***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη***
Ιστανμπούλ, Ορχάν Παμούκ
Το 1978 ο κριτικός λογοτεχνίας και πολιτικός αναλυτής Έντουαρντ Σαΐντ στο βιβλίο του Οριενταλισμός υποστήριζε ότι υπήρχε στην Ευρώπη καθολικευμένη η αντίληψη για τη δεδομένη ανωτερότητα οποιουδήποτε πράγματος είναι δυτικό και εντόπιζε μια ευρωπαϊκή πολιτισμική παράδοση οριενταλισμού μέσα από την οποία η Ανατολή προσδιοριζόταν ως Άλλο και κατώτερο από τη Δύση, ένα είδος υπόγειου εαυτού. Από την Ανατολή, προβαλλόταν οι πλευρές του δυτικού ανθρώπου που δεν ήθελαν να αναγνωρίσουν: σκληρότητα, αισθησιακότητα, παρακμή, τεμπελιά και ούτω καθεξής.
Ωστόσο, τόνιζε ο Σαΐντ, η Ανατολή ταυτόχρονα παρουσιαζόταν ως ένα γοητευτικό βασίλειο του εξωτικού, του μυστικού και του σαγηνευτικού. Ο Γέητς για παράδειγμα (W. B. Yeats, 1865-1939), στα δυο του βυζαντινά ποιήματα Ταξίδι στο Βυζάντιο (1927) και Βυζάντιο (1932), βλέπει την Ανατολή με εθνοκεντρική και ευρωκεντρική προοπτική, δίνοντας την εικόνα μιας Κωνσταντινούπολης που ταυτίζεται με την αποχαύνωση, τον αισθησιασμό και τον εξωτικό μυστικισμό.
Ο νομπελίστας Τούρκος συγγραφέας Ορχάν Παμούκ, στο βιβλίο του Ιστανμπούλ (Πατάκης 2020, νέα εμπλουτισμένη έκδοση, σε μετάφραση Στέλλας Βρετού), βιογραφεί την πόλη με τη βαριά κληρονομιά και αναφέρεται στις αλλοιώσεις του τοπίου της μέσα στον χρόνο. Κρίνει τον οριενταλισμό των δυτικών παρατηρητών και ψέγει τη σχεδόν μονοσήμαντη τάση τους να γράφουν για τα εξωτικά χαρακτηριστικά της πόλης: τους γενίτσαρους, τα σκλαβοπάζαρα, τους τεκέδες, τους δερβίσηδες και τα χαρέμια. Παράλληλα, αυτοβιογραφείται, θεωρώντας τον εαυτό του μέρος αυτού του χώρου που τον διαμόρφωσε.
Το βιβλίο χωρίζεται σε τριάντα επτά ενότητες και είναι γραμμένο σε πρώτο πρόσωπο. Κινείται σε δύο άξονες, τον προσωπικό-ατομικό και τον ιστορικό-κοινωνικό. Ο προσωπικός άξονας επικεντρώνεται στα ατομικά βιώματα. Ο κοινωνικός, στην ιστορία της πόλης. Ο ατομικός βίος δεν είναι ανεξάρτητος από την ιστορία ή τη γεωγραφία του τόπου. Η παρακμή της πλούσιας οικογένειας Παμούκ παρομοιάζεται με την παρακμή της άλλοτε κραταιής οθωμανικής αυτοκρατορίας.
Η αυτοβιογραφική διήγηση αρχίζει από τα παιδικά χρόνια, τη δεκαετία του ’50. Χωροχρόνος η «Πολυκατοικία Παμούκ» όπου ζούσε η οικογένεια πατριαρχικώ τω τρόπω, παρά τις έριδες και τους διαξιφισμούς των μελών για τη διεκδίκηση της περιουσίας. Η εκδυτικισμένη και πλούσια οικογένεια έχει υπηρέτες και συνήθειες πλουσίων. Ο μικρός Ορχάν θα γνωρίσει τον κόσμο μέσα από το σκοτεινό σπίτι-μουσείο, με τα βαριά έπιπλα και τις κομότες.
Ο δίπολος εαυτός του κινείται ανάμεσα στον πραγματικό και τον φανταστικό Ορχάν. Από τη μια, ζει στον δικό του μυστικό κόσμο, της μυθοπλασίας, αυτόν που αργότερα θα τον κάνει συγγραφέα (παρακολουθεί με τις ώρες ένα κοράκι, πλάθει κόσμους με τα έπιπλα του σπιτιού). Από την άλλη, συναναστρέφεται με τη οικογένεια, ενηλικιώνεται, αλλάζει σπίτια και μετακινείται σε κεντρικές γειτονιές της πόλης εξαιτίας της κατάρρευσης των επιχειρήσεων του πατέρα. Ο Βόσπορος θα γίνει τότε το ίαμά του.
Με πολλή τρυφερότητα και αγάπη ο συγγραφέας περιγράφει τη μητέρα, τον πατέρα, τη γιαγιά, την οικογένεια, το σπίτι. Και μαζί με αυτούς, τα παλιά αρχοντικά, τον πολιτισμό του Βοσπόρου, τις όμορφες επαύλεις δίπλα στη θάλασσα, τον οθωμανικό πολιτισμό, τα φτωχικά σοκάκια. Με οδηγό τον πατέρα του και το Φοντ Τάουνους του 1966, τρέχει στις λεωφόρους της πόλης. Μελετά τα έργα των Δυτικών και Τούρκων συγγραφέων για την Κωνσταντινούπολη. Κρατά στα χέρια του το άλμπουμ με τις οικογενειακές φωτογραφίες.
Από τις αναλυτικές του αναφορές εμβαθύνουμε στην ιστορία και τον εκτουρκισμό της πόλης. Έτσι αντιλαμβανόμαστε πληρέστερα, μέσα από την ιστορικότητά τους, πολλά από τα σύγχρονα πολιτικοκοινωνικά γεγονότα που την αφορούν. Ο συγγραφέας εκφράζεται με παρρησία, αναλύοντας τα πολιτικά δρώμενα που τη στιγμάτισαν και την αλλοίωσαν, μιλά για τις μειονότητες που ζούσαν στους κόλπους της και περιγράφει διεξοδικά τα δραματικά συμβάντα που οδήγησαν στον διωγμό των Ελλήνων κατοίκων της.
Το συναίσθημα που διαπνέει το έργο είναι η μελαγχολία, η χιουζούν, που πηγάζει από τον εσωστρεφή ψυχισμό της πόλης, από τη φτώχεια και την αδυναμία της να προβάλλει ό, τι είναι ωραίο και ιστορικό, από το γεγονός ότι είναι μαραμένη, έχει παραμεριστεί. Ο συγγραφέας βιώνει ένα έντονο αίσθημα μοναξιάς, καθώς αγωνίζεται να συντηρήσει αλώβητη την ολότητα της ιδιαιτερότητάς του. Η μοναξιά συνιστά για τον ίδιο συνέπεια sine qua non. Τον οδηγεί σε ένα αριστοκρατικό αίσθημα, που τον κάνει να απεχθάνεται την κακογουστιά της σύγχρονης πόλης και τα πολύβουα πλήθη της.
Η Ιστανμπούλ των παιδικών χρόνων του συγγραφέα δεν υπάρχει πια. Η ιστορία της επηρέασε τα (πάλαι ποτέ) όμορφα τοπία και τους ανθρώπους. Οδήγησε στο αίσθημα της απώλειας. Ένας σκοτεινός πόνος είναι απλωμένος σαν βεντάλια στην πόλη, που βιώνεται ως ακούσιο και οδυνηρό πάσχειν.
Είναι και οι πολιτισμοί φθαρτοί, όπως οι άνθρωποι στα νεκροταφεία. (σελ. 191)
Το αίσθημα μειονεκτικότητας, απώλειας και θλίψης που είχε προκαλέσει στην Ιστανμπούλ η κατάρρευση του οθωμανικού κράτους, με κάποια άλλη αφορμή, έστω και λίγο καθυστερημένα, στο τέλος είχε φτάσει και σ’ εμάς. (σελ. 34)
[…[ καθώς το σκοτάδι της νύχτας σκεπάζει τη φτώχεια της ζωής, των δρόμων και των πραγμάτων, όλοι εμείς που θα αναπνέουμε ασφαλείς στα σπίτια μας, στα δωμάτια, στα κρεβάτια μας, θα μπορούμε να γυρίζουμε στις φαντασιώσεις και στα όνειρα που είναι φτιαγμένα από τον μακρινό πια, παλιό πλούτο της Ιστανμπούλ, τα χαμένα της κτίρια και τα παραμύθια της. (σελ. 63-64)
Οι πληροφορίες που αντλούμε για τη ζωή του συγγραφέα, αλλά και για την πόλη, είναι πλούσιες και ποικίλες. Από τη σχέση του πατέρα με τη μητέρα, τη σχολική ζωή, τις διενέξεις με τον αδελφό και το πρώτο ερωτικό σκίρτημα, έως τη θετικιστική του άποψη για τη θρησκεία. Ταυτόχρονα, πληροφορούμαστε για το πρόβλημα «Ανατολή και Δύση», τον εκδυτικισμό, την οθωμανική ζωγραφική και τα οθωμανικά παραμύθια, τις γκραβούρες των δυτικών για την πόλη, αλλά και για τα εγκλήματα που τη συγκλόνισαν, τις πυρκαγιές που έκαψαν τα όμορφα γιαλιά του Βοσπόρου, την κουλτούρα του φεγγαριού, τα ρωμαίικα ψαροχώρια, τις γειτονιές, τα Θεραπειά (όπου έζησε και ο Καβάφης), τους καλλιτέχνες που ζωγράφισαν την πόλη, τα ιστορικά της βιβλιοπωλεία. Η αφήγηση σταματά, όπως είναι φυσικό, στον Βόσπορο, το στολίδι της Κωνσταντινούπολης, τον οποίο και ο συγγραφέας περιγράφει μαγικά.
Οι τέσσερις θλιμμένοι μοναχικοί συγγραφείς, ο ποιητής Γιαχγιά Κεμάλ, ο δημοσιογράφος και ιστορικός Ρεσάτ Εκρέμ Κοτσού, ο συγγραφέας Αμντουλχάκ Σινασί Χισάρ και ο μυθιστοριογράφος Αχμέτ Χαμντί Τάνπιναρ αναφέρονται διεξοδικά. Μαζί τους και οι επιδράσεις της δυτικής λογοτεχνίας στην τουρκική, το πνευματικό παρελθόν της πόλης, τα ατυχήματα στον Βόσπορο, ο τρόπος με τον οποίο είδαν την Κωνσταντινούπολη σπουδαίοι ξένοι που την επισκέφτηκαν, ο Νερβάλ, που της πρόσθεσε τον εξωτισμό, ο Γκοτιέ, ο Ζιντ.
Η πόλη του ενός εκατομμυρίου της νεανικής εποχής του συγγραφέα είναι πλέον πόλη είκοσι εκατομμυρίων, γεμάτη άσχημα συγκροτήματα πολυκατοικιών. Εξαιτίας πολιτικών επιλογών, απώλεσε την αρχοντιά και την αίγλη της, τον κοσμοπολίτικο χαρακτήρα της, τη γλωσσική της Βαβέλ (τουρκικά, ελληνικά, αρμένικα, ιταλικά, γαλλικά). Υπάρχουν κάποια παιδιά που έχουν γίνει 10 χρονών και δεν έχουν δει τον Βόσπορο, γράφει ο συγγραφέας. Η σύγχρονη τοπιογραφία είναι ξένη στους ντόπιους. Τα χαλάσματα ξεπροβάλλουν τη μελαγχολία, συστατικό της ομορφιάς της, που συμπορεύεται ωστόσο με τη θλίψη των κατοίκων εξαιτίας της φτώχειας και των αποτυχιών.
Ο συγγραφέας κοιτάζει την πόλη με τα μάτια ενός δυτικού. Τη βλέπει σαν ζωγραφιά ή τοπίο. Βρίσκει εξωτικό το παρελθόν της και τη ζωγραφίζει όπως οι ξένοι. Μαγεύεται από το αυτοκρατορικό της μεγαλείο και νοσταλγεί την εποχή που ήταν άδεια και ερημική, την Ιστανμπούλ των παιδικών του χρόνων. Μυρίζει τις αρώματά της, ακούει τους ήχους της, αγαλλιάζει με τη μουσική της. Το τουρκικό αραβικό αλφάβητο, τα νεκροταφεία και οι τάφοι με τα κυπαρίσσια, οι αγέλες των σκυλιών που εξουσίαζαν τα παρασόκακα της πόλης, θεωρεί πως ήταν στοιχεία της γραφικότητάς της. Κρίνει την αστική τάξη και τις αξίες της, τους νεόπλουτους ή εξευρωπαϊσμένους Τούρκους, την οθωμανική περίοδο, την εποχή μετά τον Ατατούρκ.
Το βιβλίο του Ορχάν Παμούκ Ιστανμπούλ, γραμμένο με άμεσο και αφοπλιστικό λόγο, στηρίζεται στην εικόνα. Οι φωτογραφίες που συνοδεύουν την αφήγηση δεν έχουν λεζάντες. Συνομιλούν με τις λέξεις, τονίζουν την ατμόσφαιρα, περιγράφουν τα συναισθήματα, αναπαριστούν τα γεγονότα εικαστικά, θεατρικά. Προέρχονται από τους αδελφούς Αμντουλάχ, τον περίφημο φωτογράφο της Κωνσταντινούπολης Αρά Γκιουλέρ και άλλους, όπως και από το προσωπικό αρχείο του συγγραφέα.
Τα κεφάλαια αρθρώνονται με κορμό τη βιογραφία της πόλης και τις παιδικές-νεανικές αναμνήσεις του συγγραφέα. Ομορφιά και μνήμη οι συνδετικοί αρμοί. Παρά το μέγεθός του (624 σελίδες), το βιβλίο δεν κουράζει. Η μετάφραση είναι πολύ καλή, τα κεφάλαια μπορούν να διαβαστούν και μεμονωμένα, ενώ ο αναγνώστης χάνεται στο πλούσιο φωτογραφικό υλικό, τις περιγραφές που εντυπωσιάζουν, την εξομολόγηση που αιχμαλωτίζει.
Το μυθιστόρημα του Ορχάν Παμούκ Ιστανμπούλ συνιστά πορτρέτο της παλίμψηστης πόλης, της θρυλικής Κωνσταντινούπολης. Ταυτόχρονα αποτελεί αυτοπροσωπογραφία που δομείται γύρω από τη χιουζούν, τη θλίψη που αποπνέουν τα χαλάσματα και το κατακερματισμένο μεγαλείο της πόλης.
Κατάλαβα σιγά σιγά ότι αγαπούσα την Ιστανμπούλ για τα χαλάσματά της, τη μελαγχολία της, και επειδή είχα χάσει αυτά που κάποτε της ανήκαν. (σελ. 576)
Βιβλιογραφία
Barry, Peter, 2013, Γνωριμία με τη θεωρία, μετάφραση Αναστασία Νάτσινα, Βιβλιόραμα, 228-230.
Ακολουθήστε τo Literature.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλα τα νέα για τον πολιτισμό και την επικαιρότητα από την Ελλάδα και τον Κόσμο.
