Please enable JavaScript to view the comments powered by Disqus.

 

 « […] έτσι είναι φτιαγμένος ο κόσμος: άδικος.

Μόνο οι αδύναμοι είναι δίκαιοι, κι αυτό επειδή δεν είναι αρκετά δυνατοί για να γίνουν άδικοι» 

 

Τον Μιχάλη Μοδινό τον γνώρισα πρώτα ως φίλο και μετά ως περιβαλλοντολόγο, συγγραφέα, εκδότη της Νέας Οικολογίας, ακτιβιστή, ομιλητή σε  συνέδρια στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, διοργανωτή οικολογικών σεμιναρίων και θερινών σχολείων. Αργότερα, ο Μοδινός μας έδειξε τη λογοτεχνική πλευρά του, που προσωπικά με γοήτευσε. Δεν αναφέρομαι εδώ σε έτσι κι αλλιώς σημαντικά μυθιστορήματα όπως  Χρυσή Ακτή, Επιστροφή και Άγρια Δύση. Αυτά που προσωπικά με συγκλόνισαν είναι ο Μεγάλος Αμπάι και το τελευταίο του, Εκουατόρια. Και τα δύο συνδυάζουν τη λογοτεχνία με τη φύση και τη Γεωγραφία, τον ορθολογισμό του δυτικού κόσμου με τα αφρικανικά ήθη και έθιμα. Και τα δύο βιβλία, μας φαίνεται ότι έχουν περίεργα εξωτικούς τίτλους. Ο Μεγάλος Αμπάϊ είναι ο Γαλάζιος Νείλος και η Εκουατόρια είναι περιοχή της Αφρικής κοντά στον Ισημερινό. Και τα δύο βιβλία  αναφέρονται στην οικογεωγραφία της λεκάνης απορροής  του Νείλου, στην αποικιοκρατία, στη σύγκρουση της ανάπτυξης με την κοινωνία και την φύση. Αυτή η σύγκρουση απασχολεί προγραμματικά τον Μοδινό, όχι μόνο σε επίπεδο οικονομίας, οικολογίας και κοινωνίας, αλλά και σε ανθρώπινο επίπεδο. Οι ήρωές του είναι σχεδόν πάντα κοσμοπολίτες, με τη ματιά στραμμένη στον έξω κόσμο, συνήθως επιστήμονες, γεωγράφοι, φυσιοδίφες, εξερευνητές και ερευνητές με τη στενή και πλατιά έννοια, που βολεύονται με τη διαρκή πρόοδο και ανάπτυξη, αλλά  που σε κάποια φάση της ζωής τους, ίσως μετά από μια προσωπική ήττα, γοητεύονται από τη φύση και το ένστικτο, επιδιώκουν την περιπέτεια και έναν άλλο τρόπο ζωής, ίσως επιδιώκουν να ζήσουν μια ουτοπία. Στην Εκουατόρια, ο ήρωας λέει χαρακτηριστικά: «Έπρεπε να το κάνω. Δεν ξέρω που θα με βγάλει, αλλά αυτό ακριβώς γύρευα. Το άγνωστο -το μη προδιαγεγραμμένο μέλλον».

Και τότε αρχίζει η αναζήτηση. Στο Μεγάλο Αμπάι και στην Εκουατόρια αναζητούνται οι πηγές του Γαλάζιου και του Λευκού Νείλου αντίστοιχα, σαν να αναζητούνται τα αίτια των καλών και των κακών γεγονότων της ζωής. Όμως, «Όλοι οι εξερευνητές που παθιασμένα επιχείρησαν να λύσουν το μυστήριο του Νείλου αναζητούσαν μια μητρική πηγή, ένα και μόνο ένα σημείο μέσα στο χώρο, που θα μπορούσε να θεωρηθεί η απαρχή του ποταμού, η αν θέλουμε να κάνουμε μια μεταφορά το αρχικό του αίτιο». Αλλά όπως λέει ο συγγραφέας οι πηγές είναι πολλές, συχνά συγκαλυμμένες και μακριά από τις παραδοχές μιας γραμμικής σκέψης. Συνιστούν ένα πολύπλοκο δίκτυο, μια πυκνοϋφασμένη πραγματικότητα.

Συγκαλυμμένοι είναι και οι λόγοι της αναζήτησης. Όλοι αυτοί οι Ευρωπαίοι  του 19ου αιώνα, που αναζητούν τις πηγές του Νείλου, χρηματοδοτούνται από τις Κυβερνήσεις των χωρών προέλευσης τους, όχι μάλλον γι αυτές καθ΄ εαυτές τις πηγές, ούτε για την πάταξη του δουλεμπορίου, ούτε για τη διάδοση των ηθικών αξιών του χριστιανισμού που επαγγέλλονταν. Βέβαια μέσα στο βιβλίο γίνονται αναφορές σε φιλόδοξους εμπόρους, σε δουλεμπόρους, σε στρατηγούς και εξερευνητές, αλλά και σε ανιδιοτελείς ανθρώπινες φιγούρες. όπως οι ιεραπόστολοι που αναλαμβάνουν το έργο του εκχριστιανισμού των αυτοχθόνων πληθυσμών με ελάχιστη όμως επιτυχία, τουλάχιστον την εποχή εκείνη, γύρω από τη λίμνη Βικτώρια. Όπως εύστοχα αναφέρεται  (σελ. 343), «οι ιθαγενείς ελάχιστα κατανοούσαν την έλευση του Σωτήρα μας στον κόσμο τούτο. Απορούσαν από τι ακριβώς είχε έρθει να μας σώσει ο Ιησούς και ποιες ακριβώς ήταν οι αμαρτίες τους για τις οποίες έπρεπε να μετανοήσουν. Αντίθετα ήταν ενθουσιώδεις απέναντι στο Χριστιανικό τελετουργικό, που τους προσέφερε μια επιπρόσθετη ευκαιρία για χορό και τραγούδι στην κυριακάτικη λειτουργία». Στην περιοχή της Εκουατόρια μαζί με τα ανιμιστικά ήθη και έθιμα των ιθαγενών, συνυπήρχαν ειρηνικά, οι εκκλησίες και τα τζαμιά. Εκεί αναμίχθηκαν διαφορετικές φυλές, θρησκείες και κουλτούρες, δοκιμάστηκαν οι έννοιες της ανεκτικότητας, της ανεξιθρησκίας, της αλληλοκατανόησης, διαχρονικές αξίες που απασχολούν και εμάς σήμερα.

Η Εκουατόρια ιδρύθηκε σαν μια ουτοπία, στις πηγές του Νείλου, κοντά στη λίμνη Βικτώρια και στα μυθικά Βουνά του Φεγγαριού. Στο μυθιστόρημα, ο ήρωας και αφηγητής, Αλεξανδρινός βαμβακέμπορος, με ελληνική καταγωγή, με μεγάλες φυτείες στην Ζανζιβάρη, μετά από μια συζυγική προδοσία, ταξιδεύει με μεγάλες δυσκολίες στο εσωτερικό της ηπείρου. Εκεί  γίνεται ο έμπιστος σύμβουλος του κυβερνήτη της Εκουατόρια, ενός Γερμανοεβραίου, φυσιοδίφη, γιατρού και εξερευνητή του Έντουαρντ Σνίτσερ (ή Εμίν πασά). Τα πρόσωπα που διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στο μυθιστόρημα όπως ο Εμίν πασάς, ο γιατρός και ιεραπόστολος Δόκτωρ Λίβινγκστον, ο φιλόδοξος εξερευνητής και συγγραφέας Στάνλευ ή ο τραγικός στρατηγός Γκόρντον  είναι πραγματικά. Όπως βέβαια και οι τόποι.  Σήμερα, περίπου στο ίδιο μέρος,  η Εκουατόρια αποτελεί μια από τις δέκα πολιτείες του Νοτίου Σουδάν, το οποίο ανεξαρτητοποιήθηκε από τη Δημοκρατία του Σουδάν μόλις το 2011 και μετά από πολυετή εμφύλιο πόλεμο. Όμως, ήδη η ουτοπία της Εκουατόρια είχε χαθεί προ πολλού. Από τότε που η Ευρώπη, στον ύστερο 19ο αιώνα αποφάσισε να σώσει, μέσα σε εισαγωγικά, την Αφρική. Όπως είναι γνωστό, στην πραγματικότητα οι ευρωπαίοι κατέφθαναν στην Αφρική πρωτίστως για οικονομικούς λόγους, για να στηρίξουν τις βιομηχανίες τους με πρώτες ύλες, για τα πολύτιμα μέταλλα, για το ελεφαντόδοντο και το ρινοκέρατο. Συγχρόνως έφερναν μαζί τους τον δικό τους πολιτισμό και έτσι αλλοίωναν και υποβάθμιζαν τον πολιτισμό των ντόπιων Αφρικανών. Όμως ο Μοδινός δεν αφηγείται ως αποικιοκράτης. Στην Εκουατόρια,    «μια νέα κοινωνία είχε γεννηθεί που δεν απείχε πολύ από αυτό που θα περιέγραφα παλιότερα ως ουτοπί…Οι Ευρωπαίοι είχαμε φυσικά διατηρήσει -όσο ήταν δυνατόν- τις περισσότερες συνήθειες και το διαμοιρασμένο παρελθόν μας, αλλά τα έθιμα και η ίδια η καθημερινότητα είχαν για τα καλά μπολιαστεί από την Αφρική….Στον αντίποδα των ανιμιστικών μας παρεκκλίσεων, όπως τις ονόμαζε υπομειδιώντας ο Εμίν, είχαν ορθωθεί μικρές εκκλησίες και τζαμιά από πλίνθους ή σανίδες» (σελ. 207-208)

Στην ουτοπική Εκουατόρια οι έποικοι προσπάθησαν να υπερβούν ή έστω  να αγνοήσουν τις εντάσεις μεταξύ Μαύρων και Αράβων που, όπως ο ήρωας διαπιστώνει, (σελ. 222) ξεπερνούσαν κατά πολύ τα οικονομικά διακυβεύματα, αγγίζοντας βαθύτερα ανθρωπολογικά και πολιτισμικά ζητήματα – την ίδια την ουσία της ύπαρξής τους. Και πώς τολμούσαν να διανοούνται οι λευκοί ότι θα προστάτευαν τους αγρίους, θίγοντας τα καλά εγκαθιδρυμένα συμφέροντα των αράβων φεουδαρχών; Η απειλή από τους φανατικούς ισλαμιστές δεν άργησε να φτάσει και στην Εκουατόρια, μετά την ήττα του θρυλικού στρατηγού Γκόρντον στο Χαρτούμ του Σουδάν. Τότε οι Ευρωπαίοι αποφάσισαν ότι έπρεπε να σώσουν τους 15.000 κατοίκους της Εκουατόρια  και έτσι τελείωσε μια ουτοπία περίπου είκοσι χρόνων.

Τι είναι ωστόσο αυτό που παρακινεί κάποιον να εγκαταλείψει τις ανέσεις του, τα επιτεύγματα του πολιτισμού του και να θέσει στόχο ζωής την ανακάλυψη των πηγών του Νείλου; Ποιος κανονικός άνθρωπος θα άφηνε πίσω του τις άνετες πόλεις του 19ου αιώνα για να βρεθεί αντιμέτωπος με τις αξεπέραστες δυσκολίες ενός παρόμοιου εγχειρήματος; Η απάντηση βρίσκεται στην ίδια την ανθρώπινη φύση, που δεν χορταίνει να ξεπερνά τα όριά της, να αναμετριέται με τη μοίρα της, να αναρωτιέται ασταμάτητα για τη φύση των πραγμάτων και του εαυτού της. Η ίδια η ιστορία της ανθρωπότητας ξεκινά από έναν κόσμο αχανή, αφιλόξενο και άγνωστο, του οποίου την αντίληψη του χώρου και του χρόνου αλλάζει θεαματικά η ακαταμάχητη κλίση του ανθρώπου να ικανοποιεί την περιέργειά του αλλά και να αναμετριέται με τεράστιες προκλήσεις μέσα από μια συναρπαστική περιπέτεια εξερευνήσεων και συγκρούσεων, όπου κι ο ίδιος διευρύνει διαρκώς τα όρια των δυνατοτήτων του… 

Το βιβλίο του Μιχάλη Μοδινού, λοιπόν, πριν από όλα, ξεπερνά τα περιορισμένα όρια της εγχώριας λογοτεχνίας ως προς την οικουμενικότητα και τον κοσμοπολιτισμό του, καθώς συνδυάζει την ανθρώπινη κατάσταση με τη δημιουργία ενός νέου κόσμου, παρακολουθώντας την αποικιοκρατική διείσδυση των Ευρωπαίων στην αφρικανική ήπειρο, παράλληλα με τη ρηξικέλευθη για την εποχή της διάνοιξη της διώρυγας του Σουέζ, που άλλαξε όλες τις οικονομικές, εμπορικές και τελικά πολιτικές ισορροπίες στην περιοχή. Ο  Μοδινός μοιάζει σαν να εξάγει την Ελλάδα στον ευρύτερο κόσμο μέσω του κοσμοπολίτικου αλεξανδρινού ελληνισμού, ο οποίος,  μέσω των εμπορικών του δραστηριοτήτων βρίσκεται στο επίκεντρο των ιστορικών εξελίξεων που λαμβάνουν χώρα στην αφρικανική ήπειρο κατά το δεύτερο ήμισυ του ιδιαίτερα ταραχώδους 19ου αιώνα.

Στο βιβλίο κυριαρχεί η Φύση ως ισότιμος πρωταγωνιστής της αφήγησης, με ένα πλούτο περιγραφών του τοπίου, των χρωμάτων, των ήχων αλλά και των συναισθημάτων που αυτός ο νεόφαντος κόσμος προκαλεί στους ταξιδευτές και εποίκους. Ο ήρωας του βιβλίου ισχυρίζεται μάλιστα ότι η επανάληψη του φυσικού κάλλους και ο αργόσυρτος κυκλοικός χρόνος  κατανικά την πλήξη στην   περιορισμένη από πλευράς δυτικών απολαύσεων επικράτεια της Εκουατόρια (σελ. 243 -244). Η σύζυγος του ήρωα Έβελυν (και η γυναικεία της ματιά) έρχεται και επανέρχεται για να σχολιάσει σχεδόν κάθε ενέργεια, ακόμα και αυτή την ίδια τη συγγραφή. Για την Έβελυν πολλοί από τους συγγραφείς,   όπως  ο διάσημος και ματαιόδοξος  Στάνλευ, καταλήγουν να πιστεύουν ότι δεν περιγράφουν απλώς την πραγματικότητα, αλλά την κατασκευάζουν οι ίδιοι (σελ. 343). Έτσι κι εγώ αναρωτιέμαι, αν ο Μοδινός κατασκεύασε την ουτοπία της Εκουατόρια, σαν να ήταν δικό του όραμα ή απλώς μας περιέγραψε με συναρπαστικό τρόπο μια εν πολλοίς άγνωστη ιστορική πραγματικότητα. 

Το μάθημα είναι απλό και πανανθρώπινο, παρ’ ότι η ιστορία εκτυλίσσεται σε μια απόκοσμη ερημιά, στον δρόμο για την αναζήτηση των πηγών του Νείλου, ανάμεσα σε ανθρώπους προερχόμενους από διαφορετικούς πολιτισμούς και παραδόσεις. Η Εκουατόρια, ένας τόπος στην καρδιά της Αφρικής, θα αποτελέσει το όραμα για τη δημιουργία μιας νέας Εδέμ, ενός αφρικανικού παραδείσου, μιας ουτοπίας φτιαγμένης με δυτικά υλικά, που διαπνέεται από τα προτάγματα των ατομικών ελευθεριών, της αποικιοκρατίας, του τυχοδιωκτισμού, σ’ έναν εκρηκτικό συνδυασμό με τις πολιτικές και επιστημονικές κατακτήσεις του δευτέρου ημίσεως του 19ου αιώνα. Η Εκουατόρια αποτελεί την ουτοπία που προέρχεται από τον συναρπαστικό διάλογο μεταξύ της επιστήμης και του πρωτογονισμού… 

Η εντυπωσιακά ενήμερη σε επίπεδο σπάνιων λεπτομερειών της καθημερινότητας αλλά και διεισδυτική στην αποτύπωση των διαφόρων διαφυλετικών νοοτροπιών αφήγηση είναι αποκαλυπτική ενός κόσμου παντελώς άγνωστου σε όλες του τις πτυχέ. Τον αφηγητή δεν αφήνει αδιάφορο η αμφίδρομη σχέση επηρεασμού μεταξύ των μεγάλων γεγονότων και των μικρών ζωών των ανθρώπων ως υποκειμένων της ιστορίας.  Όλος ο κόσμος τήκεται μέσα στο γεωγραφικό αφρικανικό χωνευτήρι: αλλότριοι πολιτισμοί και απίθανα διαφορετικά ήθη και έθιμα, επιστήμη και προκαταλήψεις, όλα παραπέμπουν τις ζωές των ανθρώπων σε έναν νέο κόσμο όπου οι διαφορές εκλείπουν, το αχανές γίνεται πεπερασμένο κι ο χρόνος πιο μικρός και πιο πλούσιος, όπου εν δυνάμει όλοι μπορούν να συναλλάσσονται με όλους σε ένα περιβάλλον στο οποίο οι πολιτισμοί θα γνωρίσουν ο ένας τον άλλον, θα συγκρουστούν, θα αφομοιωθούν, θα αλλάξουν προκειμένου να παραμείνουν διαφορετικοί. 

Πρόκειται ταυτόχρονα για ένα οδοιπορικό στην άγνωστη ζωή μιας παρθένας περιοχής, «ενός κόσμου αναμάρτητου, χωρίς ιστορικά βαρίδια», που μεταφέρεται με εξαντλητική πιστότητα και μοναδικές λεπτομέρειες, και μια εκ βαθέων εξερεύνηση των εσωτερικών ορίων του ανθρώπινου ψυχισμού προκειμένου να βρεθεί η προσωπική Εκουατόρια, η εσωτερική ουτοπία που θα μας απελευθερώσει από το παρελθόν μας, τη μοίρα μας, τις προκαταλήψεις μας – καθώς θα ξαναγεννηθούμε μέσα σ’ έναν νέο αναμάρτητο εαυτό. 

Εκουατόρια, Μιχάλης Μοδινός, σελ. 400, Εκδόσεις Καστανιώτη 2016

 

Η Ρούλα Παναγιωτίδου είναι Διδάκτωρ Βιολογίας από το Πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης και συγγραφέας πληθώρας επιστημονικών εργασιών. Υπήρξε καθηγήτρια και σχολική σύμβουλος στη Θεσσαλία. Το κείμενο αυτό αποτελεί ελαφρώς τροποποιημένη ομιλία κατά την παρουσίαση του βιβλίου στη Λάρισα (5.5.2017) μαζί με τον Κώστα Τσαντίλη και τον Θωμά Ψύρρα.

This image has an empty alt attribute; its file name is sep-lit-1024x59.png

Ακολουθήστε τo Literature.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλα τα νέα για τον πολιτισμό και την επικαιρότητα από την Ελλάδα και τον Κόσμο.

This image has an empty alt attribute; its file name is sep-lit-1024x59.png
This image has an empty alt attribute; its file name is sep-lit-1024x59.png
This image has an empty alt attribute; its file name is sep-lit-1024x59.png
This image has an empty alt attribute; its file name is sep-lit-1024x59.png

This image has an empty alt attribute; its file name is sep-lit-1024x59.png
ΡΟΗ ΕΙΔΗΣΕΩΝ
latestpopular