Το αριστουργηματικό μυθιστόρημα του Ντίνο Μπουτζάτι «Η έρημος των Ταρτάρων», το οποίο κυκλοφόρησε στην Ιταλία για πρώτη φορά το 1940 και στην Ελλάδα το 1991 και επανεκδόθηκε από τις εκδόσεις Μεταίχμιο (2019) σε νέα μετάφραση της Μαρίας Οικονομίδου, ως κλασικό ανάγνωσμα έχει διαχρονικά χαρακτηριστικά, αναδεικνύοντας τη μοναξιά ως διαρκή σύντροφο του ανθρώπου, που αγωνίζεται να νοηματοδοτήσει τη ζωή του, αφιερώνοντάς την στο κυνήγι ουτοπιών, άθυρμα του αμείλικτου χρόνου, ο οποίος χειμαρρώδης τον παρασύρει στη δίνη του και τον οδηγεί αναπόφευκτα στον θάνατο.
Κεντρικό πρόσωπο της ιστορίας που δεξιοτεχνικά στήνει ο Μπουτζάτι είναι ο Τζοβάνι Ντρόγκο, κάτοικος μιας πόλης και μιας χώρας που δεν κατονομάζονται, σε μια εποχή που επίσης δεν οριοθετείται. Αυτή η τοπική και χρονική αοριστία προσδίδει ευρύτητα και καθολικότητα στο κείμενο, καθιστώντας το εφαλτήριο για ερωτήματα γενικής φύσεως γύρω από τον άνθρωπο και την πορεία του.
Παρακολουθούμε, λοιπόν, τον Τζοβάνι αφ’ ότου έγινε αξιωματικός με πρώτο διορισμό το Οχυρό Μπαστιάνι. Εξ αρχής πληροφορούμαστε μέσω του παντεπόπτη αφηγητή, που ελέγχει απόλυτα την αφήγηση, αποτυπώνοντας τις κινήσεις, τη σκέψη, την ψυχολογία των προσώπων, αλλά και διατυπώνοντας κρίσεις, την πρότερη δύσκολη εκπαίδευση του ήρωα, με στόχο ως στρατιωτικός να μπορέσει να ικανοποιήσει γήινες προσδοκίες περί ευζωίας, που ο καθένας δικαιωματικά, ίσως και μοιραία, φέρει. Από την αρχή ακόμη τίθεται ως κεντρικός άξονας κίνησης της αφήγησης ο χρόνος, τον οποίο νιώθει ήδη ως βάρος ο Τζοβάνι, που διαπιστώνει με πίκρα το πέρασμα της πρώτης νιότης και, παρ’ όλη την επίτευξη του αρχικού του στόχου και πριν οδηγηθεί στο Οχυρό, διαισθάνεται πως μοιραία πράγματα θα ακολουθήσουν. Κατ’ αυτόν τον τρόπο προσημαίνεται το δίχως επιστροφή ταξίδι του και προϊδεάζεται ο αναγνώστης ήδη από την εκκίνηση της αφήγησης για το τέλος της ιστορίας.
Ο Τζοβάνι, εν συνεχεία, οδεύει προς το Οχυρό, για το οποίο κανείς δε γνωρίζει τίποτα. Ευρισκόμενο στα βόρεια σύνορα της χώρας, απομακρυσμένο και απρόσιτο, τοποθετημένο σε ένα απόκοσμο περιβάλλον αποτελεί το κεντρικό τοπικό σημείο αναφοράς του σκηνικού της ιστορίας, στο οποίο προσδίδει καφκικό χαρακτήρα. Εκεί θα φτάσει τελικά μετά από πολύωρο ταξίδι, αφού πρώτα πάρει πληροφορίες για την τωρινή υποβαθμισμένη σε σχέση με το παρελθόν θέση του και για την έρημο των Ταρτάρων που απλώνεται μπροστά του, ονομαζόμενη έτσι από τον θρύλο για την πιθανή παλιά παρουσία του εχθρικού λαού εκεί, ο οποίος παραπέμπει στους Τατάρους, τουρκομογγολικό φύλο της Χρυσής Ορδής. Ήδη στον Τζοβάνι δημιουργούνται ερωτήματα για τον χώρο πέρα από το Οχυρό, ενώ κλονίζεται η αυτοπεποίθησή του από τη συνειδητοποίηση των απαιτήσεων της ζωής στον ερημικό τόπο και επιθυμεί να φύγει.
Μένει, ωστόσο, με τη μοναξιά πια να τον κυριεύει και τους φόβους του για χρόνια παραμονή να μεγαλώνουν. Κατανοεί τον παραλογισμό που ενυπάρχει στον χώρο, με εκατοντάδες άντρες να υπηρετούν με τυπολατρία και σχολαστικότητα τη θέση τους, χωρίς την πιθανότητα εχθρικής εισβολής. Η άψογη οργάνωση φαίνεται μάταιη. Και όμως, ενώ συνειδητοποιεί τόσο νωρίς τη ματαιότητα της ύπαρξης του Οχυρού και τη ματαιότητα του δικού του ρόλου, όπως και των υπολοίπων, κι ενώ φαίνεται να διαχωρίζει τη στάση του από τη στάση των άλλων, νιώθει μια ανεξήγητη δύναμη να τον κρατά εκεί, απομακρύνοντάς τον από τον «πραγματικό κόσμο». Αυτό συμβαίνει καθώς οι Τάρταροι όντας απόντες νοηματοδοτούν με οξύμωρο τρόπο τη λειτουργία ολόκληρου του Οχυρού, αλλά και τη ζωή των στρατιωτών του, επομένως και του ίδιου του Ντρόγκο. Αυτοί οι Τάρταροι, λοιπόν, όπως και οι βάρβαροι του Καβάφη στο Περιμένοντας τους βαρβάρους (1904), «ήσαν μια κάποια λύσις».
Όσον αφορά τον ήρωα, μέσα από την αφήγηση του πολύ ενεργού αφηγητή παρακολουθούμε, πέρα από τον ψυχισμό του, πέρα από τις φοβίες του, τα ερωτήματα και τις αμφιταλαντεύσεις του για την εκεί παραμονή του, και μια μαγική αίσθηση να τον διαπερνά, η οποία προκύπτει από την επαφή του με τον χώρο και την επικείμενη επίθεση ενός ανύπαρκτου ως φαίνεται εχθρού, η αντιμετώπιση του οποίου θα φέρει δόξα, αναγνώριση και τιμή στους συμμετέχοντες, ηρωοποιώντας τους. Κι ενώ μπορεί πια να επιστρέψει στην πόλη, νιώθει τη μοίρα του δεμένη με τον Βορρά και την ζωή εκεί και αποφασίζει να μείνει, υπερήφανος για αυτήν την απόφασή του, που τον συνδέει με ένα άγνωστο σπουδαίο αγαθό, και πιστεύοντας πως υπάρχει άπλετος χρόνος μπροστά του για όλα τα υπόλοιπα. Είναι αυτή η αίσθηση του απεριόριστου χρόνου που έπεται και που θεωρητικά ελέγχει, η οποία τον εξαπατά και τον βυθίζει στη ματαιότητα της παραμονής στο Οχυρό. Κατά τον αφηγητή είναι η δύναμη της συνήθειας που έχει επιβληθεί στον Ντρόγκο, η αδράνεια που επιφέρει και η στρατιωτική ματαιοδοξία που τον εγκλωβίζουν εν τέλει εκεί, όπως εγκλώβισαν στο παρελθόν και όλους τους υπόλοιπους αξιωματικούς.
Από το σημείο αυτό κι έπειτα ο ρυθμός της αφήγησης εντείνεται και σ’ αυτό συμβάλλουν και οι αφηγηματικές επιταχύνσεις, οι οποίες αποτυπώνουν τη γρήγορη ροή του χρόνου, μία ροή που απορροφά τους ισχνούς κραδασμούς της ζωής στο Οχυρό, εφ’ όσον αυτή αναλώνεται στην αναμονή και τη μονοτονία, την οποία τίποτα δε μοιάζει να μπορεί να διασαλεύσει. Κι όμως, λίγο αργότερα ένα επεισόδιο που καταλήγει στο θάνατο ενός στρατιώτη, θα μαρτυρήσει τη σκληρότητα της στρατιωτικής τυπολατρίας και θα προκαλέσει ταραχή στο Οχυρό, με την πίστη για την εμφάνιση του εχθρού από τον Βορρά να ξαναδυναμώνει. Η γρήγορη, ωστόσο, διάψευση της ελπίδας τους θα επιφέρει απογοήτευση για τη ματαίωση του υποτιθέμενου επικείμενου πολέμου. Ακολουθεί ηρεμία και το Οχυρό βυθίζεται και πάλι στην επαναληπτικότητα και την αδράνεια, με τα χρόνια να περνούν και τον Ντρόγκο να νιώθει έντονα τον εγκλωβισμό εκεί. Και όταν επιστρέφει για λίγο στο σπίτι του, διαπιστώνει την αποξένωσή του από τον χώρο, τους φίλους του, τους δικούς του ανθρώπους. Τίποτα πια δεν είναι όπως πριν. Η ζωή του είναι πλέον συνυφασμένη με το Οχυρό. Κι έπειτα έρχεται η υποβάθμιση του Οχυρού, η μείωση του προσωπικού, η προδοσία από τους συναδέλφους του. Ως αποτέλεσμα συνειδητοποιεί την έλλειψη συναδελφικότητας και την μοναχική πορεία που ακολουθεί ο καθένας. Μένει έτσι εκεί για το υπόλοιπο της ζωής του, βιώνοντάς την ως εξορία και στηρίζοντάς την μυστικά πια σε εικασίες για την εμφάνιση των Ταρτάρων. Οι «κατασκευασμένοι» όμως εχθροί δεν αφορούν την Ανώτατη Διοίκηση και ο χρόνος κυλά, με τη φθορά να επιφέρει εμφανή πια σημάδια στα πρόσωπα και τον ίδιο τον Ντρόγκο με επιβαρυμένη υγεία να συνεχίζει παγιδευμένος από την προσδοκία του πολέμου, που θα δικαιώσει την ύπαρξή του, και να καταλήγει ταπεινωμένος. Αυτό που του μένει εν τέλει είναι να επιδείξει αξιοπρέπεια απέναντι στο τέρμα μιας ζωής που αφιερώθηκε στη μάταιη προσμονή, προκειμένου να αποκτήσει νόημα.
Αυτή, λοιπόν, η ιστορία, του Τζοβάνι Ντρόγκο, πέρα από το αντιπολεμικό μήνυμα που εκπέμπει και την επίκριση της μιλιταριστικής οργάνωσης, είναι φανερό πως αποκτά αλληγορική διάσταση. Κέντρο της ουσιαστικά είναι η ίδια η περιπέτεια της ανθρώπινης ύπαρξης, με τον χρόνο να μοιάζει τελικά ως ο κύριος αντίπαλος αυτής. Η καταβύθιση στη ζωή οποιουδήποτε «οχυρού», η προσμονή του υποτιθέμενου εχθρού που δικαιολογεί την επιλογή ενός συγκεκριμένου τρόπου ζωής, η αποκοπή από οτιδήποτε δε συνάδει με την υπηρέτηση του στόχου, η προσπάθεια εύρεσης του νοήματος που θα δώσει βάρος στην ίδια την ύπαρξη, η οποία αντιπαλεύει τον χρόνο που περνά αλλά και τη μοναχικότητα της πορείας, αναδύονται αβίαστα μέσα από το κείμενο, ενώ η απλή σε γενικές γραμμές αφηγηματική απόδοση της ιστορίας εξαίρει τη σημασία της μυθοπλαστικής σύλληψης για την αξία ενός λογοτεχνικού κειμένου.
*** Η Λαμπρινή Γλερίδου είναι εκπαιδευτικός σε Γενικό Λύκειο, απόφοιτος Κλασικής Φιλολογίας (ΑΠΘ), με μεταπτυχιακές σπουδές στη Δημιουργική Γραφή (ΕΑΠ).
Ακολουθήστε τo Literature.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλα τα νέα για τον πολιτισμό και την επικαιρότητα από την Ελλάδα και τον Κόσμο.
