Η ψυχαναλυτική ματιά, ταυτισμένη συνήθως με την παθολογία, θεωρείται ανεπιθύμητη από πολλούς, ως προς τα λογοτεχνικά κείμενα. Γιατί να χρησιμοποιήσουμε το φακό της ψυχανάλυσης σε ένα πεζογράφημα; Θα απαντήσουμε με μια φράση της συγγραφέως: «Όμως γνώση και συνειδητότητα δεν αφαιρούν τη μαγεία μιας αίσθησης αλλά αντίθετα φωτίζουν και αναδεικνύουν αναλόγως τα σκοτεινά της σημεία».

Τα πρώτα σκοτεινά σημεία, είναι της ψυχής. Τι διαμορφώνει τον ψυχικό κόσμο ενός δημιουργού; Πώς αυτή η διαμόρφωση μορφοποιεί με τη σειρά της το έργο του; Δύο τεράστιοι άξονες για διερεύνηση, των οποίων η ιχνηλασία φωτίζει κάτι από το μυστήριο της ανθρώπινης φύσης. Σημαντικότερο από τις απαντήσεις, είναι να τίθενται τα ερωτήματα. Στο ερώτημα αποδίδεται απόλυτη προτεραιότητα από κορυφαίους στοχαστές σε σχέση με την απάντηση.

Ο τρόπος που η συγγραφέας θέτει τα δικά της ερωτήματα, είναι ο σωκρατικός, δηλαδή το ερώτημα χρησιμοποιείται ως μέσο προώθησης μίας αυτοστοχαστικής δραστηριότητας. Σε αυτά τα πλαίσια δεν αποζητά ως ικανοποίηση την απάντηση, διότι καμμία δεν σηματοδοτεί το τέλος της αναζήτησης με τρόπο τελεσίδικο. Καμμία απάντηση δεν ικανοποιεί τη συγγραφέα, διότι αυτό θα καταργούσε τον ίδιο το στοχασμό, αλλά και θα αρνιόταν την ίδια την ύπαρξη της ψυχικής πραγματικότητας, της οποίας κύριο χαρακτηριστικό είναι ότι βρίσκεται  διαρκώς εν ροή. Γιατί όμως μας ενδιαφέρει η  ψυχική πραγματικότητα; διότι  είναι  η διάσταση που σφραγίζει το συγκεκριμένο έργο. Θα επιχειρήσουμε να την  ακτινοσκοπήσουμε.

Ο τίτλος ήδη δίνει τη σφραγίδα, αναγγέλλοντας τις προθέσεις της δημιουργού. Εσωγραφία, έσω γραφή, γραφή που γράφεται μέσα πριν ξεδιπλωθεί στη φαινομενικότητα, επίσης όμως γραφή που αφορά το μέσα. Τουτέστιν αναζήτηση του άδηλου, εκείνου του επιπέδου που οι εκδηλώσεις του στη φαινομενικότητα είναι δια της τεθλασμένης.  Αυτό μας πάει κατ’ ευθείαν στην ψυχική πραγματικότητα, η οποία, αν και δεν ονοματίζεται ως τέτοια, είναι το σταθερό σημείο έρευνας της συγγραφέως, έστω και αν η ίδια ξεκινά από διαφορετικές κάθε φορά αφετηρίες. Διότι μιλώντας εν είδει εξιστορήσεως για την προσωπική της διαδρομή, στην πραγματικότητα επιχειρεί να μιλήσει για την υπερκείμενη όλων συνθήκη, την ανθρώπινη κατάσταση. Εκεί ακριβώς βρίσκεται ο πυρήνας αλλά και το ενδιαφέρον αυτού του βιβλίου, το πώς δηλαδή το αφανώς, κρυμμένο «προσωπικό» καθίσταται ένας διαθλαστικός φακός που φέρνει στην επιφάνεια το διαπροσωπικό, δηλαδή τη σύνδεση με τους άλλους, αλλά κυρίως το υπερπροσωπικό, αυτό που αφορά στην ανθρώπινη κατάσταση συνολικότερα.

Η εσωγραφία είναι όμως όχι ενός οποιουδήποτε υποκειμένου, αλλά μιάς πεζογράφου. Δηλαδή ενός δημιουργού, του οποίου τα ψυχικά χαρακτηριστικά ενδιαφέρουν γιατί η ιδιαιτερότητα τους αναδεικνύει όψεις σημαίνουσες της ανθρώπινης ύπαρξης. Διότι συναρτώνται με τη μία μεγάλη ομάδα δυνάμεων που καθορίζουν την ανθρώπινη συνθήκη, τις δυνάμεις Έρωτα ή ζωής, οι οποίες κατατείνουν στη σύνδεση, τη σύνθεση, τη δημιουργία ενοτήτων όλο και πιο σύνθετων. Οι δυνάμεις αυτές αντιπαλεύουν διαρκώς με τις δυνάμεις θανάτου ή καταστροφικότητας, οι οποίες κατατείνουν στην αποσύνδεση, στην αποσύνθεση, στη στασιμότητα, στην στείρα επαναληπτικότητα, στη νέκρωση τελικά.

Η δημιουργία, καλλιτεχνική και επιστημονική, κορύφωση των δυνάμεων Έρωτα και ζωής, αποτελεί το μόνο αντίβαρο στη φθορά και στο θάνατο. Με δεδομένη την αναπόφευκτη και τελική κυριαρχία του θανάτου, η καλλιτεχνική και επιστημονική δημιουργία συνιστούν όχι μόνον ένα αντίβαρο αλλά στην κυριολεξία ένα αντιπεπρωμένο, το μόνο δυνατό.

Η εσωγραφία μίας πεζογράφου ενδιαφέρει λοιπόν γιατί φωτίζει την κορυφαία εκδήλωση των δυνάμεων ζωής, τη δημιουργία, εν προκειμένω την λογοτεχνική. Γιατί όμως γράφει κάποιος λογοτεχνία; Για τη συγκεκριμένη συγγραφέα, φαίνεται πως η λογοτεχνία είναι η περιέχουσα έννοια που χωρά και αφομοιώνει κάθε είδους επιστήμη. Είναι δηλαδή η αιγίδα που στεγάζει ό,τι για εκείνη αξίζει να διερευνηθεί: Αρχαιολογία, θεολογία, θρησκειολογία, ψυχολογία, φιλοσοφία, μυθολογία, λαογραφία. Σα γνήσιο ουμανιστικό πνεύμα που φέρει τη σφραγίδα του ανθρώπου που ήκμασε κατά την περίοδο της Αναγέννησης, η συγγραφέας αρνείται να ενδώσει στην εξειδίκευση, θέλοντας να αγκαλιάσει όλα τα πεδία. Ψήγματα των επιμέρους αυτών διαδρομών της συνθέτουν το παλίμψηστο κείμενο της εσωγραφίας της.

Η βιογραφική καταγραφή της  προσωπικής της διαδρομής είναι ένας καμβάς πάνω στον οποίο υφαίνονται οι αναζητήσεις της στα παραπάνω πεδία. Το προσωπικό της στίγμα ενδιαφέρει στο βαθμό που διακτινίζεται σε περιοχές όπου το πνεύμα λάμπει συνθέτοντας και δημιουργώντας. Γίνεται η βιογραφία της έτσι περιδίνηση σε ένα κόσμο του οποίου η πολυεδρικότητα δημιουργεί ίλιγγο και επιθυμία για ζωή ατελεύτητη.

Όλο της το έργο δείχνει να αναπτύσσεται ως αντίδοτο σε μία διαρκή εσωτερική οδύνη, μία αβυσσαλέα υπαρξιακή αγωνία, η οποία συγκλονίζει την ψυχή και το σώμα της πεζογράφου. Η ίδια αναφέρεται συχνά στους σεισμούς αυτούς με όρους ψυχιατρικής παθολογίας. Είναι συγκλονιστική   η περιγραφή  για το πώς ένιωθε ξαφνικά την εξωτερική πραγματικότητα να γίνεται «χάρτινος κόσμος» εύθρυπτος, με μία γεύση ψευδούς υπόστασης, και συνοδό ένα αίσθημα επικείμενης κατάρρευσης. Όμως υπήρχε διαρκές αντίβαρο, η συγγραφή,  η δημιουργία,  που ουδετεροποιεί το αρνητικό. Ανάγνωση και έρευνα διαρκώς: «Βιβλία και όνειρα όπου αγωνιωδώς ζητούσα να μάθω». Μαθαίνει όμως επίσης κάποιος  κατασκευάζοντας, κάνοντας κάτι δικό του. Είναι η μαθητεία στον εαυτό. Η κοινοποίηση της, ενδιαφέρει, όταν κάποιος ανήκει στη χορεία των δημιουργών.

Στικτικά και μόνον θα αναφερθούμε σε κάποιες σημαίνουσες διαστάσεις της εσωγραφίας, εν είδει κόμβων σε μία διαδρομή της οποίας η γεωμετρία είναι μη ευκλείδειος. Διότι η χαρτογράφηση της διαδρομής είναι  εκείνη του ανθρώπινου ψυχισμού, που υπακούει σε εντελώς ιδιαίτερους νόμους, για όσους είναι εξοικειωμένοι με αυτόν. Παρά τη δεδηλωμένη εχθρικότητα της συγγραφέως για την ψυχανάλυση ως διαδικασία (που κατά τους φόβους της απειλεί μέσω κανονικοποιήσεως τη δημιουργικότητα), ανεπαισθήτως, η εσωγραφία της είναι εν τέλει μία οξυδερκής βυθοσκόπηση της ανθρώπινης συνθήκης, πολύ συγγενής με την ψυχαναλυτική ματιά.

Έτσι, η πεζογράφος αναδεικνύει ως κομβικό σημείο το διαχωρισμό συνειδητού και ασυνειδήτου επιπέδου λειτουργίας. Μιλώντας για τον αέρα, περιγράφει  το πόσο την τρόμαζε ως παιδί, «γιατί μου έφερνε ψιθύρους που δεν μπορούσα να αποκρυπτογραφήσω… έσφιγγα τα χέρια μου στο στέρνον μου νιώθοντας πως ήμουν βασανισμένη και φθαρμένη από το βάρος μιας πολλαπλής ζωής και σκέψης. Δεν ξέρω τι ακριβώς, αλλά ήμουν τρομαγμένη». Περνάει μέσα από το Διογένη Λαέρτιο και τη δική του εξήγηση: «Όλος ο αέρας είναι γεμάτος από ψυχές που ονομάζονται ήρωες και δαίμονες». Καταλήγει η ίδια: «Ενήλικη πλέον και με γνώση, κατάλαβα γιατί με φόβιζε και με εξουσίαζε ο αέρας. Ενήλικη έμαθα πως τα πάντα αποθησαυρίζονται στο πελώριον ασυνείδητον μας». Ο αέρας λοιπόν, όπως το ασυνείδητο, γεμάτος πολλαπλότητα, σκέψεις, αντικρουόμενα ρεύματα, αφανή, αόρατα και γι’ αυτό απειλητικά. Φορέας του ψυχικού.

Την τρομάζει το άδηλο, το ανεξέλεγκτο, το ασυνείδητο η δεξαμενή με το εκρηκτικό φορτίο, σεξουαλικότητα και καταστροφικότητα τα κύρια συστατικά του. Όπως επίσης οι δηλητηριώδεις του παραφυάδες, οι ενοχές. Αυτές γίνονται μία μέγγενη που περισφίγγει τη ζώσα πνοή, της οποίας η δύναμη φαίνεται ακατανίκητη γιατί το χέρι που την κινεί αόρατο. Έτσι λοιπόν Καβάφης, Κίρκεγκωρ, Κάφκα, Ντοστογιέφσκι, γίνονται οι συνοδοιπόροι της πεζογράφου, όλοι τους έχοντας ως κοινό άξονα την ενοχή που τυραννά το υποκείμενο.

Αλλά εκτός από την ενοχή που σχετίζεται με την παραβίαση, το απαγορευμένο, τη λειτουργία της ως τιμωρίας, υπάρχει μία εκδοχή της ανίκητη: η προ υπαρξιακή ενοχή, κάτι που έρχεται ως προεγγεγραμμένο φορτίο και χρέος που μηδέποτε αποπληρώνεται, σφραγίζοντας έτσι με τρόπο δραματικό όλη την πορεία του υποκειμένου. Η αντιμαχία της προϋπαρξιακής ενοχής με τις δυνάμεις ζωής που της αντιτάσσονται είναι λυσσώδης, και πυρηνική,  σφραγίζοντας κάθε επιμέρους άλλη σύγκρουση: «Τι ήταν η ψυχή μου; Ένας χώρος όπου πάλευαν οι ταύροι με τους ταυρομάχους, και πάντοτε υπήρχε ένα θύμα».

Η διαρκής αυτή αιμορραγία, κάνει ευάλωτο το υποκείμενο. Σε συνδυασμό με την ευαισθησία με την οποία είναι προικισμένο,  το οδηγεί να αφουγκράζεται μεγιστοποιημένη την  κάθε ψυχική κίνηση, συντονιζόμενο διαρκώς με το «μέσα», το δικό του και των άλλων. Γι’ αυτό πρωτίστως δυσκολεύεται πολύ στη σχέση του με το έξω: «Η πραγματικότητα με πλήγωνε, και μετά από κάθε έξοδό μου επέστρεφα στον κόσμο μου παρεξηγημένη και λαβωμένη».

Η πραγματικότητα όμως εκτός από επώδυνη για τους υπερευαίσθητους δέκτες, μπορεί ενίοτε να είναι υπέροχη. Αποζητάται τότε από την πεζογράφο η ομορφιά της, αυτή η οποία «θα σώσει τον κόσμο», στις μεγάλες δεξαμενές: αρχαιοελληνική παράδοση, χώροι αρχαιολογικοί φορτισμένοι από τη μαγεία του υπερβατικού. Η Ελευσίνα και τα μυστήρια της,  τελετές που άγουν στην έκσταση. Μυστικιστικές εμπειρίες. Οι ποιητές, και η δική τους διαρκής, κεντρόφυγος εξακτίνωση στην ομορφιά και την υπερβατικότητα.  Ταξίδια οπουδήποτε στον κόσμο η ομορφιά βλασταίνει. Τόποι αλλού, που αίρουν το υποκείμενο στο επέκεινα της φθαρτότητας.

Επίσης, αλλά όχι παραδόξως, ταξίδια στη γλώσσα: «Η θήρα των αρχαιοελληνικών λέξεων και εννοιών υπήρξε το συναρπαστικότερο μέρος της ζωής μου».

Η διαρκής αναζήτηση, βρίσκει προνομιούχο πεδίο στην Αρχαιολογία, η οποία συνιστά όχι τυχαία ένα αξονικό σημείο περιστροφής της πεζογράφου. Τέμνεται, ως αναζήτηση του κρυμμένου, με την προτροπή του Μάρκου Αυρηλίου «ένδον σκάπτε».   Η πεζογράφος ανεπαισθήτως, συναντάει  στην επιστήμη της Αρχαιολογίας, με έκδηλο τρόπο, αυτό που αποτελεί την διαρκή αναζήτηση του κρυμμένου σε ψυχικό επίπεδο, δηλαδή του ασυνειδήτου.

Όμως η μάχη σοβεί, είναι διαρκώς εναντίον του κακού: «Δεν θυμάμαι εάν εγώ ήμουν η αιτία του κακού ή με είχαν μολύνει, όπως ένα μεταδοτικό νόσημα. Δεν θεωρώ το κακόν ανύπαρκτον, ούτε στερημένο οντότητος. Το κακόν υφίσταται, αλλά είναι επίσης αδρανές και ενεργοποιείται από το ανθρώπινον αυτεξούσιον. Δεν φοβήθηκα το κακόν προσπαθώντας να το ερευνήσω, να το διαλευκάνω και ακόμη να το καθαρίσω».

Το κακό ανήκοντας  στις δυνάμεις του θανάτου, η συγγραφέας του αντιτάσσει όλο το οπλοστάσιο των δυνάμεων ζωής: φιλέρευνη διάθεση που οδηγεί σε γνώση, γνώση που οδηγεί σε δημιουργία. Η πεζογράφος επιχειρεί με κάθε μέσον την «αποκακοποίηση του κακού», την εξουδετέρωση του δυναμικού του, με τα δικά της μέσα: τη δημιουργία, τις λέξεις, την αγάπη.

Ένας σπαραχτικός ανθρωπισμός διαποτίζει τις λέξεις της, διχοτομώντας το σκοτάδι, λούζοντας κάθε ψυχική ίνα με φως.

Ελένη Λαδιά, Η ΕΣΩΓΡΑΦΙΑ ΜΙΑΣ ΠΕΖΟΓΡΑΦΟΥ, Εκδόσεις Αρμός

[1] Ο Χάρης Μωρίκης είναι κλινικός ψυχολόγος και ψυχαναλυτής, μέλος της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας και της Διεθνούς Ψυχαναλυτικής Ένωσης.

Ακολουθήστε τo Literature.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλα τα νέα για τον πολιτισμό και την επικαιρότητα από την Ελλάδα και τον Κόσμο.