JOSEPH BRODSKY: Ο μοναχικός λύκος της Ρωσικής λογοτεχνίας, του Αλέξη Σταμάτη

Σύνταξη: Newsroom

2 June 2015

***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη***

«Αν θέλουμε να παίξουμε έναν μεγαλύτερο ρόλο, το ρόλο του ελεύθερου ανθρώπου, τότε θα πρέπει να είμαστε ικανοί να αποδεχθούμε – ή το λιγότερο να μιμηθούμε, τον τρόπο με τον οποίο ένας ελεύθερος άνθρωπος αποτυγχάνει. Ένας ελεύθερος άνθρωπος, όταν αποτυγχάνει δεν μέμφεται κανένα.» λέει ο Joseph Brodsky, ένας ποιητής που προφήτευσε την ίδια του την εξορία εισάγοντας από τους νεανικούς του ήδη στίχους την έννοια της « ουδέτερης πατρίδας» και προβάροντας το ένδυμα του κατ’ εξοχήν εξόριστου ποιητή, του Οβίδιου, που πέθανε ανάμεσα στους βαρβάρους της Μαύρης Θάλασσας.. Η οπτική γωνία του Brodsky στα τελευταία χρόνια της ζωής του, ως ενός Ρώσου εμιγκρέ που ζούσε στην Νέα Υόρκη τον οδήγησε σε θέσεις που συνδύαζαν τον συναισθηματισμό της Ρώσικης καρδιάς με τη κοσμοπολίτικη θέαση μιας σκληραγωγημένης φιλοσοφίας. Ο ίδιος ο ποιητής αρεσκόταν στο να παρομοιάζει τη θέση του με αυτήν ενός παρατηρητή που κάθεται στην κορυφή ενός βουνού ατενίζοντας και τις δυο πλαγιές.

Brodsky teaching at University of Michigan, c. 1972 wiki/Joseph_Brodsky ( No copyright notice appears within this publication.)

Ο Νομπελίστας ποιητής Joseph Brodsky ήταν ένας από τις σημαντικότερες φωνές του αιώνα, κι όχι μόνον μέσα από τους στίχους του.

Έζησε μια ζωή επική. Στα νιάτα του κέρδιζε το ψωμί του σαν χειριστής αλεστικής μηχανής και τεμαχιστής πτωμάτων σε νεκροτομείο ως την σύλληψή του από τις Σοβιετικές το 1964 με την κατηγορία του κοινωνικού παρασιτισμού. Ύστερα από μια ‘καφκικού’ τύπου δίκη. καταδικάστηκε σε πέντε χρόνια καταναγκαστικής εργασίας, σαν «ένας πυγμαίος με κοτλέ παντελόνια, ο οποίος σκάρωνε στίχους στους οποίους εναλλάσσονταν ασυναρτησίες και κλάψες γεμάτες πεσιμισμό και πορνογραφία».

Ο Brodsky εξέτισε τους δεκαοκτώ μήνες της ποινής του σε μια κρατική φάρμα στη Σιβηρία μέχρι να αφεθεί ελεύθερος ύστερα από παγκόσμια κατακραυγή στην οποία πρωτοστάτησαν ο Jean Paul Sartre και ο Dmitri Shostakovich. Ο ποιητής απελάθηκε από την Σοβιετική Ένωση το 1972 και κατέφυγε στην Αμερική. Το 1980 μετακόμισε στο Greenwich Village και το 1987 του απενεμήθη το Νόμπελ Λογοτεχνίας. Σαν χαρακτήρας ήταν κλειστός και μυστικοπαθής, διαρκώς αυτοελεγχόμενος, με σκοτεινό, δηκτικό χιούμορ ίδιον των ανθρώπων που έχουν ζήσει στο πετσί τους αυτά για το οποία γράφουν και μιλάνε.

Το παράδοξο με τον Brodsky είναι η λογοτεχνική του μεταφύτευση. Ως συγγραφέας πρωτοκαθιέρωσε το πεζογραφικό του στιλ στα Αγγλικά. Σταδιακά ανέπτυξε ένα αξέχαστο, ιδιοσυγκρασιακό και μάχιμο Αγγλικό στιλ πρόζας για την οποία αισθανόταν ιδιαίτερα περήφανος. Ο Brodsky έγραψε και ποιήματα απ’ ευθείας στα Αγγλικά, γεγονός που τον τοποθετεί στους ελάχιστους ποιητές που έγραψαν και σε ξένη γλώσσα.

Υπήρξε επίσης ένας δημιουργός ο οποίος μαστόρευε διαρκώς το έργο του. Η απέχθεια του στο να βλέπει το έργο του σαν τελειωμένο προϊόν (παράδειγμα της εγγενούς του ανάγκης για ανοιχτό διάλογο) ήταν παροιμιώδης.

Η πρώτη συνέντευξη του Brodsky στον, επίσης Ρώσο, μουσικό, συγγραφέα και κριτικό τέχνης Solomon Volkov, δόθηκε το 1978 στη Νέα Υόρκη, εγκαινιάζοντας έτσι μια σειρά θερμών συνομιλιών που κράτησαν δεκαπέντε χρόνια. Εκείνη την εποχή ο Brodsky ήταν τριανταοκτώ χρονών και προετοιμαζόταν ψυχολογικά για την πρώτη του εγχείρηση ανοιχτής καρδιάς. Θα επακολουθούσαν και άλλες Η θνητότητα ήταν από νωρίς παρούσα στους στίχους του ποιητή.

Με τον Volkov ο Brodsky μιλάει για τα πάντα εκτός από οικογενειακά θέματα. Για παράδειγμα δεν συζητάει εύκολα για τον γάμο του το 1990 με την Maria Sozzani, με την οποία απέκτησε μια κόρη το 1993. Όσον αφορά όμως τις ποιητικές του επιρροές είναι λαλίστατος: Έξι ονόματα συγκροτούν το ποιητικό του Πάνθεον : Frost, Tsvetaeva, Καβάφης , Rilke, Ahmatova και Pasternak

Δύο από κεφάλαια του βιβλίου είναι αφιερωμένα στους δυο μεγάλους φίλους και μέντορες του Brodsky: στον W.H Auden και στην Anna Ahmatova.

Λέει ο Brodsky για τον W.H. Auden: «Mου έκανε εντύπωση το πόσο μόνος ήταν. Πιστεύω πως όσο καλύτερος ποιητής είσαι, τόσο πιο φοβερή είναι η μοναξιά σου, τόσο ανέλπιδη…» Στο ίδιο κεφάλαιο μας δίνει και μια άλλη εικόνα του μεγάλου ποιητή πληροφορώντας μας για το αναπάντεχο ενδιαφέρον του για την ‘ελαφρά ‘ ποίηση. Με έκπληξη μαθαίνουμε πόσο του άρεσε η λογοτεχνική πλευρά του Τζον Λένον. Ο ίδιος ο Brodsky άλλωστε, είχε μεταφράσει, το ‘Yellow Submarine’ στα ρωσικά για το Kostyor, ένα μαγκαζίνο του Λένινγκραντ …

Συζητώντας με τον Volkov για το εσωτερική αναταραχή της Ahmatova όταν έγραφε το Requiem , – έναν θρήνο για την μοίρα του ίδιου της του παιδιού που έζησε 18 χρόνια σε στρατόπεδο συγκέντρωσης του Στάλιν,^{^[1]}^[1] ο Brodsky λέει μια φράση που είναι από τα βαθύτερα πράγματα που έχουν ακουστεί ποτέ για την δημιουργική διαδικασία : «Όταν κάποιος γράφοντας , κλαίει, όταν υποφέρει στο διάστημα που γράφει, στην πραγματικότητα κέρδιζει κάτι απ’ αυτήν την οδύνη. Ο συγγραφέας όμως μπορεί να βιώνει αυτό το άλγος αυθεντικά, η περιγραφή του ωστόσο δεν γίνεται με αληθινά δάκρυα. Είναι μόνο μια προσέγγιση της αυθεντικής αντίδρασης και η συνειδητοποίηση αυτής της αποσύνδεσης δημιουργεί μια αληθινά παράφρονα κατάσταση.»

Παρόλο που ο Brodsky θεωρείτο ένας δημιουργός που ανήκε στον κύκλο της Ahmatova, εκείνη που επηρέασε περισσότερο την εξέλιξή του σαν ποιητή ήταν η Marina Tsvetaeva. Για τον Brodsky η Tsvetaeva εκτός από την κορυφαία ποιητική φωνή του Εικοστού αιώνα ήταν και η πιο ‘ειλικρινής’. Ο Brodsky θαυμάζει τον σπαρακτικό της ‘άρνησής ‘ της όταν λέει « Για τον παράφρονα κόσμο σας/ μια μόνο απάντηση – αρνούμαι.»

Οι δύο άντρες συζητούν διεξοδικά και για τον Robert Frost, τον κατ’ εξοχήν ποιητή του ‘υπαρξιακού τρόμου’ όπως τον θεωρεί ο Brodsky, τρόμου όμως όχι με την έννοια της τραγωδίας ή του δράματος. Η τραγωδία , λέει ο Brodsky είναι ένα fait accompli , κάτι που έχει γίνει, ενώ ο τρόμος πάντα υπάρχει πάντα μια προϋπόθεση. Αυτό που θα μπορούσε να συμβεί.. Όταν δύο άνθρωποι μιλάνε σ΄ ένα ποίημα του Frost, ο τρόμος βρίσκεται σ’ εκείνα που δεν λένε. Στον Robert Frost ανήκει άλλωστε και ο πιο αγαπημένος στίχος του ποιητή, « Η καλύτερη έξοδος είναι πάντα διαμέσον».

Ο Brodsky μιλάει επίσης και για την ζωή του στην Νέα Υόρκη και αποκαλύπτει για πρώτη φορά τον ρόλο του σε μια από τις πιο φημισμένες πολιτιστικές αναμετρήσεις του Ψυχρού Πολέμου, την περίφημη αυτομόληση στη Δύση του Alexander Godunov, του σταρ των Μπαλέτων Μπαλσόι το 1979. Ένα διπλωματικό επεισόδιο που έφερε τις δυο υπερδυνάμεις μπροστά σε μια επικίνδυνη ισορροπία.

Tο τελευταίο κεφάλαιο προοριζόταν να είναι μια σύνοψη του ταξιδιού επιστροφής που επρόκειτο να κάνει ο Brodsky στη γενέθλια Ρώσικη γη. Ήταν όμως ένα ταξίδι που δεν έγινε ποτέ… Ο Joseph Brodsky πέθανε από καρδιακό επεισόδιο στις 28 Ιανουαρίου του 1996, στην Νέα Υόρκη σε ηλικία πενηνταπέντε ετών. Ένα από τα θέματα που τον απασχόλησαν ιδιαίτερα τον ποιητή, ο χρόνος, είχε τελειώσει, τουλάχιστον σ΄αυτή τη γη.

Λέει κάπου ο Brodsky στον Volkov : «Mια από τις συγκλονιστικότερες απόψεις περί χρόνου που άκουσα ποτέ μου, ήταν εκείνη ενός ελάσσονος ποιητή της Αλεξάνδρειας : Προσπάθησε σ΄ όλη του ζωή να μιμείσαι τον χρόνο. Με άλλα λόγια, προσπάθησε να είσαι συγκρατημένος, ήρεμος και να αποφεύγεις τις ακρότητες. Μην είσαι ιδιαίτερα εκφραστικός, αγωνίσου για τη μονοτονία. Όμως μην αναστατωθείς αν δεν το κατορθώσεις στη ζωή σου. Γιατί όταν πεθάνεις, τότε, ούτως ή άλλως με τον χρόνο θα μοιάζεις .»

Για τον Brodsky η λέξη κλειδί ήταν ο διάλογος. Δεν είναι τυχαίο η φράση του αγαπημένου του W. H. Auden που επελέγη για μότο της συλλογής δοκιμίων του «On Grief and Reason» :

«Aς είναι ευλογημένοι όλοι οι μετρικοί κανόνες που απαγορεύουν την αυτόματη ανταπόκριση, που μας εξαναγκάζουν σε δεύτερες σκέψεις, μακριά από τα δεσμά του Εγώ»

Ο Joseph Brodsky ήταν οπαδός του Ρώσου στοχαστή Mikhail Bakhtin, ο οποίος αναγόρευσε το διάλογο σαν την απόλυτη μορφή της ανθρώπινης έκφρασης, με τα πάντα να ενυπάρχουν εν ροή, υποκείμενα σε αέναη προβληματική από το ελεύθερο πνεύμα. Ο Brodsky ευδοκίμησε, ήκμασε θα λέγαμε, στο παράδοξο, στο διφορούμενο και στην εναντιότητα. Ήταν ένας άνθρωπος εν εγρηγόρσει, σε διαρκή διάλογο με τον εαυτό του, σε μιαν ατελείωτη προβληματική, πνευματική διαστολή και μετατόπιση της πνευματικής του θέσης.

Σε ένα σημείο του βιβλίου ο Volkov μιλάει για την περίφημη στιχομυθία του Brodsky με μια Ρωσίδα δικαστή στη δίκη του ως ‘κοινωνικό παράσιτο’ :

«Ποιός σ΄έκανε ποιητή ;» τον ρωτάει εκείνη εκνευρισμένα.

Ο Βrodsky σκέφτεται για λίγο και αναρωτέται φωναχτά :

«Και ποιός μ΄ έκανε μέλος της ανθρώπινης φυλής ;», για να προσθέσει διστακτικά :

«Νομίζω πως ήταν ο Θεός»…

^{^[1]}^[1] Της τρέλας η φτερούγα κιόλας / Σκέπασε τη μισή μας ψυχή/ Με ποτίζει κρασί όλο φλόγες/ και σε μαύρη πεδιάδα με οδηγεί./ Πρέπει , το κατάλαβα καλά/ Πως νίκησε εκείνη να δεχτώ/ και ν΄ ακούω το δικό μου παραλήρημα/ Σα να΄ ταν κάποιου ξένου το παραμιλητό

Anna Ahmatova : «Requiem», Μτφρ. Κατερίνα Αγγελάκη – Rooke