«Μα τι χρειάζονται οι ποιητές σε τόσο μίζερους καιρούς;»
Φρήντριχ Χαίλντερλιν
Το Literature ανοίγει τον φάκελο Ελληνική Ποίηση 2018-2019 και εγκαινιάζει μια νέα σειρά συνεντεύξεων με τους πλέον καταξιωμένους σύγχρονους Έλληνες ποιητές. Στο πλαίσιο αυτό θα φιλοξενηθούν οι απόψεις των σημαντικότερων Ελλήνων ποιητών της σημερινής εποχής με σκοπό να φανούν οι απόψεις των δημιουργών αναφορικά με το παρόν και το μέλλον της Ελληνικής ποίησης. Στόχος είναι επίσης να παρουσιαστεί το έργο, οι ιδέες αλλά και η προσωπικότητα των ανθρώπων εκείνων, οι οποίοι επιμένουν να λειτουργούν ποιητικά σε καιρούς τόσο «μίζερους», γράφοντας εκλεκτή ποίηση, στη γλώσσα του Ομήρου και συνεχίζοντας επάξια την αδιάλειπτη για 3000 χρόνια παρουσία της ποίησης στην Ελλάδα.
Επιμέλεια: Τέσυ Μπάιλα
Ο Σωτήρης Τριβιζάς κατάγεται από την Κέρκυρα και είναι ένας από τους σημαντικότερους ποιητές της γενιάς του. Εμφανίστηκε στην ελληνική ποίηση το 1982 με τη συλλογή Το Κέλυφος (εκδόσεις Τραμ / Εγνατία), μετά κυκλοφόρησε τη συλλογή Κίβδηλο φεγγάρι (Οδυσσέας, 1984) και ακολούθησε η συλλογή Βίος ασωμάτων και άλλα ποιήματα που εκδόθηκε το 1991 από τις εκδόσεις Νεφέλη. Σπούδασε φιλολογία και δημοσιογραφία στη Θεσσαλονίκη. Έχει γράψει ποιήματα, πεζά, μελέτες και δοκίμια και έχει μεταφράσει σημαντικούς Ιταλούς και Ισπανούς ποιητές και πεζογράφους. Είναι μέλος της συντακτικής ομάδας του περιοδικού Πόρφυρας και ανήκει στη συντακτική ομάδα του Literature.gr.
Συνομιλήσαμε μαζί του για την ποίηση, το παρόν και το μέλλον της, τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό, τον σύγχρονο αναγνώστη της ποίησης, τον τρόπο με τον οποίο εκείνος άρχισε να ασχολείται με την τέχνη της ποιητικής. Αλλά και για τον απαιτούμενο έρωτα με τη γλώσσα που πρέπει να έχει ο ποιητής για να δημιουργήσει. Σημαντική είναι η άποψή του για τη χρησιμότητα των ποιητών στις μέρες μας, σε έναν κόσμο που η ποίηση μοιάζει να μην έχει πια καμιά θέση, αφού όπως μας είπε: «Οι ποιητές χρειάζονται σε όλους τους καιρούς, έστω και ως προστατευόμενο είδος. Επειδή ο κόσμος θα τελειώσει όχι μ’ έναν κρότο, μα μ’ ένα λυγμό».
Καθένας με το θάνατό του…
Καθένας με το θάνατό του ονειρεύεται.
Kράτησα λίγη απ’ την ανάσα σου
και τη σιωπή ρυτίδα των χειλιών σου
αλλά εσύ δεν έχεις πρόσωπο και σώμα
το κάθε βράδυ λιγοστεύεις σαν μια λέξη
που ράγισε τον άνεμο χωρίς επιστροφή.
Eδώ καθένας ζει το θάνατό του
την κάθε μέρα κρύβοντας τα χέρια του
την κάθε νύχτα με τη μουσική
και τα σκοτάδια.
Όμως σε γνώρισα στο φως πριν από χρόνια
γνώρισα τη φωνή σου και το γέλιο σου
να φέγγει ανάμεσα σε λέξεις που καπνίζουν.
Έπειτα πέρασες στη φλέβα.
Από τη συλλογή: Bίος ασωμάτων και άλλα ποιήματα, Νεφέλη, 1991.
Μπορεί η ποίηση να λειτουργήσει ως οδηγός επιβίωσης στις μέρες μας;
Η ποίηση μπορεί να λειτουργήσει ως οδηγός επιβίωσης μόνο για όσους την αγαπούν. Αυτοί μπορούν να βρουν εκεί συγκίνηση και παραμυθία. Τους υπόλοιπους ωστόσο, τους περισσότερους, δεν τους αφορά καθόλου η ποίηση. Και για να είμαι ειλικρινής, τους ζηλεύω λιγάκι. Η ζωή συμβαίνει μόνο μία φορά, καλύτερα να τη ζεις παρά να τη γράφεις.
Η ποίηση μπορεί να είναι επαναστατική, υπερβατική, αφαιρετική, συνθετική, να δηλώνει φυγή από τα αισθήματα, άρση των αντιφάσεων ή ακόμα και καταφυγή μέσα στις αντιθέσεις. Στις μέρες μας μπορεί να αλλάξει τις συνειδήσεις των ανθρώπων, ώστε να δημιουργήσει ένα καλύτερο μέλλον στις κοινωνίες;
Για να συμβεί αυτό, για να επηρεάσει δηλαδή η ποίηση τις ανθρώπινες συνειδήσεις και να αλλάξει το μέλλον της ανθρωπότητας, θα πρέπει να ανακτήσει έναν ρόλο που έχει απολέσει εδώ και πολλούς αιώνες: τον ρόλο της συλλογικής φωνής μιας ολόκληρης κοινωνίας. Στην αρχαία Ελλάδα, ας πούμε, τα έπη και οι τραγωδίες είναι κοινό κτήμα, αποτελούν μέρος της καθημερινής ζωής. Η ποίηση εκείνη την εποχή μπορούσε ακόμα να διαμορφώνει συνειδήσεις. Στους κατακερματισμένους μας καιρούς, φοβάμαι ότι η ποίηση δύσκολα μπορεί ν’ αναλάβει έναν αντίστοιχο ρόλο.
Πότε γράφει κανείς ποίηση; Όταν δονείται από το πάθος των συναισθημάτων ή όταν απομακρύνεται από αυτό και βλέπει καθαρότερα;
Και στις δύο περιπτώσεις, ασφαλώς. Στην πρώτη υπηρετεί την τέχνη του κατά τα ρομαντικά πρότυπα, παραχωρώντας την πρωτοκαθεδρία στο συναίσθημα. Στη δεύτερη, επιχειρώντας να πάρει αποστάσεις από τα γεγονότα και να τα αποκρυσταλλώσει στις πιο λιτές μορφές του κλασικισμού. Αυτό είναι το προαιώνιο παιχνίδι της λογοτεχνίας, η εναλλαγή δηλαδή αυτών των κυρίαρχων ρευμάτων. Σε τελευταία ανάλυση, είναι απλώς θέμα οπτικής γωνίας.
Πότε περιορίζεται η ποιητική δύναμη ενός ποιητή;
Όταν έρχεται αντιμέτωπος με την καθημερινότητα – με τις μικρότερες ή μεγαλύτερες απαιτήσεις του βίου. Όταν είναι υποχρεωμένος να λειτουργήσει μέσα σε ένα ολοκληρωτικά αντιπνευματικό περιβάλλον. Όταν δεν έχει τον απαιτούμενο χρόνο ή δεν υπάρχουν οι κατάλληλες συνθήκες προκειμένου να καλλιεργήσει την τέχνη του. Ξέρω πολλούς καλούς ποιητές που τους έχει καταβροχθίσει η καθημερινότητα.
Ο Βαλερύ έλεγε ότι: «ένα ποίημα δεν τελειώνει ποτέ. Μόνο εγκαταλείπεται». Συμμερίζεστε αυτή την άποψη;
Απολύτως. Ποτέ το ποίημα δεν στέκεται στο ύψος που θα επιθυμούσε ο ποιητής, ακόμα και όταν μιλάμε για μείζονα έργα του λογοτεχνικού κανόνα. Επομένως, το μόνο που μπορεί να κάνει ο ποιητής είναι να το εγκαταλείψει. Αφού το έφερε η συζήτηση, τυχαίνει να συμμερίζομαι πολλές από τις απόψεις του Βαλερύ. Κυρίως όμως συμφωνώ με τον περίφημο ορισμό του, ότι το ποίημα είναι η ανάπτυξη ενός επιφωνήματος. Φαίνεται πως έχουμε απομακρυνθεί από αυτόν τον ορισμό τα τελευταία χρόνια. Με τη μεσολάβηση του μοντερνισμού, που κατέστησε εξαιρετικά ελαστικά τα όρια, η σύγχρονη ποίηση διακρίνεται για την ευρηματικότητα και την πολυμορφία της, έχει όμως απολέσει την αθωότητα του βλέμματος. Την παρθενική ματιά του παιδιού που ανακαλύπτει για πρώτη φορά τον κόσμο.
«Ο καθείς και τα όπλα του», έλεγε ο Ελύτης. Ποια πρέπει να είναι τα όπλα ενός ποιητή στην υπηρεσία της ποίησης;
Υπομονή και επιμονή. Να γράφεις και να σκίζεις.
Είναι η ενασχόληση με την ποίηση μια επικίνδυνη διαδικασία;
Όχι μόνον επικίνδυνη, αλλά και επώδυνη και επίπονη. Ο Χριστιανόπουλος, ακουμπώντας σ’ ένα στίχο του Γιώργου Σαραντάρη, έγραψε ένα υπέροχο ποίημα: «Εγκαταλείπω την ποίηση δε θα πει προδοσία… Κούραση πιο τρομαχτική από την ποίηση υπάρχει;» Και ο Πάουντ έκανε λόγο για το «κερατένιο τούτο επάγγελμα του λογοτέχνη, που όλη την ώρα σού ζητά να ’χεις μυαλό». Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι για ορισμένους η ποίηση αποτελεί καταφύγιο και τους προσφέρει παραμυθία. Για κάποιους άλλους όμως, και σε αυτούς συγκαταλέγω και τον εαυτό μου, η ποίηση είναι μια διαρκής αγωνία.
Πώς αρχίσατε να ασχολείστε με την ποίηση;
Στην αρχή διάβαζα, διάβαζα πολύ. Έπειτα γεννήθηκε μέσα μου η επιθυμία να γράψω κι εγώ, να συγκινήσω κι εγώ τους άλλους με τις λέξεις. Ξέρετε, τύπωσα το πρώτο μου ποιητικό βιβλίο πολύ νέος, όταν είχα μόλις κλείσει τα είκοσι ένα μου χρόνια. Χρειάζεται μια σχετική άγνοια κινδύνου για ένα προβείς σ’ ένα τέτοιο εγχείρημα. Με την πάροδο του χρόνου, αυτή η άγνοια κινδύνου με έχει εγκαταλείψει οριστικά. Γράφω πια πολύ δύσκολα και τυπώνω ακόμη δυσκολότερα. Γι’ αυτό και δεν καταλαβαίνω την ευκολία με την οποία αραδιάζονται οι στίχοι και τυπώνονται τα ποιητικά βιβλία στις μέρες μας.
Πώς βλέπετε το μέλλον της ελληνικής ποίησης; Υπάρχει σήμερα μια ελληνική σχολή ποίησης με τον τρόπο που τη γνωρίσαμε από την περίφημη γενιά του ’30, ή τη γενιά του ’70;
Δεν πιστεύω στις ποιητικές σχολές. Πιστεύω ότι μια ομάδα ανθρώπων που βρίσκονται κοντά στην ηλικία –που αλληλοεπηρεάζονται, που αλληλεπιδρούν– τυχαίνει να έχουν κοινά βιώματα και αυτός είναι οπωσδήποτε ένας συνδετικός κρίκος. Ωστόσο, από εκεί και πέρα, ο καθένας διαμορφώνει το προσωπικό του ύφος και χαράζει την προσωπική του διαδρομή. Στα παραδείγματα, ας πούμε, που αναφέρατε, ο μόνος κοινός τόπος στην περίπτωση της γενιάς του ’30 είναι ο μοντερνισμός. Αλλιώς, τι σχέση έχει ο Σεφέρης με τον Εμπειρίκο ή ο Ελύτης με τον Εγγονόπουλο; Όσο για τη γενιά του ’70, η ποικιλία των αισθητικών τάσεων που εκφράζει είναι εκπληκτική: από τη δημοτική παράδοση μέχρι την beat generation και από την έμμετρη στιχουργία μέχρι τον λετρισμό!
Τι μέλλον πιστεύετε ότι έχει η ελληνική ποίηση στο εξωτερικό; Πόσο γνωστή είναι;
Όπως έχω σημειώσει σε ανύποπτο χρόνο, η ελληνική ποίηση δεν έχει τίποτα να ζηλέψει από την ποίηση που γράφεται σε άλλες εθνικές λογοτεχνίες. Στην περίπτωσή της, όμως, υπάρχει το εμπόδιο της μικρής περιφερειακής γλώσσας. Ξέρω ότι υπάρχουν θύλακες νεοελληνικών σπουδών στο εξωτερικό και ότι υπάρχουν επίσης άνθρωποι που έχουν αφιερώσει τη ζωή τους στη διάδοση των νεοελληνικών γραμμάτων. Το εγχείρημα μού θυμίζει την προσπάθεια του Σίσυφου: μακάρι ο βράχος να φτάσει κάποτε στην κορυφή του λόφου.
Ο σύγχρονος αναγνώστης είναι ικανός να «ξεκλειδώσει» τα μυστικά της ποίησης ή έχει χάσει την παρθενικότητα των αισθήσεών του σε τέτοιο βαθμό ώστε να μην μπορεί να κατανοήσει τη μαγεία της;
Κατ’ αρχάς, η ποίηση δεν έχει μυστικά. Το λάθος που κάνουμε συνήθως ως αναγνώστες της ποίησης είναι ότι προσπαθούμε να την «καταλάβουμε», ενώ η ποίηση μάς καλεί να την «αισθανθούμε». Έπειτα, είναι καθαρά θέμα τριβής. Όπως κανείς δεν καταλαβαίνει μια ξένη γλώσσα αν δεν την έχει μελετήσει, το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και με την ποίηση. Το ζητούμενο είναι να αρθεί ο αναγνώστης στο ύψος της ποίησης, όχι να κατεβεί η ποίηση στο ανάστημα του αναγνώστη.
Ο έρωτας τι ρόλο έχει παίξει στην ποιητική σας διαδρομή; Είναι μια ανυψωτική δύναμη ή η ποίηση είναι μια εσωτερική διαδικασία που χρειάζεται απομόνωση;
Ο έρωτας είναι ο κινητήριος μοχλός του σύμπαντος. Χωρίς έρωτα δεν υπάρχει τίποτα. Ούτε και ποίηση προφανώς. Για να γράψεις ποίηση, χρειάζεται να είσαι ερωτευμένος πρωτίστως με τη γλώσσα. Ο Δάντης το ήξερε αυτό και η Θεία Κωμωδία τελειώνει με αυτό τον υπέροχο στίχο: l’ amor che move il sole e l’ altre stelle.
Τελικά χρειάζονται οι ποιητές σε τόσο μίζερους καιρούς;
Οι ποιητές χρειάζονται σε όλους τους καιρούς, έστω και ως προστατευόμενο είδος. Επειδή ο κόσμος θα τελειώσει όχι μ’ έναν κρότο, μα μ’ ένα λυγμό.
Ακολουθήστε τo Literature.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλα τα νέα για τον πολιτισμό και την επικαιρότητα από την Ελλάδα και τον Κόσμο.
