Χαμαιλέοντες: Μαθήματα μεταπολιτευτικής ιστορίας, του Βασίλη Καγιά

***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη***

«Ένας συγγραφέας δεν είναι υποχρεωμένος να γράφει σχετιζόμενος άμεσα με την ιστορία της εποχής του», έγραφε ο George Orwell , «αλλά ένας συγγραφέας που παραβλέπει τα κυριότερα γεγονότα της είναι είτε άξεστος είτε απλά ηλίθιος», κατέληγε με τη γνωστή του τραχύτητα. Έχοντας, συνειδητά ή ασυνείδητα, υπόψη τον παραπάνω αφορισμό, οι Έλληνες συγγραφείς καταπιάνονται όλο και περισσότερο με τη σημερινή ιστορική συγκυρία: η «ελληνική κρίση χρέους», έμμεσα ή άμεσα, ως προσκήνιο ή ως υπόβαθρο, φαίνεται, τέσσερα χρόνια μετά το ξέσπασμά της, να είναι ένας από τους κύριους άξονες της εγχώριας λογοτεχνικής παραγωγής.

Σε αυτήν την κατηγορία βιβλίων έρχονται να προστεθούν οι Χαμαιλέοντες, το νέο μυθιστόρημα του Αλέξη Σταμάτη, που εκδόθηκε τις τελευταίες μέρες της περασμένης χρονιάς. Η πλοκή ακολουθεί την ιστορία μιας οικογένειας γενιά-γενιά, με την τριτοπρόσωπη αφήγηση να είναι πάντα εστιασμένη σε κάποιον από τους άντρες της οικογένειας, προσπαθώντας να αναδείξει τη συνάφεια της τότε ευημερίας με τη σημερινή εξαθλίωση. Το ρίσκο που ανέλαβε ο Σταμάτης δεν ήταν μικρό: αν κάθε αφήγηση είναι εξ ορισμού συμπύκνωση, αν όσα αναφέρονται είναι εξίσου σημαντικά με όσα παραλείπονται, η απόδοση μιας οικογενειακής ιστορίας εκατό και πλέον χρόνων πολλαπλασιάζει το βαθμό δυσκολίας. Το πρόσημο της πρώτης δοκιμασίας για τους Χαμαιλέοντες είναι αναμφίβολα θετικό.

Η οργάνωση του υλικού είναι απόλυτα υπολογισμένη: η επιτάχυνση του αφηγηματικού χρόνου εναλλάσσεται διαρκώς με την επιβράδυνσή του, οι ανατροπές προοικονομούνται διακριτικά πριν ανατραπούν εκ νέου, οι χαρακτήρες εξελίσσονται ταυτόχρονα με την πρόοδο της πλοκής. Το αποτέλεσμα είναι η πολλαπλή ανάγνωση του βιβλίου, χωρίς αυτή να περιορίζεται στην εύρεση των κοινωνικοπολιτικών αιτιών της σημερινής κατάστασης: είναι ένα πολιτικό θρίλερ, μια ανάλυση ανθρώπινων –οικογενειακών και ερωτικών- σχέσεων, η αποτύπωση του εθισμού σ’ έναν πλαστό τρόπο ζωής.

Γεγονότα, πρόσωπα, πόλεις και καταστάσεις δεν κατονομάζονται. Ο Σταμάτης περιγράφει, φωτογραφίζει, πλησιάζει. Στο ακροτελεύτιο σημείο απομακρύνεται. Το συμπέρασμα, άλλοτε εμφανές κι άλλοτε όχι, πρέπει να εξαχθεί από τον αναγνώστη. Το μεταπολιτευτικό σκηνικό ανασυντίθεται πλήρως: ένας προσγειωμένος πολιτικός μηχανικός που εξελίσσεται σ’ έναν επαρμένο διαφημιστή. Η γυναίκα του που μοιάζει να ορίζει την ύπαρξή της στα ψηλά τακούνια, τα στενά ταγιέρ και τα μαλλιά κομμωτηρίου. Ένας πολιτικός καιροσκόπος που εναλλάσσεται μεταξύ κομμάτων και θέσεων προσπαθώντας να ανεβεί ή να κρατηθεί στην εξουσία. Ένας πανταχού παρόν καθοδηγητής και σκιώδης ευεργέτης. Το σκηνικό συμπληρώνεται με την αναφορά –ή, καλύτερα, φωτογράφιση- γεγονότων-ορόσημων στην πολιτική ιστορία της χώρας και την παρουσία στοιχείων της ελληνικής καθημερινότητας. Η ιστορική καταβολή του μυθιστορηματικού κόσμου του βιβλίου προκαλεί ένα αίσθημα αβάσταχτης οικειότητας.

Προχωρώντας κανείς την ανάγνωση, νιώθει ένα ερώτημα να αιωρείται: Οι άνθρωποι ορίζουν τις καταστάσεις ή οι καταστάσεις τους ανθρώπους; Προσπαθώντας να απαντήσει, ο Σταμάτης τοποθετεί τους τόσο διαφορετικούς –παρά τη συγγενική τους σχέση- ήρωες του σε μοτίβα παρόμοιων καταστάσεων τονίζοντας έτσι τη σημασία –και αναδεικνύοντας ταυτόχρονα τη διαφορετικότητα- της επιλογής. Ο ένας ήρωας προσπαθεί να εκμεταλλευτεί τις συνθήκες για να επιβιώσει· ο άλλος για να ζήσει όσο καλύτερα –και πολυτελέστερα- μπορεί. Η συμπεριφορά των δύο απέναντι στις συζύγους τους, τις οποίες αμφότεροι γνώρισαν σε δύσκολες πολιτικές συγκυρίες, είναι εκ διαμέτρου αντίθετη. Ένας σεισμός, για τον πρώτο, ενώνει απόλυτα τις τεκτονικές πλάκες της οικογένειας· ο επόμενος που ακολουθεί, για τον δεύτερο, τραντάζει τα θεμέλια τους απειλώντας τα με οριστική κατάρρευση.

Παράλληλα, ένα συμπέρασμα δείχνει να υφαίνεται καθ’ όλη τη διάρκεια του μυθιστορήματος: το βίωμα αποκλείει την αυτοπαρατήρηση. Όσο βαθύτερα βιώνει κανείς μια κατάσταση, όσο περισσότερο χωμένος είναι σ’ αυτή, τόσο δυσκολότερο φαντάζει να μπορέσει να κοιτάξει, αυτήν και τον εαυτό του, ως εξωτερικός παρατηρητής. Κι όσο αυτή η πιθανότητα συρρικνώνεται, τόσο απομακρύνονται οι ψύχραιμες ορθολογικές αποφάσεις. Η ζωή του Παναγιώτη, του πολιτικού μηχανικού κι επαρμένου αργότερα διαφημιστή, συντίθεται ως το άθροισμα των φορών που υπέκυψε στον εκάστοτε πειρασμό που του παρουσιάστηκε. Συμπυκνώνεται στην εξής φράση: «Έρχεται η στιγμή που ένα φτερό κάθεται στο ζύγι κι εκείνο τρεμοπαίζει, τόσο ώστε να αλλάξουν οι ισορροπίες». Το φτερό πάντα έρχεται και η ισορροπία πάντα αλλάζει –κάθε αλλαγή της, μάλιστα, συνεπάγεται ακόμα ένα αχόρταγο βήμα προς την αόρατη κορυφή της επίπλαστης ευημερίας ταυτίζοντας, τελικά, την επερχόμενη κορύφωση με την αναπόφευκτη πτώση. Είναι χαρακτηριστικό πως ο Λεωνίδας, ο γιος του Παναγιώτη, ο μοναδικός χαρακτήρας που, ζώντας την κατάσταση εκ των έσω, καταφέρνει να ξεφύγει, περιγράφεται ως εξής :

«Κι εκείνος, ο Λεωνίδας, ο Γιος; Τι; Αλώβητος; Όχι πως δεν είχε κάνει με τον τρόπο του το ίδιο. Απλώς όλο αυτό το παιχνίδι το έχει υπόψη του. Απόλυτα και αδιαπραγμάτευτα. Υπήρχε μια ευεργετική απόσχιση. Ποτέ δεν ταυτίστηκε. Διατήρησε ασφαλή απόσταση.» (σελ. 344)

Η λέξη του τίτλου, Χαμαιλέοντες, επαναλαμβάνεται σποραδικά σε όλο το κείμενο. Κατά κανόνα, σε μη λογοτεχνικές συνθήκες, δηλώνει προσαρμοστικότητα, την άνεση κίνησης εντός διαφορετικών κοινωνικών δεδομένων –όχι εδώ όμως: η προσαρμοστικότητα, σα προσπάθεια απορρόφησης κι εκ νέου προβολής των στοιχείων που συνασπίζουν το εκάστοτε περιβάλλον, όταν προκρίνεται σα στάση ζωής και χρησιμοποιείται ευρέως με μοναδικό γνώμονα το όφελος, δηλώνει έλλειψη σταθερότητας χαρακτήρα, μια αδυναμία που κρύβεται πίσω από το ευμετάβλητο της μορφής της· δεν είναι τίποτα άλλο παρά υποκρισία. Το «κάτω κείμενο» του τίτλου συνοψίζει μεγάλο μέρος της μεταπολιτευτικής μας ιστορίας.