Η μεταμόρφωσή της, Αμάντα Μιχαλοπούλου, Εκδόσεις Καστανιώτη

Μια νεαρή κοπέλα ξυπνάει ένα πρωί και δεν αναγνωρίζει τον εαυτό της: τα μεγάλα, τριχωτά χέρια, τις φαρδιές πλάτες, το πέος που ξαφνικά φύτρωσε ανάμεσα στα πόδια της. Κοιμήθηκε γυναίκα μα ξύπνησε άντρας. Έτσι ξεκινά η Αμάντα Μιχαλοπούλου τη Μεταμόρφωσή της, με ένα επεισόδιο που θυμίζει μια άλλη, γνώριμη “μεταμόρφωση” της παγκόσμιας λογοτεχνίας: αυτή του Κάφκα, την οποία άλλωστε και ρητά ονοματίζει η συγγραφέας ως ‘προγιαγιά’ της δικής της στις “Ευχαριστίες και διευκρινίσεις” που έπονται της ιστορίας της στον καλαίσθητο, σκληρόδετο τόμο που κυκλοφορεί από τις Eκδόσεις Καστανιώτη. Η πρωταγωνίστρια της νουβέλας λέγεται Σάσα, ένα όνομα το οποίο παραπέμπει στον ήρωα του Κάφκα Γκρεγκόρ Σάμσα, και ταυτόχρονα μπορεί να χρησιμοποιηθεί τόσο ως γυναικείο όσο και ως αντρικό υποκοριστικό. Σάσα ήταν, εξάλλου, και η ρωσίδα ερωμένη του Ορλάντο, ενός άλλου διάσημου ήρωα της παγκόσμιας λογοτεχνίας που έκανε ακούσια μετάβαση από το ένα φύλο στο άλλο. Η ηρωίδα της Μιχαλοπούλου, ωστόσο, θα ακολουθήσει το δικό της μονοπάτι αφού γρήγορα θα διαφανεί το πλέγμα προβληματισμών της: τι είναι αυτό που λειτουργεί ενοποιητικά σε αυτό που λέμε “προσωπικότητα” στο πέρασμα του χρόνου και, ακόμα περισσότερο, στο πέρασμα από το ένα βιολογικό φύλο στο άλλο; Τι είναι αυτό που συνιστά την ταυτότητα ενός προσώπου; Υπάρχει ένας αμετάβλητος σκληρός πυρήνας, και πόσο αυτός συνέχεται με τα ανατομικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά του φύλου;

Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα είναι η επιλογή της συγγραφέα να τοποθετήσει τη μεταμόρφωση της ηρωίδας μέσα σε ένα μετα-αποκαλυπτικό σκηνικό, αφού ένας κατακλυσμός έχει μετατρέψει τη γη σε έναν απέραντο υδρότοπο, με όλες τις τεχνολογικές και πολιτειακές κατακτήσεις να έχουν βυθιστεί στον βούρκο. Το εύρημα αυτό επιτρέπει στην πρωταγωνίστρια να βιώσει τον δικό της εσωτερικό κατακλυσμό συναισθημάτων και σκέψεων δίχως να είναι αενάως συνδεδεμένη με κάποιο κινητό ή υπολογιστή – το κοινωνικό της περιβάλλον περιορίζεται σε δύο φίλους με τους οποίους μένει στην ίδια φοιτητική εστία, χωρίς κάποιο πανταχού παρόν διαδικτυακό “κοινό” ή κάποιο φιλοπερίεργο πλήθος εικονικών “φίλων”. Η κατάλυση των θεσμών, η διάβρωσή τους από το παντοδύναμο νερό δεν παρουσιάζεται ως μονοσήμαντα θετική ή αρνητική – από τη μία,  αυτή η καταστροφή είναι που δίνει τη δυνατότητα για εκ βάθρων επαναπροσδιορισμούς, από την άλλη, έχει ως αποτέλεσμα ένα πισωγύρισμα σε αρχαϊκά πρότυπα αφού απορρυθμίζει προστατευτικές δομές και κατακτημένα δικαιώματα. Οι πατριαρχικές δομές αναδύονται ενισχυμένες, αφού η διάλυση των τεχνολογικών και κοινωνικών κατακτήσεων λόγω του Κατακλυσμού έχει ενδυναμώσει τη θέση ισχύος του ανδρικού φύλου στον αγώνα για βιολογική επιβίωση σε ένα αφιλόξενο περιβάλλον.

Τι ήταν αυτό που προκάλεσε τη μεταμόρφωση; Φαινομενικά, κανείς δεν ξέρει, ξύνοντας ωστόσο την επιφάνεια ανακαλύπτει κανείς ότι η Σάσα είχε βιώσει το αμέσως προηγούμενο βράδυ μια συναισθηματική προδοσία, ενώ ένιωθε γενικά εγκλωβισμένη ως εργαζόμενη, ως φοιτήτρια, ως γυναίκα, και ως κόρη. Ο νεοαποκτηθείς ανδρισμός της στην αρχή τη μεθάει με τις δυνατότητες που της δίνει για σεξουαλική απελευθέρωση, για σωματική και κοινωνική ισχύ, ακόμα περισσότερο στον καινούριο μετα-κατακλυσμικό κόσμο. Παρ’ όλα αυτά, η Σάσα σύντομα θα κορεσθεί με τις πρόσκαιρες ερωτικές απολαύσεις. Η τύχη θα τη φέρει μπροστά στο αντιδιαμετρικά αντίθετό της: έναν άντρα που ξύπνησε ένα πρωί ως γυναίκα. Εκεί θα κριθεί κατά πόσον η ιστορία τους θα είναι μια στερεοτυπική ιστορία που θα επαναλάβει όλα τα κλισέ περί γυναικείας αυτοθυσίας και σκληρού ανδρισμού, απλά παιγμένα από την ανάποδη, ή θα γίνει η ανατροπή για ένα σχετίζεσθαι μεταξύ δυο ανθρώπων χωρίς προσδιορισμούς, δίχως να έχει κάποια σημασία η έμφυλη ταυτότητα του καθενός.

Το θέμα με το οποίο καταπιάνεται η Μιχαλοπούλου έχει απασχολήσει τον ανθρώπινο νου εδώ και χιλιετίες. Ο Τειρεσίας, μάντης της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας, συνέκρινε την ανδρική και τη γυναικεία ηδονή έχοντας υπάρξει διαδοχικά τόσο άντρας όσο και γυναίκα. Ο Ορλάντο της Βιρτζίνια Γουλφ στο ομώνυμο μυθιστόρημα έγινε από άντρας γυναίκα και βίωσε επίσης τον έρωτα και με τις δύο αυτές ταυτότητες. Η Κέιτ Μπους στο “Running Up That Hill (A Deal with God)” τραγουδά “If I only could / I’d make a deal with God / And I’d get him to swap our places”, πιστεύοντας ότι η ανταλλαγή των έμφυλων ρόλων θα την έφερνε πιο κοντά στον εραστή της, θα βοηθούσε ώστε να καταλάβει ο ένας τον άλλον καλύτερα. Η Μιχαλοπούλου, ωστόσο, παρά τη “μεταμόρφωση”, αρνείται να αλλάξει τις αντωνυμίες της ηρωίδας της: η Σάσα παραμένει “αυτή” από την αρχή μέχρι το τέλος. Μάλιστα, παρότι η ηρωίδα αναζητά τυχόν εσωτερικές μεταβολές οι οποίες εικάζει ότι θα μπορούσαν να ακολουθούν και να συναρτώνται με τη νέα της βιολογική πραγματικότητα, συνεχώς αποτυγχάνει. Τίθεται λοιπόν το ζήτημα της έμφυλης ταυτότητας και των παραγόντων που τη διαμορφώνουν.

Ωστόσο, και ιδίως στον ερωτικό στίβο, προστίθεται το ερώτημα: πόση σημασία έχει τελικά το βιολογικό φύλο; Η Τζούντιθ Μπάτλερ, στο δοκίμιο της οποίας με τίτλο “Performative Acts and Gender Constitution; An Essay in Phenomenology and Feminist Theory” παραπέμπει η συγγραφέας στις “Ευχαριστίες και διευκρινίσεις” της, ισχυρίζεται ότι το φύλο συνίσταται σε ένα σύνολο τακτικά επαναλαμβανόμενων πράξεων. Σ’ αυτή την περίπτωση, μπορούν δύο άνθρωποι να αποτινάξουν αυτές τις εξωτερικές εκδηλώσεις και να βρουν τον αμετάβλητο πυρήνα τους, ανεξαρτήτως φύλου; Πηγαίνοντας ένα βήμα παρακάτω, μπορούν δύο άνθρωποι να σχετιστούν σε αυτό το βαθύτερο επίπεδο; Πόσο εύκολο είναι να φτάσει κανείς στο ιδανικό που τόσο εύγλωττα περιγράφει ο Γιώργος Σεφέρης: “Τους συλλογίζομαι πάντα γιατί είναι οι μόνοι άνθρωποι, που είδα στη ζωή μου να μην έχουν το αρπαχτικό ή το κυνηγημένο ύφος που γνώρισα σ’ όλους τους άλλους. Το ύφος εκείνο που τους κάνει ν’ ανήκουν στο κοπάδι των λύκων ή στο κοπάδι των αρνιών. […] Ρωτιόμουν αν ήξεραν πώς είχαν βγει από τα δίχτυα του κόσμου…” (Τετράδιο Γυμνασμάτων /Ο κ. Στράτης Θαλασσινός περιγράφει έναν άνθρωπο /5. Άντρας).

Ιδιαίτερος σχολιασμός αξίζει να γίνει αναφορικά με τον Κατακλυσμό που διαμόρφωσε το σκηνικό για τη Μεταμόρφωσή της. Η Σάσα προσπαθεί να βρει –ή να εφεύρει– τον εαυτό της σε έναν κόσμο διαλυμένο, στον οποίο κάθε βεβαιότητα έχει παρασυρθεί από τα κύματα. Δεν είναι δύσκολο να φέρει ο αναγνώστης στο νου του την πρόσφατη πανδημία που συγκλόνισε τον πλανήτη, και άφησε πίσω της έναν κόσμο στον οποίον πολλά δεδομένα αποδείχθηκαν επισφαλή. Η Σάσα, φοιτήτρια Ιατρικής, τα παρατάει για να σπουδάσει Θεατρική Πράξη και Ερμηνεία –άλλο ένα κλείσιμο ματιού στη θεωρία περί επιτελεστικότητας του φύλου της Τζούντιθ Μπάτλερ–, αψηφώντας τις επιθυμίες των γονιών της, με αφορμή ακριβώς τον επαναπροσδιορισμό που πυροδότησε η μεγάλη καταστροφή. Μια μεγάλη κρίση μπορεί να αποτελέσει τον καταλύτη για αναστοχασμό και μια πιο ειλικρινή ματιά στα πράγματα και στον ίδιο μας τον εαυτό. Είναι γεγονός ότι τα τελευταία χρόνια πολλοί αναμετρήθηκαν με παραγνωρισμένες πλευρές του εαυτού τους οι οποίες αναπάντεχα βρήκαν την ευκαιρία και απαίτησαν να φανούν και να ακουστούν. Η Σάσα φαίνεται να ενσωματώνει –και να σωματοποιεί!– αυτή την αβεβαιότητα και τη ρευστότητα. Ωστόσο, η αίσθηση που μένει δεν είναι αυτή της απόγνωσης. Αντίθετα, η αίσθηση που μένει είναι η χαρά της δεύτερης ευκαιρίας, οι απεριόριστες δυνατότητες: για ένα ανοιχτό τέλος, για μια καινούρια αρχή, σαν τα πανέμορφα νούφαρα που περιγράφει η συγγραφέας να επιμένουν να αναδύονται πάλλευκα μέσα στα βαλτόνερα.

Συνοψίζοντας, στη Μεταμόρφωσή της επιστρατεύεται ένα μετα-αποκαλυπτικό σκηνικό και ένα απίθανο, σουρεαλιστικό γεγονός προκειμένου να ειπωθεί η ιστορία ενός νέου ανθρώπου στις απαρχές της ενήλικης ζωής του, μια ιστορία που αντικατοπτρίζει σε μεγάλο βαθμό τη σύγχρονη προβληματική γύρω από το φύλο, γύρω από τις κοινωνικές επιταγές και προσδοκίες, γύρω από τη σταθερότητα και τη μεταβλητότητα της ταυτότητας εν γένει. Η γραφή της Μιχαλοπούλου άλλες φορές είναι αποστασιοποιημένη, άλλες είναι κωμική και γκροτέσκα, πάντα όμως θέτει καίρια ερωτήματα χωρίς να εκβιάζει τις απαντήσεις.

Ακολουθήστε τo Literature.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλα τα νέα για τον πολιτισμό και την επικαιρότητα από την Ελλάδα και τον Κόσμο.