Κριτική: Από τη στράτευση στην αμφισβήτηση, Γιώργος Ανδρειωμένος

Για το βιβλίο του Γιώργου Ανδρειωμένου: «Από τη στράτευση στην αμφισβήτηση», γράφει ο Γιώργος Πετρόπουλος

Σύνταξη: Newsroom

27 November 2020

***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη***

Γιώργου Ανδρειωμένος, Από τη στράτευση στην αμφισβήτηση. Λόγοι και Αντίλογοι στην «Επιθεώρηση Τέχνης»

Ο πανεπιστημιακός καθηγητής Γιώργος Ανδρειωμένος μέσα από το ανωτέρω βιβλίο μάς δίνει την πνευματική και πολιτικοκοινωνική φυσιογνωμία ενός εμβληματικού περιοδικού του προοδευτικού χώρου: της Επιθεώρησης Τέχνης, που εδέσποζεν επί μακρόν στην πνευματική ζωή του τόπου. Εγχείρημα ενδιαφέρον από κάθε άποψη, όσο και απαραίτητο για την μελέτη της νεωτέρας λογοτεχνικής μας, και όχι μόνον, Ιστορίας. Ας το προσεγγίσουμε θεματολογικά.

Στο κεφάλαιο «Η ιστορική συγκυρία», που λειτουργεί ως εισαγωγικό κείμενο, καλύπτονται σε αδρές γραμμές όλα τα ελληνικά και διεθνή πολιτικά γεγονότα από τον θάνατο του Στάλιν μέχρι και την επιβολή της Απριλιανής δικτατορίας του 1967, ενώ διατρέχεται και η ημεδαπή και αλλοδαπή λογοτεχνική κίνηση ευσύνοπτα αλλά δραστικά. Το ούτως ή άλλως ταραγμένο πολιτικά και κοινωνικά εσωτερικό και παγκόσμιο περιβάλλον έγινε περισσότερον ομιχλώδες από τον θάνατο του Ιωσήφ Στάλιν, ο οποίος πυροδότησε σειρά αμφισβητήσεων και συγκρούσεων στους κόλπους των κομμουνιστικών κομμάτων, μεταξύ αυτών και του ελληνικού, που οδήγησαν στην καθαίρεση του Νίκου Ζαχαριάδη από την θέση του Γενικού Γραμματέα του Κ.Κ.Ε. Έτσι η χειμαζόμενη στην Ελλάδα αριστερά βρήκε λαμπρό πεδίον αντιπαραθέσεων. Είναι κρίσιμη και χρήσιμη αυτή η ιστορική αναδρομή για την κατανόηση του βιβλίου.

Στο κεφάλαιο «Η διαδρομή του περιοδικού» περιγράφεται η οδύσσεια της έκδοσής του και οι επιδιώξεις του, ενώ αναφέρονται οι συντακτικές του ομάδες από τον Ιανουάριο του 1955 μέχρι και τον Μάρτιο-Απρίλιο του 1967, οπότε και το έκλεισε η δικτατορία των συνταγματαρχών. Καίτοι αριστερών πεποιθήσεων το εν λόγω περιοδικό, αρκετές παρεμβάσεις του, αισθητικού και ιδεολογικού περιεχομένου, το έφεραν σε ευθεία αντίθεση με την επίσημη κομμουνιστική γραμμή, που τότε εξέφραζε η Ε.Δ.Α., η οποία παρενέβαινε ποικιλοτρόπως στην πολιτική χειραγώγηση της Επιθεώρησης Τέχνης.

Στο κεφάλαιο «Οι μείζονες λογοτεχνικές και καλλιτεχνικές συζητήσεις» συγκαταλέγονται δημοσιεύσεις και επιστολές στην Επιθεώρηση Τέχνης γνωστών διανοουμένων και ποιητών της ευρύτερης αριστεράς πάνω σε καίρια πνευματικά θέματα.

Η πρώτη έχει να κάνει με τις αντιδράσεις που προκλήθηκαν από την δημοσίευση του δοκιμίου του Γιάννη Ρίτσου για τον Πωλ Ελυάρ. Η απουσία συμβόλων και μυθολογίας – ιστορίας από την ποίηση του Γάλλου δημιουργού οδήγησε σε μια σειρά δημοσιεύσεων, στις οποίες αναμείχθηκαν, εκτός του Ρίτσου, και οι Δημήτρης Δούκαρης και Κώστας Κουλουφάκος.

Η δεύτερη, που ξεκίνησε από την μελέτη του Μ. Μ. Παπαϊωάννου, «Φαινόμενα ακμής και παρακμής στη νεοελληνική ποίηση», οδήγησε αρχικά στην κριτική των Καβάφη και Καρυωτάκη (σε αντίστιξη με τον Βάρναλη) ως παρακμιακών και κατέληξε σε ιδεολογικές αντιθέσεις επί αισθητικών ζητημάτων, επί της σημασίας της τέχνης, του ταξικού της χαρακτήρα και της αντικειμενικότητάς της, χωρίς να παραλείπεται να αναγνωρισθεί, επί τέλους, και ο χαρακτήρας και η ιδιαιτερότητα του δημιουργού. Στην από αριστερή οπτική γωνία αυτή συζήτηση έλαβαν μέρος αρκετά από τα «ιερά τέρατα» της τότε αριστερής διανόησης: Μ. Λαμπρίδης, Τ. Βουρνάς, Σ. Τσίρκας, Μ. Αυγέρης, Μ. Αναγνωστάκης, Ν. Βρεττάκος. Όμως στα κείμενα αυτά προοιωνίζεται η διάσταση μεταξύ κομμουνισμού και λοιπού αριστερού-προοδευτικού χώρου.

Στην τρίτη, «Η σύγχρονη ποίηση, η αφηρημένη τέχνη και το λαϊκό τραγούδι», ο Βύρων Λεοντάρης, γράφοντας για την διάκριση παραδοσιακής και σύγχρονης ποίησης σε σχέση με την προοδευτική διανόηση και ποιητική δημιουργία, καταλήγει ότι το ποιητικό έργο δεν πρέπει να είναι συνδεδεμένο με την κοινωνική πραγματικότητα, που κάθε άλλο παρά ευνοεί τον άνθρωπο να σκέπτεται σωστά εκεί όπου η αποσύνθεση και η παρακμή δείχνουν να κυριαρχούν – την παρακμή που εκφράζει η αστική ποίηση. Τοποθετεί μάλιστα το θέμα της παρακμής και της αποσύνθεσης πάνω σε νέα βάση που συνδύαζε την παραδεδομένη μαρξιστική ανάγνωση με τα καινούργια αισθητικά και κοινωνικά δεδομένα. Ο Γεράσιμος Λυκιαρδόπουλος με άρθρο του αναζητά σε τί συνίσταται ένα σύγχρονο ποίημα και εστιάζει στη σχέση του ποιητού με το κοινό, θεωρώντας ότι η σκοτεινότητα και ο ερμητισμός της αστικής ποίησης απομακρύνουν τον καλλιτέχνη από το κοινό του. Η επιστολή του Ν. Λέντα βάζει τα πράγματα στη θέση τους, καθώς γράφει ότι υπεύθυνοι για την διάσταση ποιητών και κοινού είναι οι ποιητές διότι είναι απρόσιτοι, απροσπέλαστοι και ακατάληπτοι. Ακόμη εκφράζονται απόψεις αν η αντικειμενική ζωή μπορεί να πάψει να είναι η κύρια πηγή έμπνευσης για τον καλλιτέχνη και αν ο ρεαλισμός καθίσταται ο κύριος τρόπος αποτύπωσής της. Ή εξετάζεται το κατά πόσο η αφηρημένη τέχνη είναι δείγμα παρακμής. Ακόμη συζητήθηκε η σχέση των δημοτικών και λαϊκών τραγουδιών με το ρεμπέτικο, όπου άλλοι αρθρογράφοι απορρίπτουν τα «παρακμιακά» ρεμπέτικα και άλλοι τα υπερασπίζονται – μεταξύ αυτών και ο Μίκης Θεοδωράκης.

Μια άλλη συζήτηση, αυτή για την «ποίηση της ήττας», ξεκίνησε με αφορμή την κριτική του Βύρωνα Λεοντάρη στην ποίηση του Θανάση Κωσταβάρα. Εδώ εισάγεται το πρώτον η θεωρία της ποίησης της ήττας, κατά την οποίαν οι συγκαιρινοί του ποιητές, όπως και όλοι οι άνθρωποι, βγαίνουν καθημαγμένοι από μια ήττα, που δεν είναι ελληνικό φαινόμενο, αλλά είναι γενικότερη ήττα της ανθρώπινης ύπαρξης και του πολιτισμού. Οι σύγχρονοι ποιητές έχουν χάσει το ατομικό και συλλογικό ηρωικό πνεύμα των αντιστασιακών. Στις θεωρητικές αυτές τοποθετήσεις του Β. Λεοντάρη απάντησε ο Τάσος Βουρνάς, που, ως φορέας της κομματικής ορθοδοξίας, προσπάθησε να αποδυναμώσει την ως άνω θεωρία. Η απάντηση του Λεοντάρη ήταν ότι η ποίηση της ήττας ήταν πλέον λογοτεχνικό γεγονός, αφού ήδη την είχαν ασπασθεί πολλοί νεώτεροι ποιητές, διευκρινίζοντας ότι ο όρος δεν έχει καμμία σχέση με την εμφυλιοπολεμική ήττα της αριστεράς. Ο Γεράσιμος Λυκιαρδόπουλος υπεστήριξε ότι η συνέχεια της αντίστασης μέσα από τους ποιητές της ήττας, παρά την αμφιβολία και απογοήτευση συνεχίζεται, καθώς ανήκουν στον κορμό της αριστεράς. Τελικά ο Τάσος Λειβαδίτης θέτει το ερώτημα αν η ήττα ήταν πρόβλημα ηθικής, που εδράζετο στο εσωτερικό του προοδευτικού κινήματος, που, σε ορισμένες περιπτώσεις, καλλιεργούσε αντιδημοκρατικό χαρακτήρα στους κόλπους του. Συμβουλεύει δε τους Μαρξιστές να σταματήσουν να ομιλούν για την κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας και την κοινοκτημοσύνη των μέσων παραγωγής.

Στη συζήτηση για το μυθιστόρημα του Κώστα Κοτζιά, Επί εσχάτη προδοσία, όπου παρουσιάζεται η άδικη διαγραφή από το Κ.Κ.Ε. του μυθιστορηματικού ήρωα Ηλία Σάντα, ενός συνεπούς μέλους του, με τις αβάσιμες κατηγορίες του χαφιέ και προβοκάτορα, επανέρχονται μνήμες όχι μόνο από τις δίκες της Μόσχας αλλά και από την ελληνική περίπτωση του Πλουμπίδη και την υπόθεση Μπελογιάννη. Η κριτική που ασκήθηκε σ’ αυτό δεν είχε μόνο ιδεολογικό χαρακτήρα αλλά και έθετε επί τάπητος το θέμα της αριστερής κριτικής, όπως αυτή διεμορφώνετο τότε πανευρωπαϊκά διαφεύγοντας από τον στείρο δογματισμό και τις ντιρεκτίβες της σταλινικής περιόδου. Τα άρθρα που εγράφησαν για το Επί εσχάτη προδοσία απ’ τους Κ. Πορφύρη, Μ. Αναγνωστάκη, Δ. Δούκαρη, Γ. Καλιόρη, Γ. Πετρή, Απ. Σπήλιο, Δ. Ραυτόπουλο και Β. Γκουγιάνο παρουσιάζουν έναν πλουραλισμό ιδεών και θεωρητικών αναζητήσεων, σ’ ένα κλίμα άλλοτε ήπιας και άλλοτε έντονης αμφισβήτησης του έργου. Αντίθετα πληθαίνουν εδώ τα ερωτήματα για την στρατηγική του Κ.Κ.Ε. μετά την Εθνική Αντίσταση (Δεκεμβριανά, Βάρκιζα, Εμφύλιος), γιατί δεν έλαβε μέρος το κόμμα στις εκλογές του 1946, ή αν μπορούσε ν’ αποφευχθεί ο εμφύλιος, ή ποιος ευθύνεται για την ήττα.

Στο κεφάλαιο «Οι επιμέρους συζητήσεις και αντιπαραθέσεις», με άξονα αναφοράς τις στήλες του περιοδικού Επιθεώρηση Τέχνης, «Λόγοι και Αντίλογοι» και «Ξένες συζητήσεις», παρατηρούμε τις ήσσονος σημασίας, αλλά πάντοτε ενδιαφέρουσες, αντιπαραθέσεις των αναγνωστών-συνεργατών του περιοδικού πάνω σε λογοτεχνικά και καλλιτεχνικά ζητήματα. Στα λογοτεχνικά ζητήματα έχουμε, με κριτικές και κριτικά σημειώματα, όχι μόνο αμφισβήτηση των δημοσιευμένων βιβλιοκριτικών αλλά και την ανάδειξη άλλων ξεχωριστών θεμάτων. Μάλιστα και σ’ αυτά πυροδοτήθηκαν διενέξεις, που εν πολλοίς τάραξαν τα λιμνάζοντα νερά, αφού απεκάλυπταν άγνωστα ή πραγματικά στοιχεία. Με περισσότερο μείζονα θέματα ασχολούνται η κριτική του Βύρωνα Λεοντάρη πάνω σε κάποιες θεωρητικές-κριτικές απόψεις του Γιάννη Ρίτσου, με παρέμβαση και του Τάκη Μενδράκου, και η προσέγγιση της κρητικής παραλλαγής του ακριτικού «Ο θάνατος του Διγενή» του Κώστα Κουλουφάκου, όπου ο Βαγγέλης Μεσδανίτης προβαίνει σε επιμέρους φιλολογικές και αισθητικές παρατηρήσεις. Ας σημειωθεί δε ότι το ως άνω περιοδικό, αν και αριστερό, αγκάλιασε την ποίηση των Ελύτη και Σεφέρη και ασχολήθηκε με την υπόθεση «Μπόρις Παστερνάκ». Στη θεματική «Φιλολογία, Γλώσσα, Ιστορία, Εκπαίδευση», οι φιλολογικές δημοσιεύσεις είναι ελάχιστες, ενώ οι σχετικές κριτικές διαθέτουν συγκρουσιακή ένταση και πάθος εκ μέρους των αρθρογράφων. Ως προς την γλώσσα, σταθερά το περιοδικό είναι προσανατολισμένο στην δημοτική και φιλοξενεί τις βίαιες ή όχι αντεγκλήσεις των αναγνωστών επί επιμέρους γλωσσικών ζητημάτων. Εν τούτοις συζητήσεις, με προσωπικές μάλιστα αιχμές, είχαμε στο ιστορικό ζήτημα της «πνευματικής αντίστασης στη Θεσσαλονίκη» κατά την Κατοχή μεταξύ των Γιώργου Αποστολίδη, Θανάση Φωτιάδη, Μανόλη Αναγνωστάκη και Πάνου Θασίτη. Παράλληλα, το περιοδικό τοποθετήθηκε πάνω σε καίρια εκπαιδευτικά και μορφωτικά ζητήματα. Ακολούθως, στην ενότητα «Θέατρο, σινεμά, εικαστικά, θεωρητικά κοινωνικά ζητήματα» βλέπουμε έντονες αντιπαραθέσεις ειδημόνων πάνω στα εν λόγω θέματα, σε ζητήματα αισθητικής – και όχι μόνο.

Στο κεφάλαιο «Οι αντιδράσεις της σύνταξης στην επικαιρότητα» γίνεται λόγος για την γραμμή του περιοδικού απέναντι στην κρατική επέμβαση των χρόνων εκείνων σε διαφόρους τομείς, όπως στις πολιτικές διώξεις, στις απόπειρες λογοκρισίας και στους πνευματικούς θεσμούς. Με μαχητικά κείμενα και αλληλογραφία στάθηκε απέναντι στη λογοκρισία και στις διώξεις των πνευματικών ανθρώπων, έκρινε αυστηρά αλλά δίκαια την χαμηλή στάθμη βιβλίων και συγγραφέων και εστράφη κατά της Ακαδημίας Αθηνών για τον συντηρητικό τρόπο εκλογής των μελών της, αλλά και κατά των κρατικών βραβείων για την επιλογή των αρεστών στο σύστημα βραβευμένων. Στις δε αντιδράσεις απέναντι σε γεγονότα και πρακτικές της πολιτικής συγκυρίας της περιόδου, ως προς το εσωτερικό, οι δημοσιεύσεις επικεντρώνονται, μεταξύ άλλων, στη δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη, στην βασιλική πολιτική εκτροπή του 1965 και στην προσπάθεια αναγνώρισης της Εθνικής Αντίστασης, ενώ, ως προς τα διεθνή, το ενδιαφέρον του περιοδικού στρέφεται, ανάμεσα σε πολλά θέματα, στον Κυπριακό Αγώνα, στα τούρκικα πογκρόμ σε Κωνσταντινούπολη και Σμύρνη, στην ανάγκη για διεθνή ειρήνη, στην εναντίωση στα πυρηνικά όπλα και στον πόλεμο του Βιετνάμ.

Τέλος στο κεφάλαιο «Κατακλείοντας» ο συγγραφέας εξάγει κρίσιμα και χρήσιμα συμπεράσματα γύρω από την φυσιογνωμία και τη διαδραστικότητα του σημαντικού αυτού περιοδικού.

Το βιβλίο περατούται με την ιδιαιτέρως πλούσια χρησιμοποιηθείσα βιβλιογραφία και με πρωτότυπο «Υπόμνημα», όπου βιογραφούνται εν συντομία όλα τα εις αυτό αναφερόμενα πρόσωπα – πράγμα πολύ χρήσιμο για τους νεώτερους αναγνώστες.

Προσεγγίζοντας τώρα το ανωτέρω βιβλίο κριτικά διαπιστώνουμε ότι ο Γιώργος Ανδρειωμένος με εξαιρετική σχολαστικότητα και ιδιαίτερη προσοχή ανατέμνει με απόλυτη επιστημονική επάρκεια όχι μόνο την Επιθεώρηση Τέχνης αλλά και μια ολόκληρη εποχή. Τα σχόλια και τα συμπεράσματά του είναι καίρια και άκρως διαφωτιστικά πάνω σ’ ένα άγνωστο στο ευρύ κοινό θέμα, συμβάλλοντας έτσι ουσιαστικά στην φιλολογική έρευνα και στην βιβλιογραφία της περιόδου αυτής. Πράγματι στο δύσκολο και επίπονο αυτό εγχείρημα ο Γιώργος Ανδρειωμένος επιτυγχάνει να μας δώσει μια σφαιρική εικόνα όχι μόνο της πνευματικής αριστεράς αλλά και των ζυμώσεων στους κόλπους της, που δρομολογούν και τις πολιτικές εξελίξεις. Πρόκειται για βιβλίο – επίτευγμα.