Η Θήβα Μέμφις, Γιάννης Δούκας, Εκδόσεις Πόλις
Το νέο ποιητικό βιβλίο του Γιάννη Δούκα, που έρχεται επτά χρόνια μετά την τελευταία του συλλογή, Το σύνδρομο Σταντάλ, ξεχωρίζει τόσο για την έκτασή του, καθώς περιλαμβάνει εξήντα, μάλλον πολύστιχα, ποιήματα, όσο και για τον θεματολογικό του προσανατολισμό, το στίγμα του οποίου δίνεται ευθύς εξ αρχής από τον τίτλο. Η δισημία της φράσης «H Θήβα Μέμφις» που, είτε παραπέμπει και αναφέρεται στις δύο πρωτεύουσες της Αρχαίας Αιγύπτου, είτε στην αρχαία Θήβα, την πόλη – κράτος της αρχαίας Ελλάδας που συνδέθηκε στενά με τον μύθο των Λαβδακιδών, και τη σύγχρονη Μέμφιδα, τη μεγαλύτερη πόλη της ευρύτερης Πολιτείας Τενεσσί των ΗΠΑ, διαμορφώνει ένα ευρύ πεδίο σημάνσεων και εκδοχών που έχει στον πυρήνα του, ως μέθοδο και στόχευση, τη γεφύρωση του χάσματος ανάμεσα στο παρελθόν και το παρόν, αλλά και ανάμεσα στους εκ διαμέτρου αντίθετους και απομακρυσμένους μεταξύ τους αυτούς τόπους. Πρόκειται, με άλλα λόγια, για ένα βιβλίο που πλάθεται πάνω στη βάση μιας ενοποιητικής λογικής, βαθιά και ξεκάθαρα ανθρωποκεντρικής και ανθρωπογεωγραφικής ταυτόχρονα.
Στον πρόλογο του βιβλίου του, ο Δούκας, κατατοπίζει τον αναγνώστη του σχετικά με την ιδιαίτερη φύση και την αφορμή των ποιημάτων, διευκρινίζει δηλαδή ότι πρόκειται για προσωπογραφίες ανθρώπων που έζησαν την περίοδο 1914-1945, τα κρισιμότερα δηλαδή χρόνια του 20ου αιώνα που σημαδεύτηκαν ανεξίτηλα από τους δύο παγκόσμιους πολέμους. Πρόκειται, με άλλα λόγια, για μία πινακοθήκη χαρακτήρων που έδρασαν είτε στο κέντρο, είτε στο περιθώριο της επίσημης ιστορίας και, μέσα από τα στιγμιότυπα της ζωής και της δράσης τους, αποτυπώνουν καλύτερα, πληρέστερα και εγκυρότερα το νόημα και την ουσία των ιστορικών στιγμών. Από το στοιχείο αυτό προκύπτει και η ιδιαίτερη σχέση του βιβλίου του Δούκα με την ιστορία, μια σχέση που πέρα από το αναγνωστικό, έχει και ιδιαίτερο μελετητικό ενδιαφέρον. Είναι ενδεικτικό, άλλωστε, ότι σε καθένα από τα ποιήματα υπάρχει και μία παραπομπή στο ιστορικό γεγονός που κατέστη η αφορμή του ποιήματος, η γενεσιουργός αιτία και το πλαίσιο μέσα στο οποίο κινήθηκε η ποιητική δημιουργία.
Τα ποιήματα είναι γραμμένα σε στίχο ελεύθερο, με τη μορφοποίηση και την παρουσίασή τους να παρουσιάζει μία ιδιομορφία, καθώς οι στίχοι είναι τοποθετημένοι στο κέντρο της τυπογραφικής γραμμής. Διαμορφώνεται έτσι ένα ανοίκειο μεν, ενδιαφέρον δε ποιητικό αποτέλεσμα, που καθοδηγεί, ίσως, σε μία διαφορετική ανάγνωση, πιο έντονη, πιο ρυθμική και ταχεία. Γιατί εκείνο που αντιλαμβάνεται ο αναγνώστης από την πρώτη κιόλας στιγμή είναι πως τα ποιήματα εμφορούνται από μία εμφανή ρυθμικότητα, αποτέλεσμα ίσως της προηγούμενης μορφής τους ως σονέτων. Σε αυτή την προγενέστερή τους ύπαρξη οφείλεται και η σποραδική ομοιοκαταληξία που συναντά κανείς στους στίχους των ποιημάτων και που ενισχύει τόσο την αναγνωστική πράξη και πρακτική, όσο και την αισθητική – ακουστική απόλαυση.
Το δεύτερο στοιχείο που διαφοροποιεί σε μεγάλο βαθμό το συγκεκριμένο βιβλίο από μια παραδοσιακή ποιητική συλλογή είναι ο τρόπος με τον οποίο είναι τοποθετημένα τα ποιήματα εντός των σελίδων του βιβλίου. Ο Δούκας, εν προκειμένω, συστήνει και προτείνει τη φυσική συνέχεια των ποιημάτων, χωρίς την παρεμβολή μεγαλύτερων ή μικρότερων τυπογραφικών κενών ανάμεσα τους. Έτσι, το ένα ποίημα διαδέχεται άμεσα το άλλο μέσα από μια μεθόδευση που αντανακλά και αναπαράγει την ίδια τη ροή των γεγονότων και της ιστορίας που πραγματοποιείται χωρίς κενά και ασυνέχειες. Πρόκειται λοιπόν για μία επιτυχή απόπειρα αντικατοπτρισμού ανάμεσα στο περιεχόμενο και τη μορφή, με το περιεχόμενο να πλάθεται πάνω στον ιστορικό καμβά και τη μορφή να αποτυπώνει τον τρόπο, το ρυθμό και την ασταμάτητη ροή και εξέλιξη της ιστορίας.
Η ποιητική μετάπλαση στιγμών της ιστορίας, γεγονότων περισσότερο ή λιγότερο γνωστών, και η αποτύπωση του ρόλου των ιστορικών προσώπων μέσα στο κοινωνικοπολιτισμικό «γίγνεσθαι» αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον στο μέτρο και στο βαθμό που εγκαινιάζει έναν διάλογο ανάμεσα σε δύο, μάλλον απομακρυσμένους τομείς της γνώσης και της δημιουργίας, την ιστορία και την ποίηση. Η τελευταία, βέβαια, υπήρξε πάντοτε «ιστορική» με την έννοια ότι αποτύπωνε, σχολίαζε και ερμήνευε την εποχή της με τέτοιον τρόπο, ώστε πολλές φορές να καθίσταται ο «καθρέφτης» της. Αυτό, βεβαίως, τις περισσότερες φορές δε γινόταν απροκάλυπτα και με ευθύτητα, αλλά ακολουθούσε δρόμους πιο υπόγειους, λιγότερο φανερούς και εκτεθειμένους. Στην περίπτωση του Δούκα, αντίθετα, η αφόρμηση και αφορμή δεν κρύβεται, αλλά γίνεται άμεσα και ευθέως αντιληπτή. Τα πρόσωπα και τα γεγονότα που ενέπνευσαν τον ποιητή δηλώνονται με σαφήνεια και το ποίημα ακολουθεί και γράφεται «πάνω» στο γεγονός, πλάθεται δηλαδή μένοντας πιστό σε αυτό το οποίο στην πραγματικότητα συνέβη, αποκτώντας έτσι τη χροιά και το χαρακτήρα ενός ντοκουμέντου. Το ντοκουμέντο όμως αυτό είναι μετουσιωμένο ποιητικά, ακολουθεί και υπακούει στον ύψιστο κανόνα της τέχνης που είναι η απόλαυση και η τέρψη και από αυτήν ακριβώς την πτυχή προκύπτει η ιδιαίτερη φύση του και ο χαρακτηρισμός των ποιημάτων ως ποιητικών ντοκουμέντων.
Περισσότερο όμως και από την τέρψη η ουσία και το νόημα της τέχνης βρίσκεται στην αναζήτηση και την ανεύρεση της αλήθειας και, από αυτή την άποψη, η στροφή στην ιστορία, τα πρόσωπα και τη δράση τους συνιστά μία πρώτη εκδήλωση της πρόθεσης και της διάθεσης του ποιητή να φτάσει στον πυρήνα της, να ανιχνεύει τη δομή και την πλοκή των γεγονότων μέσα, όμως, από μια πορεία αναπλαστική και δημιουργική, καθαρά ποιητική. Οι ήρωες της ιστορίας γίνονται οι ήρωες των ποιημάτων του Δούκα ο οποίος, χωρίς να τους κατονομάζει μέσα στο ποίημα, αναπαράγει και μεταπλάθει το συμβάν στο οποίο αυτοί εμπλέκονται κάνοντας τις απαραίτητες νύξεις και επιλογές των λεπτομερειών εκείνων που θα συστήσουν τη ραχοκοκαλιά του ποιήματος.
Ιδωμένο μέσα από αυτό το πρίσμα το εγχείρημα του Δούκα διεκδικεί και κερδίζει την δικαίωσή του όχι μόνο γιατί διασώζει την ιστορική στιγμή, ιδίως αν αυτή είναι πολύ λίγο γνωστή, μέσα στην ποιητική διαχρονία, αλλά κυρίως γιατί, μέσα από την ιστορικό – ποιητική αποτύπωση αφήνει να αναδυθούν τα κίνητρα, οι προθέσεις, ο χαρακτήρας και η ψυχοσύνθεση των ανθρώπων ως μονάδων που όμως απηχούν και αντιπροσωπεύουν το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο και την δράση του. Παράλληλα με τη λειτουργία αυτή ή, μάλλον, χάρη σε αυτήν ο ποιητής αποπειράται υπαινιγμούς και σχόλια, άλλοτε περισσότερο και άλλοτε λιγότερο εμφανή, εκμεταλλευόμενος την απόσταση του χρόνου και εμφορούμενος από μια διάθεση και τάση αποτίμησης και απολογισμού που ξεφεύγει κατά πολύ από το προσωπικό και το ατομικό για να διευρυνθεί, να ανοιχτεί και να περιλάβει τον άνθρωπο στην ιστορική του υπόσταση. Πέρα λοιπόν από ντοκουμέντα ποιητικά, τα στιχουργήματα του Δούκα αποτελούν και ένα σχόλιο πάνω στην εποχή και τον άνθρωπο, ένα σχόλιο που πολλές φορές δεν κρύβει άλλοτε την κατανόηση, άλλοτε την ειρωνεία, άλλοτε τη συμπάθεια και άλλοτε την κατάκριση του ποιητή. Το σχόλιο όμως αυτό είναι τόσο καλά ενσωματωμένο και χωνεμένο μέσα στο ποίημα που φαίνεται σαν σχόλιο της ίδιας της ιστορίας, σαν απόσταγμα και καταστάλαγμα του χρόνου που πέρασε και επέβαλε το ψύχραιμο αντίκρισμα της ανθρώπινης πράξης και επιλογής. Η συλλογή του Γιάννη Δούκα προκρίνει και προτείνει, λοιπόν, μια διαφορετική προσέγγιση τόσο στην ποίηση, όσο και στην ιστορία που θέτει στο κέντρο της τον άνθρωπο και μνημειώνει τη δράση του μέσω της ποιητικής εξιστόρησης.
Ακολουθήστε τo Literature.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλα τα νέα για τον πολιτισμό και την επικαιρότητα από την Ελλάδα και τον Κόσμο.
