Η περιπλάνηση στον Patrick Modiano, γράφει η Μαρίνα Θεοδώρου

Σύνταξη: Newsroom

24 April 2017

***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη***

«Γιατί ταυτίστηκα με αντικείμενα που μου γεννούν φρίκη και συμπόνια μαζί;»

Ποια σχέση συνδέει την πολυσημαίνουσα φράση του Scott Fitzgerald με τον δυσερμήνευτο μυθιστορηματικό κόσμο του Παρισιού της γερμανικής κατοχής; Η απάντηση –ή μάλλον η ερώτηση– προκύπτει μέσα από το έργο La ronde de nuit του Patrick Modiano (1969).

Ο ελληνικής καταγωγής βραβευμένος με Νόμπελ Λογοτεχνίας συγγραφέας έχει παραγάγει έργο της γκάμας των τριάντα βιβλίων, η πρόσληψη των οποίων στην Ελλάδα παραμένει περιορισμένη, εάν αναλογιστεί κανείς πως λιγότερα από τα μισά του έργα έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά. Το ενδιαφέρον, βέβαια, που παρουσιάζει η λογοτεχνική του παραγωγή είναι υψηλό και εντοπίζεται σε μία πληθώρα επιπέδων, η αλληλοδιαπλεκόμενη ύπαρξη των οποίων καθιστά δυνατή και μάλιστα απαραίτητη την πολύπλευρη ανάγνωση του έργου.

Γεννημένος στον απόηχο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ο Modiano καταδιώκεται από ένα παρελθόν που ενώ ο ίδιος δεν πρόλαβε να ζήσει, εντούτοις αυτό ενοικεί μέσα του και σημαδεύει τη γραφή του. Η δράση του Εβραίου πατέρα του στην Κατοχή ως διπλού πράκτορα, ο πρώιμος χαμός του αδελφού του και η εξαφάνιση της πατρικής φιγούρας από τα παιδικά και εφηβικά του χρόνια συνθέτουν ένα βίωμα έντονο, μα (πε)περασμένο που μην μπορώντας να ξεδιπλωθεί στο Παρίσι της μεταπολεμικής Γαλλίας, επιστρέφει εκεί από όπου ξεκίνησε, στο Παρίσι του πολέμου. Μόνο που αυτή τη φορά, πρόκειται για το Παρίσι ενός άλλου κόσμου, παράλληλου· εκείνου της λογοτεχνίας. Αναμειγνύοντας το ιστορικό στοιχείο, όπως αυτό διαφαίνεται μέσα από τη φωτογραφική σχεδόν αποτύπωση ονομάτων, προσώπων, δρόμων, δραστηριοτήτων, με το ονειρικό στοιχείο που ωθεί το κεντρικό πρόσωπο σε ιλιγγιώδεις και παραισθησιακές εμπειρίες, ο συγγραφέας οικοδομεί το μυθιστόρημά του πάνω σε μία βασική έννοια: την περιπλάνηση.

Περιπλάνηση που εντοπίζεται κατ’ αρχάς στη νομαδική ταυτότητα του πρωταγωνιστή, ενός αβέβαιου και αδύναμου υποκειμένου μεταξύ των δύο πλευρών, των αντιστασιακών και εκείνων που έχουν συνθηκολογήσει με τους Ναζί. Ανίκανος να πραγματώσει μία επιλογή και να παραμείνει σταθερός σε αυτή, ο ίδιος φαίνεται να ακροβατεί σε ένα τεντωμένο σκοινί μεταξύ των δύο κόσμων, γνωρίζοντας όμως πως η μοναδική ελπίδα φυγής βρίσκεται σε έναν τρίτο κόσμο, μακρινό και ασύλληπτο. Είναι αυτή ακριβώς η σταδιακά κλιμακούμενη συνειδητοποίηση που καθιστά τον πρωταγωνιστή ένα πρόσωπο θλιβερό και καταδικασμένο όχι από τη μοίρα, αλλά από την ίδια του την απάθεια. Θολώνοντας τα όρια μεταξύ ήρωα και αντι-ήρωα, ο Modiano συνθέτει μία φιγούρα που προκαλεί τόσο αποτροπιασμό όσο και λύπηση, φρίκη και συμπόνια μαζί. Βέβαια, το αντιθετικό αυτό ζεύγος δεν αφορά μόνο τα αισθήματα που γεννώνται στον αναγνώστη, αλλά και τον τρόπο με τον οποίο ο ίδιος ο πρωταγωνιστής διαισθάνεται τα γεγονότα. Ο τελευταίος προσκρούει, έτσι, στο εξής παράδοξο: απωθείται και έλκεται ταυτόχρονα από τον κόσμο που τον περιβάλλει. Το διχασμένο Παρίσι αποτελεί γι’ αυτόν ένα ατέρμονο περπάτημα στις θύμησες και τις αντιφάσεις του εαυτού του.

Η διαμόρφωση όμως του πρωταγωνιστή ως προσώπου ασταθούς και αενάως πλανώμενου δεν πραγματοποιείται μόνο μέσα από την κεντρική θεματική του έργου, αλλά και διαμέσου των υφολογικών επιλογών του συγγραφέα. Μορφή και περιεχόμενο φαίνεται να συνδέονται οργανικά, καθώς η έκφραση που διατρέχει τον αγώνα αναζήτησης ταυτότητας (Comment devenir traître ? Comment ne pas l’être ?) ενισχύεται από τον τρόπο διατύπωσής της. Ο Modiano συνθέτει ένα λογοτεχνικό είδος εύθραυστο και αβέβαιο, αναμειγνύοντας αυτοβιογραφικά και μυθοπλαστικά στοιχεία, εναλλάσσοντας τη χρήση των παρελθοντικών χρόνων και αφιερώνοντας ολόκληρες σελίδες σε αφηγήσεις που περισσότερο συσκοτίζουν παρά διαλευκάνουν το νόημα. Με την in medias res έναρξη του μυθιστορήματος, ο αναγνώστης εμπλέκεται κατευθείαν στη δράση ενώ η ενδιάμεση τοποθέτηση εσωτερικών μονολόγων τον μεταφέρει στις διάφορες χρονικές στιγμές της ζωής του πρωταγωνιστή. Ο τρόπος γραφής εντείνει το αίσθημα του φευγαλέου, του μεταβατικού, του αιωρούμενου, ενώ η επανάληψη ορισμένων λέξεων και φράσεων εν είδει μουσικού μοτίβου ενισχύει το αφηρημένο πνεύμα του πρωταγωνιστή. Ο ελλειπτικός λόγος, οι εκτενείς μεταφορές που αγγίζουν τα όρια του παραλόγου, οι απότομες χρονικές μετατοπίσεις αναδεικνύουν τη συνεχή περιπλάνηση του πρωταγωνιστή στον τόπο, τον χρόνο και τον ίδιο του τον εαυτό προσπαθώντας εναγωνίως να κατακτήσει μία ταυτότητα που διαρκώς του διαφεύγει.

Κλείνοντας, κρίνουμε σκόπιμο να επιχειρήσουμε ορισμένους παραλληλισμούς.

Ο απόηχος του έργου του Marcel Proust γίνεται αισθητός καθώς ο Modiano τοποθετεί τον πρωταγωνιστή –ίσως και τον εαυτό του;– στην αναζήτηση ενός χρόνου που μοιάζει χαμένος και μιας ταυτότητας που φαίνεται απατηλή, ενώ στο πρόσωπο του πρωταγωνιστή μπορούμε να διακρίνουμε τον Χαφιέ του Maxim Gorky.

Η δε παράθεση του Scott Fitzgerald σίγουρα δεν είναι τυχαία. Επιπλέον, αναφορικά με τις συγγραφικές ιδιαιτερότητες, δεν μπορούμε να παραβλέψουμε το γεγονός ότι η συγγραφική δραστηριότητα του Modiano συμπίπτει με την άνθιση του Νέου Μυθιστορήματος στη Γαλλία, του λεγόμενου Nouveau Roman. Μολονότι ο ίδιος δεν θεωρεί τον εαυτό του ως μέρος του νέου συγγραφικού κινήματος, εντούτοις κοινά σημεία εντοπίζονται στη δύσβατη γραφή, τους σύνθετους και δυσνόητους εσωτερικούς μονολόγους, τη θεματική της μνήμης και της αναπόλησης, το ονειρικό και υπερβατικό στοιχείo (βλ. Nathalie Sarraute).