Το βιβλίο Πρώιμα ποιήματα και πεζά του Γιάννη Ρίτσου, με τη συγγραφή και επιμέλεια του Γιώργου Ανδρειωμένου, αποτελεί μια υποδειγματική μελέτη με εξαιρετική ισορροπία και πολυφωνικές πηγές. Ο συγγραφέας του βιβλίου αναδεικνύει λεπτομερή στοιχεία σχετικά με τις πρώτες δημοσιεύσεις των ποιητικών και πεζών κειμένων του ποιητή, τις κριτικογραφικές αναφορές από περιοδικά κι εφημερίδες, τους σχολιασμούς εκδοτών, κριτικών της λογοτεχνίας και τέλος παραθέτει μια εκτενέστατη βιβλιογραφία κι ένα σημαντικό φωτογραφικό υλικό.
Στο βιβλίο γίνεται αναφορά στις τραγικές συνθήκες των νεανικών χρόνων του ποιητή όπως η οικονομική σύνθλιψη, οι θάνατοι του αδελφού και της μητέρας, τα ψυχικά νοσήματα της αδελφής και του πατέρα, η φυματική ασθένεια του ιδίου. Όλα αυτά δημιούργησαν ένα κλίμα μοναχικότητας του δημιουργού που, σύμφωνα με μαρτυρίες της αδελφής του Λούλας, είχε μια φοβερή δύναμη να απομακρύνεται και να κλείνεται στις εικόνες του…a
Αυτή η δύναμη είναι που τον κάνει «να γράφει με ειλικρίνεια κι όχι με το στανιό», σύμφωνα με τα λόγια του Ηρακλή Αποστολίδη. Η ειλικρίνεια, ο βαθύς πόνος και η έντονα βιωματική διάσταση είναι στοιχεία που διαπερνούν τα περισσότερα από τα γραπτά του Γ. Ρίτσου διαχρονικά, μας λέει ο συγγραφέας του βιβλίου Γιώργος Ανδρειωμένος.
Ας σταθούμε εδώ. Στο κλίμα, λοιπόν, του μεσοπολεμικού συμβολισμού και του νεορομαντισμού είναι γραμμένα τα πρώιμα ποιήματα του Γιάννη Ρίτσου. Διαβάζουμε στις σημειώσεις του βιβλίου –σχετικά με τα γραφόμενα της αδελφής του Λούλας– πως το σχολείο που φοιτούσε ο Ρίτσος μαζί με την αδελφή του είχε μια παράδοση στο δημοτικισμό και τη λογοτεχνία. Εκεί φοίτησαν ο Γρυπάρης, ο Πασαγιάννης και η Πολυδούρη. Εξάλλου, οι επιρροές από τους σύγχρονούς του είναι κάτι που δεν μπορούμε να αγνοήσουμε. Σε παραδοσιακές μετρικές φόρμες, με μια γλώσσα «νεοδημοτική», με λέξεις λαϊκές, επαναστατικές, γράφει ο ποιητής. Επαναστατική δημοτική την ονόμαζε ο ίδιος τη γλώσσα που χρησιμοποιούσε. Και ήταν επαναστατικός ο Ρίτσος. Σε αυτή τη φάση της ζωής του, εξεγερμένος, θα λέγαμε. Μάλιστα, αν δεχτούμε τη ρήση του Καμύ, ότι η επαναστατική διάθεση εκδηλώνεται πρώτα ως μεταφυσική ανησυχία, θα βρούμε τέτοια στοιχεία στις πρώτες γραφές του Ρίτσου και σε ποιητικό και σε πεζό λόγο. Ο ίδιος ο ποιητής στα Χάρτινα (1970) θα πει για τις απαρχές ή τις ρίζες της ποίησής του: …οι ρίζες δε φαίνονται, όμως να ξέρεις σ’ αυτές κρατιέται το δέντρο…
Λαμβάνοντας υπόψη το τέλος της εισαγωγής του Γιώργου Ανδρειωμένου ότι ο Ρίτσος υπήρξε αληθινός και ειλικρινής από τα πρώτα λογοτεχνικά βήματα… Αυτός που υπήρξε από το ξεκίνημά του παρέμεινε ώς το τέλος της ζωής του, θα σχολιάσω:
Α΄. Τις μεταφυσικές ανησυχίες του ποιητή με αναφορά σε δύο βιωματικά σημεία: 1. τον προβληματισμό του για το Θεό μέσω της μαρτυρίας της Μέλπως Αξιώτη και 2. τον προβληματισμό του για το τί είναι ουσία του ανθρώπου μέσω της κινηματογραφικής ταινίας «Το τσίρκο».
Σε αυτά τα δύο στοιχεία, στο θέμα δηλαδή άνθρωπος-θεός και άνθρωπος-ουσία στηρίζεται μια πρώτη φιλοσοφική ενάργεια, ένας πρώιμος προβληματισμός σαν αυτόν που παρατηρείται σε όλους σχεδόν τους εφήβους, πόσο μάλιστα στον Ρίτσο που η γενεσιουργός δύναμη ήταν έντονα βιωματική.
Β΄. Σε ποια σημεία φαίνεται η τάση ετερότητας ως βαθμίδα ανθρωπιστικού ύφους, καθολικής ματιάς, συλλογικής φωνής που τον πηγαίνει προς τη θεωρία του Μαρξισμού και του σοσιαλιστικού ρεαλισμού. Θα αναφερθώ στο θέμα της σκιάς, ως σταθερής επαναλαμβανόμενης λέξης στα ποιήματά του, στην επιστολή διαμαρτυρίας και στα ποιήματα για το προλεταριάτο κι όλα αυτά σε συνδυασμό με ανάλογα ποιήματα της ωριμότητας.
Α΄. Άνθρωπος-θεός, άνθρωπος-ουσία
- Θα αναφέρω το χαρακτηριστικό απόσπασμα από την πένα της Μέλπως Αξιώτη, από το μυθιστόρημά της Εικοστός αιώνας, η οποία ήταν γνώστης των βασάνων του ποιητή στο Φθισιατρείο Καψαλώνος το 1930-1931. Περιγράφει, έτσι, τις άθλιες συνθήκες στο χαγιάτι που έμεναν οι ασθενείς, όπως τις άκουσε από το στόμα του:
…τότε χωρίστηκαν στα δυο και παράτησαν τα γατιά κι εχτυπηθήκανε μεταξύ τως. …Δε μας χώραγε ο τόπος. Βγάλανε τα γατιά τσ’ ανθρώποι. Και μόνο απόμεινε στον τοίχο μια βουλισμένη επιγραφή κι έλεγε. – Άσυλον φθιματικών Καψαλώνος. Και μέσα δεν ήτον ψυχή. Το λοιπόν τί τα θες τα ζα, σάν δε μπορείς τον άνθρωπο, Χριστέ, να τόνε γιάννεις;… (σελ. 83)
Ο Ρίτσος είχε πει …ένας άνθρωπος που δεν τιμωρήθηκε ποτέ στη ζωή του δεν ξέρει τί θα πει παραβίαση μιας απαγόρευσης (Γιάννης Ρίτσος, Αυτοβιογραφία, του Γιώργου και της Ηρώ Σγουράκη, από τις σημειώσεις του Γ. Ανδρειωμένου). Αυτό, σύμφωνα με το Νίτσε, ανάγεται σε ανοδικό ψυχισμό όπου πυρήνας του είναι η θέληση για δύναμη και η ποιότητα αυτής της δύναμης καλείται μεγαλείο. Αυτό το μεγαλείο της εσωτερικής ζωής ενός παιδιού 18-20 χρόνων είναι η βάση για την επαναστατική του ορμή. Σύμφωνα με τη μαρτυρία της αδελφής του Λούλας, ο ποιητής είχε πει: …στην Καψαλώνα ένιωσα για πρώτη φορά τον εαυτό μου σαν τον εντολοδόχο και τον υπεύθυνο ενός κόσμου.
- Ένα άλλο σημείο όπου φαίνεται μια πρώτη μορφή υπαρξιακής ανησυχίας που αναβαθμίζεται από ψυχολογικές ή κοινωνικές επιρροές είναι ένα απόσπασμα από το ημερολόγιό του δημοσιευμένο στην εφημερίδα Παρατηρητής, από την παρακολούθηση της ταινίας «Το τσίρκο» στο σινε Ιντάλε, με τον Τσάρλι Τσάπλιν, το 1928:
…Ο Σαρλώ είναι ο μεγάλος ονειροπόλος που τα όνειρά του έρχονται στην πιο τραγική σύγκρουση με την πραγματικότητα. Είναι ο αιώνιος αναζητητής και ο αιώνια πλανεμένος…
…κι ενώ τα μάτια μου εδάκρυζαν ο κόσμος γελούσε προσέχοντας στις αστείες λεπτομέρειες κι αδιαφορώντας για την ουσία…
Στο πρόσωπο του Σαρλώ βρίσκει μια γαλήνη που προσιδιάζει στη μοναχικότητα του Γ. Ρίτσου. Ο Winnicott στο βιβλίο του Η ανθρώπινη φύση, μας λέει πως η κατάσταση πριν από τη μοναχικότητα είναι μια κατάσταση μη ζωντάνιας. Άρα η μοναχικότητα είναι ιδιαίτερα δημιουργική.
Αξίζει να θυμηθούμε εδώ τους στίχους του ποιήματος «Όταν έρχεται ο ξένος» (1958): …τα παιδιά κλαίγαν καταμόναχα ανάμεσα στα θάμνα και κανένας δεν τα ’παιρνε στα σοβαρά γιατί τα πρόσωπά τους ήταν βαμμένα απ’ τα μούρα ή τα βατόμουρα κι ήταν η λύπη τους κόκκινη κι αστεία…
Μελετητές έχουν αναφέρει πως ό,τι γράφεται ιδίως μετά το 1956, και ξεκινώντας από τη Σονάτα του σεληνόφωτος, ανοίγει το δρόμο για μια σειρά έργων που θα μπορούσαν να χαρακτηρισθούν «μελέτες ανθρωπίνων καταστάσεων». Εκεί επιχειρούνται βαθιές τομές σε θεμελιακά υπαρξιακά προβλήματα… (Γ. Μανουσάκης, «Ελύτης-Ρίτσος, βίοι παράλληλοι», Τετράδια Ευθύνης, σελ. 158-159).
Εγώ πιστεύω πως αυτή η προσπάθεια έχει συντελεστεί πολύ νωρίτερα, όπως εδώ. Θα δούμε πως όταν πηγαίνει στη Μονεμβασιά κοιμάται στο χαγιάτι του σπιτιού του μοναχικός και αποκομμένος από τον πατέρα του που είναι βιολογικά και ψυχικά άρρωστος. Συνεχίζει να αγωνίζεται προσωπικά και μόνος.
Δηλαδή η ουσία που αναζητά μέσα του είναι η έκφραση της θέλησης για δύναμη. Ο Bergson στο βιβλίο του Ύλη και μνήμη μάς λέει πως η απροσδιοριστία της βούλησης είναι ο αντίκτυπος της μνήμης στη σφαίρα της δράσης. Και τότε μιλάμε όχι για καθαρή αντίληψη αλλά για συνειδητή. Αυτή η αντίληψη στο Ρίτσο διαμορφώνεται αργότερα. Σε αυτή την πρώιμη περίοδο μιλάμε για καθαρή αντίληψη του ποιητή όπως αντίστοιχα μιλάμε για «καθαρή ποίηση» των Γάλλων συμβολιστών με όλα τα σημαινόμενά της. Στο Τερατώδες αριστούργημα (1977) διαβάζουμε:
Όταν μου τηλεφώνησαν επ’ αυτοφώρω, τα ’χασα ολότελα, ήταν μια διακοπή μ’ όλο το παρελθόν που ετοιμαζόταν να γίνει ένα αριστούργημα και σκεφτόμουν να μην παραλείψω το ποτάμι και προπάντων τις ακρίδες…
Αυτά είναι τα δύο σημεία (άνθρωπος-θεός και άνθρωπος-ουσία) τα οποία πιστεύω πως συνδέονται άμεσα μ’ αυτό που λέμε ανθρωπιστικό ύφος και αποτελούν ουσιαστικό πυρήνα για τις βαθιές τομές σε κατοπινά υπαρξιακά θέματα.
Β΄.
Στη συνέχεια θα προβάλω τις σκέψεις μου μέσω κάποιων σημάνσεων κλιμακούμενης έντασης όπως: το στοιχείο της σκιάς που βρίσκεται σε 25 από τα 55 ποιήματα της πρώιμης περιόδου, την επιστολή διαμαρτυρίας που απευθύνεται σε συγκεκριμένους συνανθρώπους του που νοσούν μαζί του –άρα ο κύκλος της ετερότητας ανοίγει περισσότερο– και κάποια ποιήματα για το προλεταριάτο, επομένως ο κύκλος της ετερότητας ανοίγει ακόμα πιο πολύ γιατί πλέον απευθύνεται στη νεολαία, στην εργατική τάξη, στους ανθρώπους που παλεύουν. Αυτά τα τρία στοιχεία, διαρκώς αυξανόμενα σε ένταση, πιστεύω πως αποτελούν την αφύπνιση του χρέους και της ανθρωπιάς.
Εξάλλου, δεν πιστεύω πως η λέξη σκιά ήταν για τον νεαρό ποιητή μια πρόχειρη, εύκολη λέξη για να την τοποθετεί στα μισά περίπου ποιήματά του. Ο Ferenczi στο βιβλίο του Θάλασσα, μας λέει πως, όταν επαναλαμβάνεται παλιό υλικό, κάποιες συνθήκες προκαλούν την επαναδραστηριοποίησή του και διασώζεται με τη μορφή του βιολογικού ασυνείδητου (σελ. 159). Και δεν αναφερόμαστε σε μια σκιά που δημιουργεί μια κατοπτρική εικόνα. Μιλάμε για μια ανακλαστική, εναλλακτική σχέση του εγώ-άλλου. Αναγνωρίζουμε εύκολα το κλίμα της ψυχολογικής μετάβασης και μετάστασης σε αυτά τα ποιήματα.
1
Συγκεκριμένα:
α΄. «Στο παλιό μας σπίτι»:
…Ίσκιοι θαμποί μες στους καθρέφτες τους βαθειούς,
Ίσκιοι παντού, κι όλα ίσκιοι ξεχασμένοι
Σε μια σιωπή βαρειά… σε κάποια θύμησι,
Πόσο θλιμμένη!
β΄. «Μην ήταν ίσκιος;»:
…Κι ως σου κρατούσα χτες στα χέρια πούτρεμαν
Κάτω απ’ τ’ άστρα τ’ όμορφο κεφάλι…
Μην ήταν, έλεγα, ο ίσκιος κάποιου ονείρου μου
Κι ως ίσκιος θα σβηστεί στους ίσκιους πάλι;
γ΄. Επίσης σε ένα του πεζό γράφει (μιλά ένας πατέρας στο παιδί του):
…Πρόσεξέ το αυτό γιατί δε συμβαίνει στον ίσκιο μονάχα. Όποιος μεγαλώνει με ξένη δύναμη, πολύ γρήγορα θα καταλάβει τη μικρότητά του και θα ιδεί το χαμένο μεγαλείο του…
Πώς συνδέεται ο ίσκιος με αυτή την ανοίκεια αίσθηση που συχνά προβάλλει ο εαυτός μας; Πριν προβούμε σε μια αναγώγιμη ετερότητα, δηλαδή στον υπολογισμό της υπόστασης του άλλου, να λάβουμε υπόψη πως στο Ρίτσο διαμορφώθηκε μια παντελής ετερότητα που υπήρχε μέσα του και που δεν είναι άλλη από τη σχέση του με τον εαυτό του. Οι πολλές μοναχικές ώρες, το ανεξάντλητο διάβασμα και η τροπικότητα της συμπεριφοράς του, τον έκαναν να μάχεται οτιδήποτε άδικο. Εύκολα θα λέγαμε πως αποτελεί τον αντικατοπτρισμό της αντικειμενικής πραγματικότητας. Κάτι που προάγει η γνωσιοθεωρία του Μαρξισμού με όρους του διαλεκτικού υλισμού. Στον ίσκιο όμως υπάρχει ο άλλος. Είτε ως διπλό σώμα με τον πρωτογενή ναρκισσισμό του παιδιού και των πρωτόγονων ανθρώπων, είτε ως ένα είδος εξασφάλισης απέναντι στην καταστροφή του εγώ και στην ιδέα του θανάτου.
Στο Ρίτσο, η διαλεκτική του ζεύγους «απελπισία-ελπίδα» (όπου η ελπίδα οδηγεί σε μια έξοδο από τον εαυτό μας, όπως μας λέει ο Κίρκεγκωρ) αντικαθίσταται από το ζεύγος «απελπισία-πίστη». Κι εδώ βλέπουμε πως για μια ακόμα φορά εσωτερικεύει την κατάσταση στην οποία ζει. Με λίγα λόγια, ο Ρίτσος ζει την κορυφαία βαθμίδα της απελπισίας που είναι η δαιμονική απελπισία όπου το εγώ θέλει να είναι ο εαυτός του. Η σχέση με τον εαυτό του. Ένα στοιχείο αγωνιστικότητας και ειλικρίνειας. Είναι αυτό που προάγει σε όλη του τη ζωή.
Σύνδεση με όψιμα ποιήματα:
Το 1949, στο «Καπνισμένο τσουκάλι»:
Ξέρουμε πως ο ίσκιος μας θα μείνει πάνου στα χωράφια
Πάνου στην πλίθινη μάντρα του φτωχόσπιτου
Πάνου στους τοίχους των μεγάλων σπιτιών που θα χτίζονται αύριο…
Το 1958, στο ποίημα «Όταν έρχεται ο ξένος», γράφει:
…Ας μας αφήσουν επιτέλους στο σεπτό, σεβάσμιο πένθος μας, στο θάνατό μας, στην περηφάνεια μας να μη δειλιάζουμε μπροστά στις σκιές των πραγμάτων…
Το 1959, στο «Νεκρό σπίτι»:
Κάθε σκιά στο βάθος του καθρέφτη, κάθε τρίξιμο
απ’ τα μικρά δόντια του ξυλοφάγου ή του σκόρου,
συνεχίζεται απέραντα ώς τα λεπτότατα ινοειδή αγγεία της σιωπής…
Το 1981 γράφεται ο «Σάρκινος λόγος»:
….Ο διπλός μας ίσκιος διαλύεται απ’ το φως στο μαρμάρινο δάπεδο με τα πολλά πατημένα τσιγάρα, με τις μικρές ανθοδέσμες γιασεμιά καρφιτσωμένα σε πευκοβελόνες. Ω σάρκινη Διοτίμα, εσύ που με γέννησες και που σ’ έχω γεννήσει είναι η ώρα να γεννήσουμε πράξεις και ποιήματα, να βγούμε στον κόσμο.
2
Ένα δεύτερο στοιχείο έχει να κάνει με μια επιστολή διαμαρτυρίας την οποία συντάσσει ο Ρίτσος (παρόλο που είναι ανυπόγραφη, με ασφάλεια αποδίδεται σε αυτόν) και αφορά τις άθλιες συνθήκες στο Φθισιατρείο Καψαλώνος, όπου φαίνεται η ανάγκη καθολικού αιτήματος. Κι εδώ παρατηρούμε την έννοια της ετερότητας να διευρύνεται. Αφορά τους συνανθρώπους του, τους συμπάσχοντες φυματικούς στο Φθισιατρείο. Δυνατή η ρήση του Ιβάν Καραμαζώφ που αντηχεί μέσα του: …αν δεν σωθούμε όλοι προς τί η σωτηρία του ενός…
Επισημαίνω τη διαφορά ανάμεσα σε εξέγερση και επανάσταση. Ο Ρίτσος είναι ένας εξεγερμένος νέος που η πράξη του αποπνέει ανθρωπιά και δικαιοσύνη, που ξεσπά ως αποτέλεσμα της αντίδρασης σε μια γενικευμένη αδικία. Δεν είναι επαναστατημένος νέος γιατί δεν στηρίζεται ακόμα σε μια συγκεκριμένη ιδεολογία. Μπορεί να μυείται στο Μαρξισμό όσο βρίσκεται στο σανατόρια αλλά δεν είναι καθαρή ακόμα η ιδεολογική ταυτότητά του. Και αυτό είναι που καθορίζει την ποιότητα της έντασής του. Η αθώα ματιά. Αργότερα, το 1934, οργανώνεται στο ΚΚΕ από τον ηθοποιό Ρένο Βρεττάκο. Κι έτσι περνά από την προσωπική οιμωγή στην κοινωνική κριτική, όπως μας λέει ο συγγραφέας του βιβλίου Γιώργος Ανδρειωμένος.
Ένα μικρό απόσπασμα από την επιστολή:
…και μένομεν άυπνοι όλην την νύκτα μαζεμένοι σε μια γωνιά του διαδρόμου με ανοιχτές τις ομβρέλλες σαν κουρέλια που τα πέταξε το κάρο της Δημαρχίας. Αν μπορούσε να βρεθεί εδώ πέρα, αυτές τις φριχτές και ατελείωτες νύχτες, ένας από τους κυρίους άρχοντας που κοιμούνται αμέριμνοι στα ζεστά τους κρεββάτια …αν λέμε πάλι, ένας από αυτούς τους μεγάλους λειτουργούς του Κράτους, βρεθεί μια τέτοια νύχτα εδώ… δεν μπορεί παρά να σπάσει η καρδιά του… δεν θα μπορέσει να κλείσει τ’ αυτιά του στην άρρωστη φωνή μας και να αδιαφορήσει…
Διαμαρτυρία φθισικών Καψαλώνας – Νοέμβριος 1930.
Σύνδεση με όψιμα ποιήματα:
Στο ποίημα «Κάτω απ’ τη λήθη» από τη συλλογή Μαρτυρίες Α (1957-63):
Το μόνο απτό που απόμεινε από κείνον, ήταν το σακάκι του. Το κρέμασαν εκεί, στη μεγάλη ντουλάπα. Ξεχάστηκε, στριμώχτηκε στο βάθος, απ’ τα δικά μας ρούχα, θερινά, χειμωνιάτικα, κάθε χρόνο καινούργια, για τις καινούργιες ανάγκες μας.
Ώσπου, μια μέρα, μας χτύπησε στο μάτι, μπορεί κι από το περίεργο χρώμα του, μπορεί κι απ’ την κοψιά της παλιάς μόδας.
Πάνω στα κουμπιά του, έμεναν τρία κυκλικά, ομοιόμορφα τοπία: ο τοίχος της εκτέλεσης με τέσσερις τρύπες, κι ολόγυρα η τύψη μας.
Το ποίημα «Ανταπόκριση» από τη συλλογή Θυρωρείο (28/3/71):
Αν δεν ήξερα πως εσύ θα μ’ ακούσεις μια μέρα
Δε θα ’χα πια τί να πω, δε θα μπορούσα να μιλήσω,
Κι η αράχνη που μας δίδαξε την κάθετη άνοδο
Στο γυμνό τοίχο, θα στάθμευε στο στόμα μου
Σπρώχνοντας ίσα μέσα στο λαιμό μου
Τα τρία μαύρα κουμπιά του σακακιού μου
Και τ’ άλλα τα λευκά απ’ τις πουκαμίσες των νεκρών.
Αυτά τα ποιήματα τα επέλεξα όχι μόνο γιατί αναφέρονται στην αρχή της αντίστασης και την ιερότητα της ανάμνησης για αυτούς που σκοτώθηκαν, αλλά γιατί όπως λέει ο ίδιος στην Ελένη:
ωστόσο ποιος ξέρει ίσως εκεί που κάποιος αντιστέκεται χωρίς ελπίδα, ίσως εκεί ν’ αρχίζει η ανθρώπινη ιστορία κι η ομορφιά του ανθρώπου…
Ή στα Χάρτινα – σειρά δεύτερη:
Εκείνο που σκοντάφτει
Στο κενό
Που ραγίζει
Λέει: εγώ
Βγάζει φύλλα
Ανθίζει.
Έτσι πολεμάμε.
3
Ένα τρίτο στοιχείο σχετίζεται με μια χροιά Βαρναλική, προτρεπτική, παραινετική, εξεγερτική. Και εδώ υπάρχει το εσύ. Ένα καθολικότερο εσύ που αναφέρεται στην εργατική τάξη, στους νέους που αγωνίζονται. Αναφέρεται επίσης στο Χρόνο, τη Λευτεριά, τη Ζωή, το Δίκιο, το Νόμο. Εξάλλου, όπως μας λέει ο Γιώργος Ανδρειωμένος στις υπομνηματικές σημειώσεις που αναφέρονται στις διορθώσεις των πρώτων συλλογών του Γιάννη Ρίτσου, όπως παρουσιάζονται στη διατριβή της Μαρίας Αστηθά-Βρυζίδη, η μελέτη του ημερολογίου αποκτά ιδιαίτερη σημασία αν συνδυαστεί με τις δύο πρώτες συλλογές του Ρίτσου Τρακτέρ και Πυραμίδες, …όπου πρωτοπαρουσιάζονται εμφαντικά με τη χρήση του αρχικού κεφαλαίου οι έννοιες Ζωή, Θάνατος, Μοίρα, Αγάπη, Άνοιξη, … Θεός, Ιστορία, Ιδέες… (σελ. 100)
Στα ποιήματα λοιπόν για το προλεταριάτο βρίσκουμε τη σύνθεση δυνατότητας-αναγκαιότητας ως παράμετρο για την υπόσταση του ανθρώπου που ανθίσταται και που είναι η βάση του ιστορικού υλισμού.
Αναφέρω ένα απόσπασμα από το ποίημα «Στα παιδιά των προλετάριων» που εκδίδεται το 1933 στο περιοδικό Νέοι πρωτοπόροι (φύλλο 2):
Παιδιά μας, είσαστε ήλιος και σκοτάδι,
Χαμόγελο και δάκρυ, λάμψη του Άδη
Και συγνεφιά της άνοιξης θολή.
………………………………………………
Μπρος στο μεγάλωμά σας βάζουν φράχτη
Τέχνες, Θρησκείες, Πατρίδες, μα στ’ αδράχτι
Του πόνου μας, του πόνου σας γερά
Κλώθεται των οχτρών μας η κρεμάλα
Που μας βύζαξαν το αίμα στάλα-στάλα
Και κλέψανε τον ήλιο, τη χαρά…
Στο ποίημα «Προλετάριοι», που δημοσιεύεται στην εφημερίδα Ριζοσπάστης το 1934, γράφει:
………………………………………
Ατράνταχτή μας δύναμη το Δίκηο.
Ό,τι δικό μας ξένο ήταν ώς χτες
Μα η στέρηση λοστός σε χέρι αντρίκιο
Βιάζει όσες πόρτες μένουν σφαλιχτές.
Κυριαρχικά περνάμε και τραβάμε.
Όλοι για όλους. Νόμο και δεσμό.
Ζητάμε την αγάπη που αγαπάμε
–κύτταρα εμείς στον ίδιο οργανισμό…
Σύνδεση με το ποίημα «Γκραγκάντα» που γράφεται το 1972 στο Καρλόβασι Σάμου:
Είμαι κι εγώ από την ίδια ράτσα. Επιμένω. Δεν το βάζω κάτω.
Είπα. Ο κάμπος με τις μαργαρίτες ανοιξιάτικο πρωινό με τις καμπάνες στους λόφους
Είπα. Η ανάποδη ρόδινη ομπρέλα ανοιχτή γεμάτη φως μέσα στα στάχυα. Είπα. Φιλί, ψωμί, σταφύλι, στήθος, άγκυρα, γυναίκα, ελευθερία. Είπα στους νεκρούς. Περιμένετε. Τίποτα δεν τελειώνει…
(και πιο κάτω)
Δεν κάνεις τίποτα με τις αιτήσεις, με τις παρακλήσεις –είπε–
Μήτε με το κλεισμένο στόμα… τίποτα, τίποτα
Να ξεχνάς το μόχθο του μεροκάματου είναι να ξεχνάς την ιστορία, τη μάνα σου, τους πεθαμένους
Είναι να ξεχνάς αυτό που λέμε δικαιοσύνη…
Στο Ρίτσο η έννοια της δικαιοσύνης είναι βιωματική και εμπειρική. Μορφοποιείται από τη δυναμική ενός απαιτητικού κοινωνικού συνόλου.
Είναι εκπρόσωπος και λειτουργός της δικαιοσύνης. Αυτό το στοιχείο της προσωπικότητάς του, προάγει μια διαθλαστική αυτονομία του εγώ (να μου επιτραπεί ο φιλοσοφικός νεολογισμός). Αυτή είναι η υπαρξιακή του ταυτότητα που συνάμα ταυτίζεται με την ιδεολογική σε όλη την πορεία της ζωής του.
Στο Τερατώδες αριστούργημα, άλλωστε, λέει: …και τότε κατάλαβα πως είμαι ποιητής – και επομένως δίκαιος.
***H Χρύσα Βλάχου είναι Φιλόλογος – ποιήτρια
Ακολουθήστε τo Literature.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλα τα νέα για τον πολιτισμό και την επικαιρότητα από την Ελλάδα και τον Κόσμο.
