αν εγώ θέλω να είμαι κορίτσι παρά το μουστάκι και τον ατροφικό μου κόλπο; Κι αν νόμιζα πάντα ότι είμαι κορίτσι; […] (σελ. 98-99)

Η μεταμοντέρνα έννοια της ταυτότητας προσδίδει μια σειρά από μάσκες, ρόλους και δυνατότητες, ένα είδος αμαλγάματος αποτελούμενου από προσωρινά, συγκυριακά και αυτοσχέδια στοιχεία και υποστηρίζει ότι οι φαινομενικά στοιχειώδεις κατηγορίες, όπως ετεροφυλόφιλος και ομοφυλόφιλος, δεν προσδιορίζουν σταθερές ουσίες. Είναι απλώς μέρος μιας δομής διαφορών χωρίς σταθερούς όρους, όπως τα σημαίνοντα του Σωσσύρ.

Η Μπαγιαμάκ-Ταμ βάζει την/τον Φαρά να αγκαλιάζει και να εκτιμά το ανδρόγυνο πλάσμα, ενώ χτίζει με ειρωνεία και χιούμορ τα πορτρέτα των κατοίκων του Liberty House. Ο γκουρού Αρκαντύ με το πορτοκαλί βελούδινο σακάκι, η μαγείρισσα Φιορεντίνα με τις αγκινάρες Ιερουσαλήμ και το βούτυρο τρούφας, τη μους από σέλινο και κράνμπερι, η γιαγιά ΛΟΑΤ Κρίστεν, η πάμπλουτη Νταντά με την αναπηρική καρέκλα και το εξωφρενικό μακιγιάζ, ο Επιφάνιο με το προχωρημένο δερματικό πρόβλημα, ο παχύσαρκος Βίκτορ και άλλοι, συνιστούν μια παράταιρη και ξεκαρδιστική ομάδα, με όντα που φαίνονται σαν να κάνουν παρέλαση σε τσίρκο.

[…] Ευτυχώς για εμένα, το Liberty House υποδέχεται κυρίως τους ξεχασμένους της μεγάλης παρέλασης και τους γλυτώνει από την ανελέητη αυστηρότητα της κοινωνίας. (σελ. 24)

[…] μας ρίχνουν έντρομα βλέμματα απολύτως κατανοητά λαμβάνοντας υπόψη το θέαμα που προσφέρει ο μικρός μου θίασος φρικιών όλων των ειδών, οι αποχρωματισμένοι, οι παχύσαρκοι, οι πρώην ναρκομανείς, οι παλαβοί που τραντάζονται από τικ. […] (σελ. 306-307)

Αυτό που ξεχωρίζει τη Φαρά, δηλώνει σε συνέντευξή της η συγγραφέας,[viii] είναι ότι κατά την εφηβεία το σώμα της θα αλλάξει με έναν περίεργο τρόπο. Δεν γίνεται γυναίκα ή άντρας.

Ο Αρκαντύ είναι ένας επαναλαμβανόμενος χαρακτήρας στα μυθιστορήματά μου, φορέας της αγάπης και της επιθυμίας. Αγαπά όλα τα όντα αδιακρίτως και άνευ όρων. Είναι ο φορέας μιας κάπως ελκυστικής ζωτικής δύναμης.

Υπάρχουν συχνά επίσης πολύ ηλικιωμένες γυναίκες στα μυθιστορήματά μου. Με ενδιαφέρει να περιγράψω τον μαρασμό, το μειονέκτημα, και να το κάνω με τρόπο που να είναι ταυτόχρονα κωμικός, τραγικός και, ελπίζω, ποιητικός.

Δεν ενοχλούμαι από τις σκηνές που γράφω, κάτι που όμως δεν σημαίνει ότι θα ήθελα να τις ζήσω.

Θεωρώ εγκληματικό να στερούμε από τα παιδιά την επαφή με τα φυσικά στοιχεία και τα ζώα. Αυτή την αισθητηριακή χαρά που έχουμε ως παιδιά στην άκρη ενός ποταμού κυλώντας στο γρασίδι, είναι δύσκολο να τη βρούμε στην ενήλικη ζωή, αν δεν την έχουμε γνωρίσει στην πολύ νεαρή ηλικία.

Το μυθιστόρημα Αρκαδία της Emmanuelle Bayamack-Tam είναι ένα ανατρεπτικό βιβλίο φαντασίας που σαρκάζει τον πολιτισμό μας. Η έφηβη Φαρά δεν είναι όμορφη, μοτίβο εντελώς αντίθετο προς τις φανταχτερές πανέμορφες και στυλιζαρισμένες τηλεοπτικές περσόνες. Εκείνο που την ενοχλεί είναι η διφορούμενη εμφάνισή της. Μέσα από αυτή θέλει να αμφισβητήσει τις έννοιες της θηλυκότητας και της αρρενωπότητας, να κηρύξει τη σεξουαλική ελευθερία και την ανεκτικότητα.

Η Φαρά θα ανακαλύψει πως οι προκαταλήψεις της εξωτερικής κοινωνίας ενδημούν και στο Liberty House, θέτοντας έτσι το ζήτημα των ουτοπιών 150 χρόνια μετά τη γαλλική κομμούνα (26 Μαρτίου-28 Μαΐου 1871) και θα προσπαθήσει να βρει τη θέση της στον κόσμο, παραμένοντας πιστή στις αξίες της.

Η Emmanuelle Bayamack-Tam με υπερβολή, χιούμορ, αλλά και σκληρότητα, αμφισβητεί την ουσία του σύγχρονου κόσμου και αναρωτιέται για τα όρια της κοινωνίας στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, όπου ο κόσμος είναι ένα χωριό, όμως αδυνατεί να δεχθεί μετανάστες, ακόμη και όταν προέρχονται από εμπόλεμες χώρες. Με λόγο ρηξικέλευθο, ειρωνικό, στοχαστικό, γλώσσα σωματική, λυρική, γεμάτη λογοτεχνικές αναφορές, προτείνει μια οικολογική, γεμάτη ανθρωπισμό Εδέμ, ανατρέποντας κάθε ιδεολογική ορθότητα.

Μιλά για τον έρωτα και την αγάπη, την ευτυχία και τη φιλία, την οικογένεια, την παιδικότητα, την ενηλικίωση, τις σχέσεις αγάπης-μίσους, αντικειμένων-ανθρώπων, «κοινωνίας θαυμάτων»-προσφύγων. Με γαστρονομικές αναφορές και λεξιλόγιο πλούσιο (ηδονικό, λόγιο, αργκό), καταργώντας κάθε είδους σύνορα, αντιστρατεύεται την τεχνοκρατία και τον καταναλωτισμό, τις πλαστικές, δίνοντας ένα ράπισμα στον ατομοκεντρικό, βίαιο, αυτάρεσκο πολιτισμό μας που ενδιαφέρεται μόνο για νεότητα, πλούτο, άνεση, ομορφιά.

[…] Στον έξω κόσμο, όλοι είναι εναντίον όλων και ο καθένας για τον εαυτό του – όχι, ούτε καν: ο καθένας προβαίνει πρώτα στον δικό του μύχιο φόνο, γιατί πρέπει να είσαι νεκρός πριν φύγεις για τον πόλεμο. […] (σελ. 76)

Η Αρκαδία της Emmanuelle Bayamack-Tam είναι ένα αλληγορικό μυθιστόρημα, ένα βιβλίο πολιτικό, που παρά την τραγικότητα των καταστάσεων που εξιστορεί, δεν χάνει την αισιοδοξία του. Αναμειγνύοντας φιλοσοφικά και καλλιτεχνικά ρεύματα, συνδυάζοντας ερωτική λογοτεχνία του 18^ου αιώνα με ιδέες του μεταδομισμού, του φεμινισμού και της κουίρ θεωρίας, κηρύσσει τον ανθρωπισμό και την αγάπη, την ελευθερία και τη λιτότητα.

[…] Ναι, θα ξαναβρεθούμε. Αρκεί να περιμένουμε να χειροτερέψει η κατάσταση, να καταρρεύσει ο πολιτισμός, να φέρει η Ανθρωπότητα σε πέρας το τρελό της εγχείρημα να καταστρέψει τα πάντα –ξεκινώντας από τον εαυτό της, μπίνγκο, big bang again· αρκεί να περιμένουμε το τέλος της τεχνοκρατικής αποικιοκρατίας, των smartphone, των τάμπλετ, των έξυπνων μετρητών ρεύματος, του wi–fi και του 4G, την αποσυναρμολόγηση του δικτύου, τη μεγάλη αποξήλωση των ηλεκτρομαγνητικών κυμάτων, την apocalypse, now. […] (σελ. 353-354)

[…] η επιστολή μου στον κόσμο συνίσταται σε μερικές λέξεις, τις οποίες οι συνάνθρωποί μου δεν θα δυσκολευτούν καθόλου να μεταφράσουν, ό, τι κι αν γίνει με τη γλώσσα στους καιρούς που θα μεσολαβήσουν ώσπου να την ξεθάψουν: η αγάπη υπάρχει. (σελ. 362)

Η μετάφραση της Χαράς Σκιαδέλλη αποδίδει με επιτυχία το ύφος και τη φιλοσοφία του έργου. Η έκδοση ιδιαιτέρως προσεγμένη και καλαίσθητη.