H ιστορία ενός ορφανού παιδιού, Παμ Τζενόφ, Εκδόσεις Μίνωας

Ποιος θα σκεφτόταν να συνδυάσει μυθιστορηματικά τη ζωή στη ναζιστική Γερμανία με τη ζωή σε ένα τσίρκο;

9 January 2022

***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη***

H ιστορία ενός ορφανού παιδιού, Παμ Τζενόφ, Εκδόσεις Μίνωας

“Είναι τσακισμένο από την αμφιβολία. Πόσα θέλω να της πω για να την καθησυχάσω! Κινούμαι πιο κοντά της, περνώ το χέρι μου γύρω της. “Θα γίνεις μια υπέροχη μητέρα. Κάθε παιδί είναι μια ευλογία”.

Τι σχέση μπορεί να έχει ένα τσίρκο με το Τρίτο Ράιχ; Κι όμως, ο υποψήφιος αναγνώστης για το βιβλίο “Η ιστορία ενός ορφανού παιδιού” θα εκπλαγεί αν μάθει ότι καθ’ όλη τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου υπήρχε ένα γερμανικό τσίρκο το οποίο έκρυβε Εβραίους. Και, εκτός από αυτό, υπάρχει και κάτι άλλο που δεν είναι ευρέως γνωστό: τα περίφημα τρένα για το Άουσβιτς, μια γνωστή όσο και αποτρόπαιη σε όλους εικόνα, φαίνεται πως δεν μετέφεραν μονάχα ενήλικες ανθρώπους και παιδιά προς τα στρατόπεδα εξόντωσης, αλλά και… μωρά!

Αυτές οι δύο “ανακαλύψεις” της Αμερικανίδας συγγραφέως Παμ Τζενόφ στα αρχεία του Γιαντ Βασέμ ήταν αυτές οι οποίες αποτέλεσαν και το έναυσμα για τη συγγραφή του εν λόγω βιβλίου. Την ιστορία, λοιπόν, του εν λόγω τσίρκου που έκρυβε Εβραίους κατά τη διάρκεια του πολέμου μας διηγείται η συγγραφέας στο παρόν πόνημα.

Παρά τον τίτλο, που υποδηλώνει ότι πρωταγωνιστής της ιστορίας είναι ένα ορφανό παιδί, πρωταγωνιστικό ρόλο στο βιβλίο δεν κρατάει ο μικρούλης Τεό, το ορφανό μωρό των Εβραίων που θα σώσει και θα μεγαλώσει η Νοά, αλλά δύο φίλες ακροβάτισσες του τσίρκου, η Ολλανδέζα Νοά και η Εβραία Άστριντ. Το βιβλίο αυτό δεν είναι ουσιαστικά παρά η ιστορία της φιλίας τους και της εξέλιξης της σχέσης τους, μιας σχέσης που ξεκινά από ανοιχτή εχθρότητα και εξελίσσεται σε μία βαθιά, ανιδιοτελή και ειλικρινή φιλία.

Η Νοά μένει έγκυος από έναν Ναζί και οι γονείς της την διώχνουν από το σπίτι. Αναγκάζεται να αποχωριστεί με πόνο ψυχής το μωρό που θα γεννήσει, αλλά δεν θα μπορέσει να μείνει αδιάφορη όταν ο δρόμος της θα τη φέρει στο βαγόνι με τα εβραιόπουλα για το Άουσβιτς. Η σωτηρία και η μοναδική πιθανότητα επιβίωσής της μετά από αυτό θα αποδειχθεί ότι είναι αυτό το τσίρκο, το οποίο θα περιοδεύσει στη Γαλλία.

Στο τσίρκο αυτό είναι ακροβάτισσα από χρόνια η επιδέξια Άστριντ. Στην αρχή θα δει τον ερχομό της Νοά πολύ ανταγωνιστικά. Στη συνέχεια όμως οι δύο γυναίκες θα ανακαλύψουν ότι έχουν περισσότερα να μοιράσουν παρά να χωρίσουν. Και η Άντριντ θα δεθεί εξίσου με τον υιοθετημένο Τεό της Νοά.

Παράλληλα με όλα αυτά, άντρες τριγυρίζουν και πολιορκούν τις δύο γυναίκες, άνδρες του τσίρκου, ναζί, Γερμανοί και μη, καλώντας τις να επιλέξουν προσεκτικά τις πράξεις και τις κινήσεις τους. Τελικά, θα αποδειχτεί ότι η κοινωνία του τσίρκου δεν είναι παρά μια μικρογραφία της γερμανικής ναζιστικής κοινωνίας. Όσο σφίγγει όμως ο κλοιός της ανελευθερίας, τα πράγματα δυσκολεύουν για τις δύο γυναίκες ολοένα και περισσότερο.

Η συγγραφέας εστιάζει πιο πολύ στη ζωή των καλλιτεχνών εντός του τσίρκου, σε αυτόν τον μαγικό κόσμο των περιπλανώμενων, παρά στη ζωή στη ναζιστική Γερμανία εν έτει 1944. Τότε ο πόλεμος βαίνει προς το τέλος του και οι εκτελέσεις των Εβραίων στα στρατόπεδα του θανάτου εντείνονται. Αναπόφευκτα όμως υπάρχουν πολλές αναφορές στο ναζιστικό καθεστώς καθώς ο πόλεμος δεν ήταν δυνατό να αφήσει ανεπηρέαστη κάθε πτυχή ζωής των Γερμανών, ακόμη κι εκείνη των καλλιτεχνών ενός τσίρκου.

Η πρωτοπρόσωπη αφήγηση είναι άκρως συναισθηματική, υποβλητική και ατμοσφαιρική. Οπωσδήποτε στοχεύει στην επίκληση των συναισθημάτων και όχι της λογικής του αναγνώστη- πόση λογική εξάλλου υπήρχε μεσούντος του πιο τρομερού πολέμου στην ιστορία στη Γερμανία;

Πέρα, όμως, από τα αμιγώς ιστορικά θέματα, το ζήτημα της μητρότητας δεσπόζει στο προσκήνιο στο συγκεκριμένο βιβλίο, όπως και το ζήτημα της υιοθεσίας, της φιλίας, του έρωτα και του αντισυμβατικού τρόπου ζωής.

“Υπάρχουν μωρά εδώ, μικρούλικα κορμιά τόσο πολλά που δεν μετριούνται, αφημένα πάνω στο σκεπασμένο με άχυρα πάτωμα του βαγονιού, στοιβαγμένα δίπλα δίπλα και το ένα πάνω στο άλλο. Τα περισσότερα δεν σαλεύουν και δεν μπορώ να καταλάβω αν είναι νεκρά ή αν κοιμούνται. Κι ανάμεσα από την ακινησία έρχονται σπαρακτικές κραυγές ανακαταμένες με λαχανιάσματα και βόγκους, σαν από αρνάκια που βελάζουν”.

Το παραπάνω απόσπασμα αποτελεί τη συγκλονιστική περιγραφή για τα εκτεθειμένα στο κρύο και την πείνα μωρά στο βαγόνι του τρένου προς το Άουσβιτς. Πρόκειται για μία εικόνα πιο σπαρακτική από αυτές που έχουμε συνηθίσει και η οποία θα κεντρίσει αμέσως το ενδιαφέρον του αναγνώστη.

Διαχρονικό σύμβολο της συγκεκριμένης ιστορίας, αλλά και του ναζισμού και των στρατοπέδων εξόντωσης, αποτελεί το τρένο. Μέσα σε αυτό η Νοά θα βρει τον εγκαταλειμμένο Τεό, σε σιδηροδρομικό σταθμό θα πιάσει δουλειά αρχικά η ίδια και με τρένο γίνονται οι μετακινήσεις των ανθρώπων του τσίρκου. Τα βαγόνια, επομένως, συμβολίζουν τη φυγή, τον θάνατο και τον αποχωρισμό.

Οποιοσδήποτε αναγνώστης εξάλλου, κι αν αντικρίσει το εξώφυλλο του βιβλίου με το βαγόνι του τρένου που προοριζόταν κανονικά για μεταφορά εμπορευμάτων και ζώων, δεν υπάρχει περίπτωση να μην ανακαλέσει στη μνήμη του τις αποστολές θανάτου προς το Άουσβιτς και τα υπόλοιπα στρατόπεδα εξόντωσης. Πρόκειται για μία εικόνα βαθιά χαραγμένη στη συλλογική μας μνήμη και ταυτισμένης με τον θάνατο.

Το θέμα των στρατοπέδων συγκέντρωσης και εξόντωσης και των διώξεων Εβραίων και αντιφρονούντων θίγεται εντέχνως στο βιβλίο, χωρίς όμως να αποτελεί αυτό το κεντρικό θέμα του. Εδώ ακριβώς βρίσκεται και το δυνατό σημείο του βιβλίου της Παμ Τζενόφ: στην πρωτοτυπία του και στον τρόπο με τον οποίο πραγματεύεται συνηθισμένα θέματα με ασυνήθιστο τρόπο. Γιατί ποιος θα σκεφτόταν άραγε να συνδυάσει μυθιστορηματικά τη ζωή στη ναζιστική Γερμανία με τη ζωή σε ένα τσίρκο;