Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό. Στο πλαίσιο της διερεύνησης της εξωστρέφειας ή εσωστρέφειας της Ελληνικής λογοτεχνίας, το Literature.gr εγκαινιάζει μια σειρά από συνεντεύξεις με μεταφραστές. Σκοπός μας είναι να διαπιστώσουμε τι συμβαίνει ακριβώς στο εξωτερικό σε σχέση με την ελληνική λογοτεχνία, πόσο γνωστή και αποδεκτή είναι από τους ξένους αναγνώστες, σε ποια εμπόδια προσκρούει η διάδοσή της. Ακόμα, επιδιώκουμε, μέσα από αυτές τις συνεντεύξεις και τη συσσωρευμένη εμπειρία των μεταφραστών, να ανιχνεύσουμε τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν, τις ιδιαιτερότητες της μετάφρασης της ελληνικής λογοτεχνίας και γενικά τον ρόλο του μεταφραστή.
Επιμέλεια: Αιμίλιος Σολωμού
Σύμφωνα με στοιχεία που δημοσιεύτηκαν στον φάκελο που ετοίμασε παλαιότερα το ΕΚΕΒΙ για την αγορά του βιβλίου στη Σερβία, τουλάχιστον μέχρι το 2006, οι τίτλοι που εκδίδονταν παρουσίαζαν αυξητικές τάσεις (2004: 10.819, 2006: 14.785). Περίπου το 25% της παραγωγής αφορούσαν μεταφρασμένα βιβλία. Το 2001 οι λαϊκές βιβλιοθήκες πραγματοποίησαν δανεισμούς 7.7 εκ. τόμων και οι επιστημονικές 3,23 εκ. τόμων. Στις αρχές της πρώτης δεκαετίας του αιώνα μας το ελληνικό βιβλίο βρισκόταν στην όγδοη θέση (στο 2% της παραγωγής) σε μεταφρασμένους τίτλους από το εξωτερικό (2002:31, 2003: 34, 2004: 39). Ενδεχομένως αυτοί οι αριθμοί να έχουν διαφοροποιηθεί, ιδιαίτερα μετά την κατάργηση από την Ελλάδα των κρατικών επιχορηγήσεων για τις μεταφράσεις ελληνικών βιβλίων. Το Εθνικό Κέντρο Βιβλίου της Σερβίας ιδρύθηκε το 2009 στο πρότυπο του ΕΚΕΒΙ (και με τη βοήθειά του).
Η ελληνική γλώσσα στη Σερβία έχει μακρά παράδοση και μάλιστα από το 1718 μέχρι το 1835 λειτουργούσαν ελληνικά ιδιωτικά σχολεία, ενώ κατά τις μεταγενέστερες εποχές διδασκόταν στα κρατικά σχολεία στοιχειώδους και μέσης εκπαίδευσης. Αυτό αναφέρει στο κείμενό της για την παρουσία της ελληνικής λογοτεχνίας στη Σερβία η Jovanka Djordjevic Jovanovic στην έκδοση στο βιβλίο Βασίλης Βασιλειάδης (επιμ.), «γνώριμος και ξένος…». Η νεοελληνική λογοτεχνία σε άλλες γλώσσες, Κ.Ε.Γ., Θεσσαλονίκη 2012, σ. 245-256. Κι όμως, μόλις το 1913 μεταφράστηκε το πρώτο σύγχρονο ελληνικό λογοτεχνικό βιβλίο στη Σερβία, ο Λουκής Λάρας του Λουκή Ακρίτα, κάτι που δεν ήταν άσχετο με τους Βαλκανικούς Πολέμους και τη συμμαχία Σερβίας-Ελλάδας. Στην τράπεζα δεδομένων του ΕΚΕΒΙ υπάρχουν 144 εγγραφές που αφορούν μεταφράσεις σύγχρονων λογοτεχνικών έργων στα σέρβικα (τελευταία εγγραφή: 2013, Ο φτωχούλης του Θεού, Ν. Καζαντζάκης). Η Jovanka Djordjevic Jovanovic αναφέρει πως: «Στις αυτοτελείς εκδόσεις ο περισσότερο μεταφρασμένος ποιητής είναι ο Σεφέρης (επτά εκδόσεις), κατόπιν ο Καβάφης (πέντε εκδόσεις) και ο Ελύτης (δύο εκδόσεις)». Από τους πιο σύγχρονους, ο Νάσος Βαγενάς φαίνεται να έχει την καλύτερη υποδοχή στη Σερβία (πέντε εκδόσεις). Στην πεζογραφία τη μερίδα του λέοντος κατέχει το μυθιστόρημα (πάνω από 45 μεταφράσεις). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον επιδεικνύεται για το ιστορικό μυθιστόρημα που αναφέρεται στις χαμένες πατρίδες λόγω των κοινών ιστορικών εμπειριών (τα γεγονότα μετά τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας). Το διήγημα εκπροσωπείται με πέντε συλλογές.
Για την παρουσία του ελληνικού βιβλίου στη Σερβία, μιλήσαμε με την ακαδημαϊκό και μεταφράστρια κ. Tamara Kostic-Pahnoglu. Η κ. Tamara Kostic-Pahnoglu δεν κρύβει την απογοήτευσή της για τη θέση της ελληνικής λογοτεχνίας στη Σερβία. Παραδέχεται ότι δεν υπάρχει ενδιαφέρον και αναφέρεται σε προσωπικές εμπειρίες της. Η απάντησή της είναι αφοπλιστική στο ερώτημα για το ποιο είναι το προφίλ του Σέρβου αναγνώστη που διαβάζει ελληνική λογοτεχνία: «Δεν ξέρω κανέναν αναγνώστη που διαβάζει ελληνική λογοτεχνία». Η κ. Tamara Kostic-Pahnoglu στην ενδιαφέρουσα συνέντευξή της μάς μίλησε για τη μετάφραση αλλά και την αγάπη της για την ελληνική γλώσσα και τη λογοτεχνία.
Τι σας ώθησε να μάθετε ελληνικά και να ασχοληθείτε με την ελληνική γραμματεία;
Η μοίρα, ή ας πω καλύτερα η απόφαση που πήρε η ψυχή μου πριν γεννηθώ. Όταν ήμουν 16 χρονών πήγα διακοπές στους Νέους Πόρους Πιερίας και βλέποντας τη θάλασσα και τον Όλυμπο άκουσα την ψυχή μου να με καλεί. Αγναντεύοντας τον Όλυμπο ένα πρωί έγραψα δύο στοίχους: “Ξυπνώντας, το βουνό αναπνέει την ψυχή μου. Ενθουσιασμένη υποφέρω για την χαμένη ελευθερία μου.” Ήξερα ότι πλέον η καρδιά μου ανήκε στην Ελλάδα. Και για να τη γνωρίσω καλά, ήξερα ότι έπρεπε να διαβάσω τη λογοτεχνία γραμμένη στα ελληνικά. Και έτσι, άρχισα να τα μαθαίνω… Μόνη μου, επειδή στην πόλη μου δεν υπήρχε κανένας που δίδασκε ελληνικά. Βρήκα μια παλιά γραμματική της ελληνικής γραμμένη στα αγγλικά και επειδή δεν επιτρεπόταν να τη βγάλω έξω από τη βιβλιοθήκη, πήγαινα κάθε μέρα μετά το σχολείο εκεί και μάθαινα ελληνικά. Ήταν το 1992, μεγάλη κρίση στη Σερβία, καθόλου χρήματα να αγοράσω κάποιο βιβλίο από την Ελλάδα, δεν υπήρχε το ίντερνετ. Μια γνωστή που γνώρισα μέσω αλληλογραφίας, μου έστειλε ένα εγχειρίδιο και έτσι άρχισε κάτι που ολοκληρώθηκε με διδακτορικό δίπλωμα στη νεοελληνική λογοτεχνία από το ΕΚΠΑ στην Αθήνα και θέση επίκουρης καθηγήτριας στο Πανεπιστήμιο στο Νις. Είναι αξιοσημείωτο ότι δεν μεσολάβησε ούτε ένα μάθημα ελληνικών, κανένα θερινό σχολείο ή διαμονή στην Ελλάδα, τα έκανα όλα μόνη μου. Βλέποντας τώρα τους φοιτητές μου, οι οποίοι έχουν όλα τα μέσα και όλη τη βοήθεια, και έχουν πολύ περιορισμένα αποτελέσματα, απορώ εγώ πώς τα κατάφερα.
Γιατί αποφασίσατε να ασχοληθείτε με τη μετάφραση της ελληνικής λογοτεχνίας στα σερβικά;
Και αυτό ήταν μοίρα. Δε θυμάμαι να το σκεφτόμουν και κάποια στιγμή να πήρα απόφαση να το κάνω. Απλά ήξερα ότι θα γίνει. Το μόνο που έλειπε ήταν τα βιβλία. Δεν είχα χρήματα να πάω στην Ελλάδα να αγοράσω κάποιο βιβλίο. Ένας Έλληνας που μας επισκέφτηκε μέσω του συλλόγου σερβοελληνικής φιλίας μου χάρισε τη δική του συλλογή ποιημάτων, και αυτό ήταν το πρώτο μου μεταφραστικό έργο. Η μετάφραση δημοσιεύτηκε όταν ήμουν 18 χρονών. Το δεύτερο βιβλίο ήταν ένα μυθιστόρημα της Ευγενίας Φακίνου που μου χάρισε η μητέρα μιας Ελληνίδας φοιτήτριας που βοηθούσαμε. Το μετέφραζα κάθε μέρα γράφοντας στο χέρι και οι γονείς μου το έγραψαν στη γραφομηχανή. Το τρίτο μου το χάρισε ένας εκδότης από τη Σερβία. Αυτές ήταν οι αρχές. Μετέφραζα ό,τι έπεφτε στο χέρι μου.
Πόσο γνωστή είναι η ελληνική λογοτεχνία στη χώρα σας; Υπάρχει ενδιαφέρον, προοπτική για νέες μεταφράσεις;
|
Σχεδόν καθόλου. Θα σας πω κάτι που με πονάει εδώ και 15 χρόνια, όσο δουλεύω στο Λεκτοράτο της ελληνικής γλώσσας στη Φιλοσοφική Σχολή. Έχω εφοδιάσει τη βιβλιοθήκη του Λεκτοράτου με όλα τα βιβλία της ελληνικής λογοτεχνίας που είναι μεταφρασμένα στα σερβικά, αλλά μέχρι τώρα ούτε ένας φοιτητής από κανένα τμήμα δεν ζήτησε να διαβάσει ούτε ένα βιβλίο. Δεν καταλαβαίνω τον λόγο και πονάω ακόμα και τώρα που σας το λέω. Για νέες μεταφράσεις, υπάρχει προοπτική, αλλά μόνο επειδή υπάρχουν χρηματοδοτήσεις από την ΕΕ, ή από κάποιες πρεσβείες, αυτή την περίοδο συγκεκριμένα από την Πρεσβεία της Κύπρου. Κανένας εκδότης δεν θέλει να επενδύσει μόνος του σε κάποιο ελληνικό βιβλίο. Η αλήθεια είναι ότι η λίστα των μεταφρασμένων έργων είναι πλέον αρκετά μεγάλη, αλλά οι μεταφράσεις είναι στοιχειώδεις. Δεν υπάρχει κάποια μεταφραστική πολιτική. Δεν υπάρχει κάποιος εκδοτικός οίκος που θα ενδιαφερόταν να παρουσιάσει τα πιο σημαντικά έργα, τους κλασικούς της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας. Αρκετές φορές οι εκδότες είναι ταυτόχρονα και συγγραφείς, και αν βρουν στην Ελλάδα εκδότη, ο οποίος είναι και συγγραφέας, θα γίνει η αμοιβαία χάρη – θα μεταφραστούν τα δικά τους έργα. Και όμως, έτυχε να έχουμε π.χ. ποιήματα του Σεφέρη, του Ελύτη, του Καβάφη, του Ρίτσου, 3-4 μυθιστορήματα του Καζαντζάκη, τη Φόνισσα του Παπαδιαμάντη, Το Κιβώτιο του Αλεξάνδρου, 2-3 του Βενέζη, Τα ματωμένα χώματα της Διδώς Σωτηρίου… Λείπουν όμως πολλά σπουδαία έργα. Από όλους τους Έλληνες συγγραφείς από την πείρα μου μπορώ να πω ότι οι άνθρωποι έχουν διαβάσει τον Καβάφη και τον Καζαντζάκη.
Είναι σημαντικό να γνωρίσουν σήμερα οι Σέρβοι αναγνώστες την ελληνική λογοτεχνία; Γιατί;
Όταν εγώ κατάλαβα ότι θέλω να γνωρίσω τους Έλληνες, ήξερα ότι θα το καταφέρω διαβάζοντας τη λογοτεχνία τους. Γι’ αυτό άρχισα να μαθαίνω ελληνικά. Όσον αφορά στους σημερινούς αναγνώστες, δεν είμαι σίγουρη πως μπορώ να πω ότι είναι σημαντικό να γνωρίσουν την ελληνική λογοτεχνία. Είναι ωραίο, καλό, αλλά δεν είμαι σίγουρη ότι θα το χαρακτήριζα ως σημαντικό, επειδή δεν μπορώ να βρω επιχειρήματα, για να ισχυριστώ ότι είναι σημαντικό. Γενικά είναι σημαντικό να διαβάζουν λογοτεχνία οποιασδήποτε χώρας, αλλά δεν το κάνουν.
Βασισμένη στην πείρα σας, τι είναι αυτό που θα μπορούσε να αγγίξει τους Σέρβους αναγνώστες ενός σύγχρονου ελληνικού λογοτεχνικού βιβλίου;
Πολύ δύσκολη ερώτηση. Οι άνθρωποι στη Σερβία είναι απαθείς εδώ και πολλά χρόνια. Δεν τους αγγίζουν τα λογοτεχνικά βιβλία. Διαβάζουν ψυχολογικά και ιστορικά βιβλία, επιστημονική φαντασία, εγκληματικά θρίλερ. Υπάρχουν, βέβαια, και εξαιρέσεις, αλλά δυστυχώς μόνο για να τονίσουν τον κανόνα.
Ποιο είναι το προφίλ του Σέρβου αναγνώστη που διαβάζει ελληνική λογοτεχνία;
Δεν ξέρω κανέναν αναγνώστη που διαβάζει ελληνική λογοτεχνία. Υπάρχουν μερικοί που κάτι έπεσε στα χέρια τους τυχαία, αλλά δεν ξέρω πότε και αν θα ξαναπέσει κάτι ακόμα.
Έχοντας υπόψη ότι ο μεταφραστής (της ελληνικής λογοτεχνίας) δεν περιορίζεται μόνο στη μετάφραση του βιβλίου, ποιες δυσκολίες/προβλήματα αντιμετωπίζει από την επιλογή του βιβλίου μέχρι την έκδοση και την κυκλοφορία του;
Υπάρχουν δύο τρόποι να δημοσιευτεί κάποια μετάφραση – να σε καλέσει ο εκδότης, επειδή σε χρειάζεται για να πάρει χρήματα από την ΕΕ ή να βρεις μόνος σου χρηματοδότηση, δηλ. να βρεις τρόπο να μην χρειαστεί να πληρώσει κάτι ο εκδότης. Θα σας πω για μια πολύ άσχημη εμπειρία που είχα με έναν εκδότη σχετικά πρόσφατα. Με κάλεσαν, υπογράψαμε συμβόλαιο, έστειλα τη μετάφραση και μου πλήρωσαν όλο το ποσό που έπρεπε. Και πίστευαν ότι η ιστορία είχε τελειώσει. Άρχισα να ρωτάω πότε θα εκδοθεί και έλεγαν κάποτε σύντομα, κάποτε όχι και τόσο σύντομα και τα χρόνια περνούσαν. Απόρησα πώς δεν υπήρχε έλεγχος από τον χρηματοδότη. Και μια μέρα ξαφνικά, ψάχνοντας για κάτι άλλο στον ηλεκτρονικό κατάλογο της εθνικής βιβλιοθήκης, είδα ότι η μετάφραση είχε δημοσιευτεί και μάλιστα το 2014. Όταν το είδα ήταν το 2016. Το βιβλίο υπήρχε διαθέσιμο σε μερικές βιβλιοθήκες στη Σερβία, και στην ιστοσελίδα του εκδότη έγραφε ότι είχε εξαντληθεί. Τι έγινε; Επειδή ήταν υποχρεωμένοι να το εκδώσουν ως το τέλος του 2014 τύπωσαν μερικά αντίτυπα και τα έστειλαν στις βιβλιοθήκες. Τους ζήτησα αντίτυπα για μένα και είπαν ότι δεν είχε εκδοθεί ακόμα και ότι είχαν οικονομικά προβλήματα. Μετά από μερικούς μήνες με κάλεσαν να υπογράψω ότι πήρα το ποσό για μετάφραση, επειδή τους ζητούσαν χαρτιά από την ΕΕ. Είπα ότι θα υπογράψω, αν μου δώσουν 10 αντίτυπα. Τα τύπωσαν αμέσως και τα έχω στο σπίτι. Αλλά κανένας αναγνώστης στη Σερβία δεν θα γνωρίσει ποτέ τον συγκεκριμένο συγγραφέα.
Τι θα προτείνατε εσείς για να βελτιωθεί αυτή η κατάσταση;
Παρουσιάσεις συγγραφέων στην τηλεόραση, στα πανεπιστήμια, εκπομπές για την ελληνική λογοτεχνία…
Ποιες ιδιαιτερότητες, ενδεχομένως δυσκολίες, υπάρχουν όσον αφορά στη μετάφραση από τα ελληνικά στα σερβικά;
|
Δεν μπορώ να πω ότι με δυσκολεύει κάτι. Μεταφράζω εύκολα και γρήγορα. Φαντάζομαι ότι έχω ταλέντο. Υπάρχουν όμως και άσχημες μεταφράσεις που είδα από άλλους μεταφραστές. Το θέμα είναι ότι πλέον σχεδόν κανείς δεν δίνει σημασία στην ποιότητα, το χρήμα είναι το παν.
Ο μεταφραστής είναι ο ίδιος δημιουργός κατά τη μετάφραση ή διαμεσολαβητής ανάμεσα στον συγγραφέα και τον αναγνώστη;
Αυτές τις μέρες ετοιμάζω ένα πρόγραμμα για το μάστερ στη μετάφραση, το οποίο αφορά τη μετάφραση λογοτεχνίας από τα ελληνικά. Σκεφτόμουν πόση έμφαση να βάλω στην ηθική των μεταφραστών και αποφάσισα να βάλω μεγάλη. Υπάρχουν μεταφραστές που είναι “υπερδημιουργικοί” και η μετάφραση είναι πλέον δικό τους έργο. Η πεποίθησή μου είναι ότι ο μεταφραστής, αν είναι όντως καλός, ποτέ δε θα γίνει παραπάνω από διαμεσολαβητής.
Ποια θεωρείτε εσείς καλή μετάφραση και ποιο θα μπορούσε να είναι το εγχειρίδιο του καλού μεταφραστή;
Πρέπει να γνωρίζει άψογα και τις δυο γλώσσες, να έχει ευρεία μόρφωση, να είναι σεμνός και πάντα έτοιμος να ελέγξει κάτι που ήδη έλεγξε και να έχει πάθος για μεταφραστική δουλειά.
Ποια σημαντική εμπειρία που ζήσατε όλα αυτά τα χρόνια, μεταφράζοντας ελληνική λογοτεχνία, θα θέλατε να μοιραστείτε μαζί μας; (ενδεχομένως άγνωστα περιστατικά, η σχέση-επικοινωνία με τον συγγραφέα κ.λπ.)
Μετά από 25 χρόνια αυτό που μου έρχεται ως το πιο ευχάριστο, και θέλω οπωσδήποτε να τελειώσω με ευχάριστες εντυπώσεις, είναι η άψογη συνεργασία με τους συγγραφείς τους οποίους μεταφράζω. Εκτιμώ πάρα πολύ την υπομονή τους, τη σεμνότητά τους και την καλοσύνη τους. Για μένα ένας συγγραφέας δεν πρέπει να είναι μόνο καλός καλλιτέχνης, αλλά και καλός άνθρωπος.
Η Τάμαρα Κόστιτς Παχνόγλου γεννήθηκε το 1975 στη Σερβία. Είναι διδάκτωρ της Νεοελληνικής φιλολογίας και πτυχιούχος μηχανικός ηλεκτροτεχνίας. Δουλεύει ως επίκουρη καθηγήτρια στη Φιλοσοφική Σχολή στο Νις Σερβίας. Διδάσκει την Ελληνική ως ξένη γλώσσα σε φοιτητές διάφορων τμημάτων. Ασχολείται με λογοτεχνικές μεταφράσεις από το 1993. Είναι μέλος του Συλλόγου Μεταφραστών λογοτεχνίας από το 2000. Μεταξύ άλλων, έχει μεταφράσει έργα των Β. Βασιλικού, Ευ. Φακίνου, Γ. Σεφέρη, Αλ. Παπαδιαμάντη, Α. Μαραγκόπουλου, Ρ. Γαλανάκη, Αντ. Σαμαράκη, Α. Φραγκιά, Π. Μάτεσι, Κ. Χατζηαντωνίου. Είναι παντρεμένη και έχει δύο παιδιά.
Ακολουθήστε τo Literature.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλα τα νέα για τον πολιτισμό και την επικαιρότητα από την Ελλάδα και τον Κόσμο.
