Μπάροουζ και cut-ups, του Βασίλη Καγιά

Σύνταξη: Newsroom

2 December 2013

***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη***

«Η λογοτεχνία είναι 50 χρόνια πίσω από τη ζωγραφική», απεφάνθη ο Μπράιον Γκάιζιν. Βρισκόταν στο Παρίσι, στο διάσημο και διαβόητο Beat Hotel, και μόλις είχε ολοκληρώσει το κόψιμο μερικών χαρτονιών που θα χρησιμοποιούνταν ως πασπαρτού για τα ζωγραφικά του σχέδια.

Τελειώνοντας, απομάκρυνε τα σχέδια και κοίταξε το τραπέζι: σε αυτό, κάτω από τα χαρτόνια, είχε τοποθετήσει μια στοίβα εφημερίδων που τώρα, με τα φύλλα τους τεμαχισμένα κι ανακατωμένα, δημιουργούσαν μερικές ιδιότυπες ευθυγραμμίσεις που κατέληγαν σε ενιαία κείμενα συναποτελούμενα από άρθρα διαφορετικών εφημερίδων. Τα αποτελέσματα, κωμικά στο μεγαλύτερο μέρος τους, του τράβηξαν την προσοχή.

Ο Γκάιζιν δεν άργησε να δείξει την ανακάλυψή του στο φίλο και συγκάτοικό του στο Beat Hotel, Ουίλιαμ Μπάροουζ. Ο Αμερικανός συγγραφέας ενθουσιάστηκε κι άρχισε αμέσως να πειραματίζεται μέχρι εξάντλησης –με εφημερίδες, αρχικά, και με λογοτεχνικά κείμενα, δικά του και άλλων, στη συνέχεια. Αφοσιώθηκαν μαζί στη νέα αυτή τεχνική και γρήγορα δημιούργησαν δύο βιβλία με cut-ups, το Minutes to go και το The Exterminator. Η διάσημη τριλογία του Μπάροουζ, The Soft Machine, The Ticket that Exploded, Nova Express, σήμα κατατεθέν του συγγραφικού του έργο, περιέχει εκτεταμένη χρήση της συγκεκριμένης τεχνικής –τεχνική με ρίζες σε παλαιότερα λογοτεχνικά κινήματα. Τι είναι, όμως, ακριβώς τα cut-ups; Και γιατί είχαν τέτοια, σε σημείο ταύτισης, απήχηση στον ψυχισμό του Μπάροουζ;

Ξεκινώντας από το πρώτο, και δίνοντας ένα σχηματικό ορισμό, τα cut-up είναι η μεταφορά της μεθόδου του κολάζ από τα εικαστικά στη λογοτεχνία. Όπως όρισε την τεχνική ο ίδιος ο Μπάροουζ: «Η μέθοδος είναι απλή. Πάρε μια σελίδα που σου αρέσει. Κόψε τη στη μέση και μετά κάνε το ίδιο με καθένα από τα δύο μισά. Έχεις τέσσερα κομμάτια: 1, 2, 3, 4. Επανατοποθέτησε τα κομμάτια συνδέοντας το 1 με το 3 και το 2 με το 4. Έτσι, έχεις μια καινούρια σελίδα. Μερικές φορές, το αποτέλεσμα δεν αλλάζει το αρχικό νόημα ενώ άλλες παράγει κάτι ριζικά διαφορετικό· όπως και να’ χει παράγεται ξεκάθαρα ένα νέο τελικό κείμενο». Μερικές φορές, αντί για τεμαχισμό της σελίδας, ο Μπάροουζ επέλεγε απλά να την αναδιπλώσει (fold in) έτσι ώστε να μπορεί έπειτα να τη χρησιμοποιήσει εκ νέου.

Η εμμονή του να σπρώχνει κάθε ιδέα μέχρι τα πιο απόκρυφα άκρα της δε θα μπορούσε παρά να είναι εμφανής και στη χρήση των cut-ups: έπαιρνε τις τεμαχισμένες (ή αναδιπλωμένες) σελίδες και δακτυλογραφούσε συνδυασμούς λέξεων ή φράσεων που του άρεσαν. Τη νέα σελίδα χειρογράφου την υπέβαλλε σε νέο cut-up κρατώντας πάλι ελάχιστα μέρη. Έκανε το ίδιο ξανά και ξανά μέχρι που δημιουργούνταν ένα τελικό κείμενο που αποσπούσε την οριστική του έγκριση. Αργότερα, περιγράφοντας τη σχέση του Μπάροουζ με τα cut-up, ο Γκάιζιν θα έγραφε: «Πήγε τα cut-up τόσο μακρυά με τις δικές του παραλλαγές που δημιούργησε κείμενα […] που έπρεπε να τυλιχτούν σε φύλλα μολύβδου και να πεταχτούν στη θάλασσα, να θαφτούν ως πυρηνικά απόβλητα σε λάκκους ασβεστολιθικής μάργας».

Τώρα, το δεύτερο ερώτημα: γιατί ο Μπάροουζ είδε τέτοια προοπτική σε αυτήν την τεχνική; Ήδη, πριν την ανακάλυψη των cut-ups, το έργο του Μπάροουζ ήταν αποδιοργανωμένο και αποσπασματικό –πολύ πέρα από τις καθιερωμένες συγγραφικές συμβάσεις. Τρανή απόδειξη το Γυμνό Γεύμα, το οποίο –ως το πλέον χαρακτηριστικό βιβλίο του Μπάροουζ- πολλές φορές παρουσιάζεται ως αποτέλεσμα της πλέον χαρακτηριστικής του τεχνικής, των cut-ups. Δεν είναι. Κι ακριβώς αυτό το γεγονός, το ότι παράχθηκε δηλαδή πριν την ανακάλυψη των cut-up, σε συνδυασμό με τη δομή του –κατακερματισμένο περιεχόμενο, τυχαίες διατάξεις κεφαλαίων, απότομες θεματολογικές και υφολογικές μεταβάσεις- αναδεικνύει τη συνάφεια μεταξύ συγγραφικής διαδικασίας, όπως αυτή προσλαμβάνονταν από τον Μπάροουζ, και της τεχνικής αυτής.

Ο Αμερικανός είδε στα cut-up ένα μοντέλο απεικόνισης του συνειδησιακού κόσμου του ίδιου του συγγραφέα, μια αποτύπωση της καθημερινής συναίσθησης, με όλες τις ριπές εικόνων και αλλαγές διάθεσης που αυτή περιλαμβάνει. Είναι ενδεικτική η παρομοίωση που χρησιμοποιούσε ο Μπάροουζ για να τα περιγράψει: «Τα cut-up είναι όσα βλέπει το μάτι σε μια βόλτα στο τετράγωνο: η θέα κάποιου ατόμου μπορεί να περικόπτεται από ένα διερχόμενο αυτοκίνητο, είδωλα ανακλώνται από βιτρίνες μαγαζιών, και το σύνολο των εικόνων «κόβεται» και συνυφαίνεται σύμφωνα με τη δική σου κινούμενη οπτική γωνία».

Αυτή ακριβώς η συγγραφική καταγραφή του υποσυνείδητου, άλλωστε, ήταν ο μεγάλος στόχος του Μπάροουζ. Γράφει σ’ ένα από τα διασημότερα αποσπάσματα του Γυμνού Γεύματος: «Υπάρχει μόνο ένα πράγμα για το οποίο μπορεί να γράψει ένας συγγραφέας: αυτό που διεγείρει τις αισθήσεις του κατά τη διάρκεια της γραφής. Είμαι ένα όργανο που καταγράφει. Δεν επιχειρώ να επιβάλω μια «ιστορία» ή «πλοκή» ή «συνέχεια». Από τη στιγμή που πέτυχα άμεση καταγραφή ορισμένων περιοχών της ψυχικής διαδικασίας μου επιτρέπεται να αγνοήσω ορισμένες συμβάσεις. Δεν είμαι διασκεδαστής»

Ο Μπάροουζ είδε στα cut-ups μια ανατρεπτική λογοτεχνική μέθοδο κι έναν τρόπο καταγραφής βαθύτερων ψυχικών διαδικασιών· τα θεώρησε απόδειξη της πάγιας θεωρίας του για τη σημασία του «τυχαίου» στην τέχνη και προέβλεψε πως ο ευθύς δηλωτικός τους χαρακτήρας θα ταράξει τα λιμνάζοντα νερά της διαζευκτικής λογικής. Ξεπέρασε τα λογοτεχνικά σύνορα συστήνοντάς τα στη μουσική και τον κινηματογράφο. Η αποστροφή της Πάτι Σμιθ, όσο τετριμμένη κι αν ακούγεται, παραμένει ακριβοδίκαια περιγραφική: «ο Μπάροουζ είναι παππούς όλων μας».

Πηγές:

Μπάρρυ Μάιλς, Ουίλιαμ Μπάροουζ, El Hombre Invisible

The Paris Review, The Art of Fiction No.36, William Burroughs