***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη***

Προς τα τέλη του δεκάτου ενάτου αιώνα γεννιέται στη Ρώμη ο λογοτέχνης Guillaume Apollinaire από μητέρα Πολωνή και πατέρα Ιταλό. Με την πατρική φιγούρα, της οποίας δε η ταυτότητα υπόκειται σε αμφισβήτηση, να απουσιάζει σταθερά από τη ζωή του και τη μητρική να εμπλέκεται σε ιδιαίτερες καταστάσεις λόγω της συχνά προκλητικής και ασυμβίβαστης συμπεριφοράς της, ο Apollinaire βρίσκεται σε ηλικία είκοσι ετών στο Παρίσι και γρήγορα αναδεικνύεται σε εμβληματική μορφή της μποέμ ζωής της Μονμάρτης. Μετά την εκούσια κατάταξή του στον γαλλικό στρατό και την πολιτογράφησή του στη Γαλλία, ο ίδιος θεωρείται ως ένας από τους πλέον σημαντικούς Γάλλους ποιητές του εικοστού αιώνα. Κρίνεται ενδιαφέρον να σημειωθεί πως στη διάρκεια της δράσης του στο Παρίσι, όχι μόνο δεν τιμήθηκε το έργο του, αλλά μάλιστα ο ίδιος κακολογήθηκε, κατηγορήθηκε για κλοπή και φυλακίστηκε για μικρό χρονικό διάστημα. Σημειώνεται ριζική διαφοροποίηση στη μετά θάνατον πρόσληψη του έργου του Apollinaire, ο οποίος παρήγαγε έργο πολύμορφο και πολυσημαίνον, έχοντας λάβει μέρος σε πολυάριθμα κινήματα της γαλλικής avant-garde του εικοστού αιώνα.

Συγκεκριμένα, σε κατ’ εξοχήν χαρακτηριστικό του έργου του έχει αναχθεί το λεγόμενο Καλλίγραμμα ή Καλλιγράφημα, με σημείο αναφοράς τη συλλογή Calligrammes που ο ίδιος δημοσίευσε το 1918. Πρόκειται για ένα είδος σχηματικής ποίησης, στη νοηματοδότηση και αισθαντικότητα της οποίας συμβάλλει σημαντικά η τυπογραφική διάταξη του ποιήματος. Η κάθε σελίδα της συλλογής «στήνεται» σαν πραγματικό σκηνικό θεάτρου, του οποίου η λειτουργικότητα δεν περιορίζεται στη χωρική και χρονική τοποθέτηση της δράσης· εντούτοις, το σκηνικό είναι τόσο σημαντικό –σημαίνει δηλαδή τόσα πολλά νοήματα– που συχνά το δια της γλώσσας εννοούμενο αναδεικνύεται από το υπονοούμενο που το περιβάλλει και του δίνει μορφή.

Αξίζει να σημειωθεί πως ενώ το όνομα του Apollinaire συνήθως ταυτίζεται με τη σχηματική ποίηση, η τελευταία δεν εισήχθη από αυτόν. Μάλιστα, την εποχή της λογοτεχνικής του παραγωγής, είχαν ήδη σημειωθεί πειραματισμοί σε σχέση με τη χωρική διάσταση ενός ποιήματος, όπως φαίνεται από τη συλλογή Un coup de dés του Mallarmé (1897).

Αναφορικά δε με την απήχηση τέτοιων δοκιμών, πολλοί λογοτέχνες του εικοστού αιώνα αποπειράθηκαν στη σύνθεση μιας σχηματικής ποίησης, συγγενούς με την ποιητική ιδιοσυγκρασία του καθενός και προκλητικής σε σχέση με τη συμβατική λογοτεχνική παράδοση κάθε χώρας. Σε ό,τι αφορά στην ελληνική λογοτεχνία, χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του σεφερικού ποιήματος Καλλιγράφημα από τη συλλογή Ημερολόγιο Καταστρώματος Β, του οποίου οι στίχοι φαίνεται να σχηματίζουν τις σιλουέτες τριών ιστιοφόρων του Νείλου.

Το ιδιάζον χαρακτηριστικό της σχηματικής ποίησης συνίσταται στην αξιοποίηση της γλώσσας ως οπτικού –αλλά και απτικού– υλικού. Έτσι, τα γράμματα και οι λέξεις αποκτούν πολύσημο και παιγνιώδη χαρακτήρα. Το ποίημα δεν νοηματοδοτείται αποκλειστικά μέσω της γλώσσας, αλλά χρησιμοποιεί την τελευταία ως μέσο ενίσχυσης του νοήματος και διέγερσης των αισθήσεων του αναγνώστη. Ακριβώς η έντονη αισθαντικότητα του αποτελέσματος ίσως αποτελεί και το βασικό κίνητρο για τέτοιου είδους απόπειρες. Η τελική σύνθεση κινητοποιεί τη φαντασία του αποδέκτη καθώς οι ποιητικοί συνειρμοί δεν περιορίζονται σε μία εννοιολογική κατασκευή αλλά αποτυπώνονται σχηματικά επάνω στο χαρτί. Έτσι, το ίδιο το ποίημα είναι αμέσως και ένα σχήμα, μια εικόνα τόσο χειροπιαστή όσο και φευγαλέα, που ενώ δύναται να διασχίσει όλες τις γλώσσες και τις κουλτούρες, εντούτοις θα διαβαστεί κάθε φορά με τρόπο διαφορετικό.

Κρίνεται, άλλωστε, σκόπιμο να αναλογιστεί κανείς πως ο Apollinaire επηρεάζεται έντονα από τον συμβολισμό κατά τα νεανικά του χρόνια, ενώ ο ίδιος εισάγει τον όρο του υπερρεαλισμού. Αναζητά, δηλαδή, το στοιχείο του ονείρου, του φανταστικού, επιδιώκει την ειλικρινή και αυθόρμητη έκφραση. Παράλληλα, δεν προσκολλάται ούτε στη νεωτερικότητα ούτε στην παράδοση, ούτε στο μέλλον ούτε στο παρελθόν· θεωρεί πως η πιο αυθεντική και ανεπιτήδευτη ποιητική πράξη δεν έγκειται στη μίμηση αυτού που υπάρχει, αλλά στην εξωτερίκευση του εαυτού τού γράφοντος υποκειμένου. Έτσι, μιλά για την εποχή του, επικοινωνεί προσωπικές σκέψεις και βιώματα τα οποία πλάθει με τέτοιον τρόπο ώστε να ανάγονται σε καθολικά. Απέναντι στη γραμμικότητα του χρόνου και της έκφρασης τοποθετεί στίχους που αναπλάθονται στο χώρο, στριφογυρίζουν και χορεύουν.

Έτσι, η ποίηση του Apollinaire δεν είναι στατική· είτε αυτή η στατικότητα αφορά τον χρόνο, είτε αφορά τον χώρο, είτε το ίδιο το μήνυμα. Ο ίδιος, εξάλλου, σε προσχεδιάσματα ποιημάτων του αναφέρει πως ένιωθε εγκαταλελειμμένος σε μια γη που συνεχώς γυρίζει, έχοντας χάσει τη συνήθεια της πίστης. Η αναζήτηση της ταυτότητας επανέρχεται και σκιάζει την ποιητική του παραγωγή, με χαρακτηριστική τη συλλογή Alcools του 1913. Τέλος, η σύνδεση και εγγύτητά του με υπερρεαλιστές και καλλιτέχνες του κυβισμού επιβεβαιώνουν ίσως τη διάθεση του ίδιου για μια υπέρβαση. Ο Apollinaire έπαιξε με τις λέξεις, τσαλάκωσε τις στροφές, τροποποίησε τη στίξη για να ζωγραφίσει ποιήματα, αποδεικνύοντας τελικά ότι, όπως είχε πει ένας σπουδαίος μεταφραστής, αυτό που γοητεύει στη γλώσσα είναι το εξαιρετικό –το εκ της εξαιρέσεως.

Ακολουθήστε τo Literature.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλα τα νέα για τον πολιτισμό και την επικαιρότητα από την Ελλάδα και τον Κόσμο.