Δάφνη Νικήτα, Μαύρα σκυλιά, Καστανιώτης, Κριτική Αιμίλιος Σολωμού

Καλειδοσκόπιο ενός αντεστραμμένου κόσμου, γράφει ο Αιμίλιος Σολωμού [ Δάφνη Νικήτα, Μαύρα σκυλιά ]

Σύνταξη: Newsroom

29 January 2017

***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη***

Τι αναζητεί κανείς σε ένα βιβλίο ποίησης; Προφανώς το ταξίδι που θα υπερβεί την πεζή πραγματικότητα γύρω μας. Το ασυνήθιστο, την έκπληξη, τον αιφνιδιασμό, τον απρόσμενο συνδυασμό των λέξεων, την καταβύθιση στον ίδιό μας τον εαυτό, ένα ταξίδι στην αυτογνωσία. Αυτά θα συναντήσει κανείς στα «Μαύρα σκυλιά», την τέταρτη ποιητική συλλογή της Δάφνης Νικήτα που εκδόθηκε από τις εκδόσεις Καστανιώτη το 2015.

Ο τίτλος αποτελεί μιαν ευτυχή συγκυρία. Είναι αυτός που με ενθουσίασε προκαταβολικά πριν καν διαβάσω το βιβλίο. «Μαύρα σκυλιά» είναι ο τίτλος ενός εμβληματικού μυθιστορήματος του Ίαν ΜακΓιούαν που εκδόθηκε το 1992. Το διάβασα πριν πολλά χρόνια και στάθηκε η αφορμή να αλλάξω τη στάση μου απέναντι στην αγγλοσαξωνική λογοτεχνία.

Τα «Μαύρα σκυλιά» του ΜακΓιούαν είναι ένα βιβλίο για τη φαντασία, τη βία, το υποσυνείδητο. Στο βιβλίο η συνάντηση με τα μαύρα σκυλιά μιας νεαρής Αγγλίδας, το 1946, σε κάποιο δάσος της Γαλλίας, είναι ικανή να αλλάξει/καθορίσει τη σχέση με τον σύντροφό της. Το μυθιστόρημα διαδραματίζεται χρόνια μετά, ουσιαστικά προς το τέλος της ζωής τους. Αλλά αυτό το περιστατικό είναι κομβικό. Γιατί τα σκυλιά είναι αυτά που εκπαίδευε η Γκεστάπο για να καταδιώκουν, να συλλαμβάνουν και να κακοποιούν υπόπτους. Είναι μια ιστορία για το καλό και το κακό, τον φόβο, τη φαντασία, το υποσυνείδητο, την αναμέτρηση με τον εαυτό μας, όσα δηλαδή μας στοιχειώνουν. Η Δάφνη δε διάβασε το βιβλίο του ΜακΓιούαν. Κι αυτό είναι το εκπληκτικό και το γοητευτικό. Γιατί τα δύο βιβλία, το μυθιστόρημα και η συλλογή ποίησης, συνομιλούν με έναν τόσο ουσιαστικό τρόπο. Αυτή βέβαια είναι η μαγεία που ίσως μόνο η λογοτεχνία μπορεί να προσφέρει.

Η Δάφνη Νικήτα επιβεβαιώνει με αυτή τη συλλογή της ότι ανήκει στη νέα ποιητική γενιά που ανανεώνει την κυπριακή ποίηση με τη θεματική και τους εκφραστικούς της τρόπους. Είναι μια γενιά που αποφεύγει τα εύπεπτα στερεότυπα, τις ιδεοληψίες και τις αγκυλώσεις τις οποίες καταχράστηκαν αρκετοί ποιητές των προηγούμενων γενεών.

Τα «Μαύρα σκυλιά» είναι ένα καλειδοσκόπιο χρωμάτων, συναισθημάτων και εμπειριών, στο οποίο συμφύρεται η φαντασία με την πραγματικότητα, το όνειρο με τον εφιάλτη. Εδώ οι αισθήσεις, κυρίως η αφή, η όραση και η ακοή, αποκτούν σχεδόν μια μεταφυσική διάσταση. Η συλλογή είναι μια συνομιλία με τον εαυτό μας, τους φόβους, το υποσυνείδητο ή το ασυνείδητο, τη φαντασία, τα όνειρα ή τους εφιάλτες μας. Η ανάγνωσή της είναι στην ουσία η καταβύθιση στις ψυχές μας, ένα ταξίδι στον εσωτερικό μας κόσμο, που ανασύρεται με δέος από τα βάθη της συνείδησης, αποκαλυπτικός και επιβλητικός. Τα πράγματα μοιάζουν να κινούνται στο μεταίχμιο, τα πάντα ακροβατούν στα όρια. Μετωνυμίες και πολυσημίες θολώνουν τις γραμμές και τα χρώματα, θυμίζοντας τους πίνακες του Μπουζιάνη και αξιοποιούνται ως παραμορφωτικοί φακοί, έτσι που η συλλογή να μπορεί να αντικριστεί υπό το πρίσμα πολλαπλών ερμηνειών και αναγνωστικών επιπέδων. Ασφαλώς πρόκειται για ενδιαφέρουσα ποιητική σημειολογία.

Η συλλογή αποτελεί φόρο τιμής στον υπερρεαλισμό. Η εικονοποιΐα μέσα στην υπερβολή της είναι τολμηρή και ανατρεπτική, με καταβολές εικαστικές, και υποστηρίζεται με αναπάντεχους συνδυασμούς λέξεων. Π.χ. ο ήχος που την τραβάει από τα νεκρά μαλλιά (32,) η αστραπή που καίει το χαμένο χρόνο (74), βιολιά που ακούγονται στους υγρούς ουρανούς των ονείρων (74). Η ποιήτρια μοιάζει να χρησιμοποιεί κινηματογραφικές τεχνικές. Αισθανόμαστε τον φακό της «γκρο πλαν» να επικεντρώνεται σε πρόσωπα, στον εαυτό, στο είδωλό της, σε αντικείμενα ή ακόμα να κινείται «τράβελινγκ» στον χώρο, από τα επιμέρους στο καθ’ όλον, τις σκηνές να εναλλάσσονται γρήγορα, φαινομενικά ασύνδετες, σχεδόν παραληρηματικές, αλλά γρήγορα αντιλαμβανόμαστε ότι αποτελούν μέρος της ενότητας, αναπόσπαστο στοιχείο της ποιητικής σκηνοθεσίας και οικονομίας.

Θεματικά μοιάζει να κυριαρχεί το ερωτικό στοιχείο. Σε αρκετά ποιήματα, φαινομενικά σε μια πρώτη ανάγνωση, η ποιητική φωνή απευθύνεται σε ένα έτερο ερωτικό πρόσωπο, φανταστικό ή πραγματικό. Δίνεται έτσι η εντύπωση ενός νοερού διαλόγου, μονολόγου στην ουσία. Η τεχνική αυτή προσδίδει στην ποίηση δραματικότητα και ένταση. Η ποιητική φωνή προσδιορίζεται σε σχέση με το άλλο πρόσωπο που όμως βρίσκεται σε σιγή, παραμένει στη σκιά. Ό, τι καθορίζει και στοιχειώνει αυτή τη σχέση είναι η απουσία, ίσως ο ανέφικτος έρωτας, ο απροσπέλαστος ή μια σχέση που μοιάζει να έχει πάψει πια να υφίσταται και αυτό που απομένει είναι η απουσία (σε θυμάμαι όταν μένω μόνη και τρελαίνομαι-55), οι μνήμες και ο στοχασμός, έτσι που η ερωτική αναζήτηση καθίσταται ταυτόχρονα υπαρξιακή στοχαστική ποίηση. Η σχέση αυτή αποκτά μεγαλύτερη αληθοφάνεια καθώς η ποιητική φωνή στήνει ένα θεατρικό σκηνικό διαλόγου και αντιπαράθεσης. Ή μήπως πάλι όχι; Μήπως αυτό το έτερο πρόσωπο είναι το ίδιο πρόσωπο, μια ταυτοπροσωπία, ο έτερος εαυτός της ποιήτριας; Μήπως η αντιπαράθεση τεκταίνεται γύρω από τον ίδιό μας τον εαυτό, να πρόκειται για μια συνομιλία ή διάσταση όχι κατ’ ανάγκην ερωτική αλλά ενδοσκοπική ανάμεσα στο πραγματικό και το αντεστραμμένο είδωλό του; Ενδεχομένως να είναι έτσι στις πλείστες των περιπτώσεων. Και είναι έτσι. Είναι το ίδιο πρόσωπο που κοιτάζει τον εαυτό του στον καθρέφτη όπως στον πίνακα του F. Khnoppf που κοσμεί το εξώφυλλο του βιβλίου. Η εκδοχή αυτή έρχεται να υποστηρίξει τη σχέση του υπερρεαλισμού με την ψυχολογία του βάθους. Κι αυτό το ποιητικό εύρημα μέσα από την αμφισημία του προσδίδει ακόμα μεγαλύτερη αξία στη συλλογή.

Ο αδιέξοδος και ανέφικτος έρωτας, η ερωτική απογοήτευση ή ακόμα και η ενδοσκοπική παρατήρηση και συνομιλία με τον ίδιο τον ποιητικό εαυτό, αντανακλάται, σ’ ένα βαθμό, στις αναφορές στο ανθρώπινο σώμα, αλλά και στο αίμα (π.χ. μα τα χείλη της σαν αίμα-41, οι ανάσες μιας αιμάτινης νύχτας παγώνουν και καίνε-41). Πρόκειται για παιχνίδι με τις λέξεις, έναν ποιητικό πειραματισμό που βρίσκεται σε εξέλιξη σε όλη τη συλλογή. Οι επαναλαμβανόμενες λέξεις δημιουργούν συνεχείς λεκτικές εντυπώσεις στα πλαίσια μιας ανοικείωσης που σκοπό έχει να προσδώσει στον κόσμο και τα πράγματα γύρω μας νέα μορφή, να τα αντικρίσουμε υπό το πρίσμα μιας άλλης οπτικής αντίληψης. Ψεύτικο δέρμα, χλομό δέρμα, μαραμένο σώμα, σώμα που καίγεται από κρυφή επιθυμία, σώμα βαρύ ασήκωτο, δυο νεκρά κορμιά στα δάχτυλα, κορμιά που σέρνονται με δέρμα φιδιού είναι χαρακτηριστικές αναφορές. Αλλά ακόμα και οι συχνές αναφορές σε «φιλιά» είναι ενδεικτικές ενός έρωτα καταδικασμένου ή ενός έρωτα που παρήλθε πια: αόρατα φιλιά, φιλί νεκρό, όταν το φιλί σπάει με δύναμη στο πάτωμα, όπως ο έρωτας φίλησε-και χάθηκε-αστραπή. Ωστόσο, όπως συμβαίνει πάντα, σε όλη τη συλλογή αφήνεται μια χαραμάδα ελπίδας, έστω και αμυδρής, μια νότα αισιοδοξίας και ερωτικής τελείωσης: να χαμογελάει από τα κόκκινα χείλη/να γεννιέται ολόκληρο και πάλι το φιλί, σε ερωτεύομαι τρελά και σου πετάω ένα φιλί.

Συνακόλουθα και παράλληλα αναδεικνύεται σε όλη τη συλλογή και το ζήτημα της μοναξιάς και μια διάθεση θλίψης και μελαγχολίας. Πολλές φορές αυτή μελαγχολία επιτείνεται και φτάνει στην απαισιοδοξία και το αδιέξοδο που μοιάζει αναπότρεπτο (δεν υπάρχει διαφυγή δεν υπάρχει τέλος ούτε καν θλιμμένο-43), που ωστόσο, ακόμα κι αυτό, ανατρέπεται με στίχους όπως:

Η ευτυχία υπάρχει στις σταγόνες που πέφτουν (13),

μια μέρα θα αποκαλυφθεί η ελπίδα (15),

βλέπω να μου χαμογελά πίσω από το χοντρό γυαλί (19).

Έτσι, τίποτα δε μοιάζει τετελεσμένο, όλα παραμένουν ρευστά, βρίσκονται εν εξελίξει ή μοιάζουν ανοιχτά σε διαφορετικές, και καμιά φορά, αντικρουόμενες εκδοχές. Κι αυτό είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον στην ποίηση και γενικά στη λογοτεχνία. Είναι κάτι που προσθέτει μεγαλύτερη ποιότητα σε ένα έργο.

Η ποιητική συλλογή οικοδομείται κυρίως πάνω σε αντιθετικά σχήματα. Είναι ο έρωτας και ο θάνατος, η απουσία και η παρουσία, η αλήθεια και το ψέμα (η υπερβολή δεν είναι ψέμα/αλλά ούτε η αλήθεια-13), ακόμα ίσως και η όποια αντιπαράθεση/παρατήρηση του ποιητικού εαυτού με το είδωλό του στον καθρέφτη. Είναι ακόμα το λευκό και το μαύρο. Πέρα από τα «Μαύρα σκυλιά», που έδωσαν τον τίτλο στη συλλογή, οι αναφορές στο «μαύρο» είναι συχνές. Είναι το πρώτο μαύρο τριαντάφυλλο, τα μαύρα κρίνα, η μαύρη νύχτα, οι ερωμένες του μελανού δάσους, ένα ζευγάρι μαύρα γυαλιστερά παπούτσια, η μαύρη μπογιά. Και από την άλλη, το λευκό, πολλές αναφορές στο λευκό: Το λευκό σώμα, μια λάμψη λευκή, λευκό πόδι, μαλλιά λευκά με κόκκινες χοντρές ρίγες, λευκοί τοίχοι, λευκό χέρι, λευκό κεφάλι, λευκά σύννεφα, Λευκά δάση.

Είναι ακόμα το φως και το σκοτάδι. Αν και είναι συντριπτική η αναφορά στο σκοτάδι και τη νύχτα, δεκάδες αναφορές, σχεδόν πάντα με αρνητική διάθεση ή νόημα, σχεδόν εφιαλτικό, στη συλλογή, υπάρχει χώρος για εικαστικές φωτοσκιάσεις και κυρίως εκείνη τη χαραμάδα της ελπίδας: αμίλητη νύχτα-όλα μια λάμψη, το φως πάνω στις στέγες, έλαμψε εκείνο το βράδυ, το φως χαμηλώνει ακόμη και τη μέρα/τη νύχτα ένας κρυφός προβολέας φωτίζει/και ριζώνεται στα πιο φωτεινά κομμάτια του νου, φως και σκιές, φως σκιά σκόνη.

Αντιστικτικά αναπτύσσεται η έννοια του ήχου και της σιωπής. Ούτως ή άλλως, η συλλογή χαρακτηρίζεται από έντονη μουσικότητα. Άλλοτε είναι ο ήχος του τρένου που ουρλιάζει, μια κραυγή στο σκοτάδι, μια μελωδία, η μουσική ενός σαξόφωνου, μια φλογέρα, βαλς, σονάτα, μαγικοί αυλοί, η μουσική της σελήνης, τα πλήκτρα του πιάνου, ένα βιολί ή μια φωνή κι άλλοτε η πλήρης σιωπή, η απουσία του ήχου.

Αντιθετικά λειτουργούν επίσης το όνειρο και ο εφιάλτης: στον υπόγειο τα όνειρα, η νύχτα αγγίζει εφιάλτη που ιδρώνει και γίνεται σκιά, αιχμηρό όνειρο, βιολιά που ακούγονται στους υγρούς ουρανούς των ονείρων. Έχει κανείς την αίσθηση, διαβάζοντας τη συλλογή, ότι η ατμόσφαιρα είναι όντως εφιαλτική.

Ίσως δεν είναι τυχαίο ότι όσα διαδραματίζονται στο βιβλίο κυρίως συμβαίνουν σε κλειστό χώρο. Είναι ο χώρος ενός σπιτιού ή διαμερίσματος, τα όρια του οποίου διαγράφονται με τρόπο που μοιάζει να καθορίζει τον ζωτικό χώρο της ποιητικής φωνής: Είναι ο τοίχος πότε άβαφος, πότε σκασμένος, κρύος, λευκοί, φλεγόμενοι τοίχοι (9 φορές), τα παράθυρα, σπασμένα, κλειστά, σιδερένια (5 φορές), τα πατώματα (8 αναφορές), το πατάρι, η σκάλα, το ταβάνι. Γενικά οι αναφορές αυτές αντανακλούν μια συγκεκριμένη ψυχική κατάσταση, καθώς προσδιορίζουν έναν χώρο εγκλεισμού.

Αν και αυτό που κυριαρχεί είναι το αστικό τοπίο, υπάρχουν βέβαια πολλές αναφορές στη φύση, αλλά μένει η εντύπωση ότι πρόκειται ως επί το πλείστον για τεχνητή φύση, με ψεύτικα ζώα και πουλιά και δέντρα που ποτέ δεν κατονομάζονται συγκεκριμένα: μαύρο μελανό δάσος, το βαγόνι που γεμίζει δέντρα, τα μαύρα κρίνα και τα τριαντάφυλλα, το δέντρο κρεμασμένο, το ρόδο σε γυάλινο κύκλο, το σιδερένιο πουλί, οι νεκροί ταύροι, ψεύτικα τριαντάφυλλα, πλαστικά αγκάθια. Ο ήλιος, αν δεν κάνουμε λάθος, δεν αναφέρεται πουθενά, αλλά συχνά στους στίχους της Δάφνης Νικήτα συναντούμε το φεγγάρι, τη σελήνη, τον ουρανό που ξεψυχάει, τον άνεμο, τη βροχή, τα σύννεφα. Καμιά φορά αυτά καταγράφονται με έναν τόνο αισιοδοξίας: εκεί που το νερό γεννάει φωτιά, εκεί που το δάκρυ ζωντανεύει το άνθος, εκεί που οι καρδιές καίνε το χειμώνα

Πολλά επαναλαμβανόμενα μοτίβα διαπερνούν τη συλλογή, δημιουργώντας γέφυρες ανάμεσα στα ποιήματα, όπως συνδετικά λειτουργούν βέβαια και τα αντιθετικά σχήματα. Άλλοτε είναι ο ήχος του τρένου ή το πράσινο κοστούμι και τα δάχτυλα: δάχτυλα κλειστά, σαν κόκκαλα μυτερά, με αίμα με σκόνη. Είναι ακόμα το ρολόι και οι δείχτες του ή ο χρόνος (τουλάχιστον 10 αναφορές) με αρνητική σημασία, το κρασί, οι σκιές, ο ξένος κ. ά.

Σποραδικά στη συλλογή απαντούμε σκόρπιες αναφορές στη δύναμη των λέξεων και κατ’ επέκταση στη δημιουργία και στην εξαγνιστική και απελευθερωτική δύναμη της ποίησης. Άλλωστε, ορισμένα από τα ποιήματα της συλλογής θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ποιήματα ποιητικής. Αντιγράφουμε ορισμένους στίχους:

Ίσως υπάρχω εκεί που δεν υπάρχουν πια άλλες λέξεις (49)

Σου ψελλίζω τις λέξεις (58)

Γράφω για σένα κάθε βράδυ (63)

Σε είχα βρει απρόσμενα μέσα σε γραφτά (74)

Ο έρωτας μοιάζει με τον ποιητή που δεν έχει πια λέξεις να σου δώσει (74)

Τέλος, μια ιδιαίτερη κατηγορία των ποιημάτων είναι τα ολιγόστιχα, συμπυκνωμένα και επιγραμματικά, σχεδόν αποφθεγματικά, άτιτλα ποιήματα του ενός, δύο, τριών ή τεσσάρων στίχων, μερικά εκ των οποίων συνομιλούν μεταξύ τους.

Στο ποίημα της σελ. 50: Έβρεξε το σύννεφο/οι σταγόνες στο χέρι μου/ο ουρανός στα μάτια μου απαντά το μονόστιχο της σελ. 68: Το σύννεφο μέσα μου δεν θα δακρύσει ποτέ

Καθίσταται σαφές πως η συλλογή αποτελεί μια συγκροτημένη ενότητα. Κι όσο κι αν ο αυθορμητισμός και η αυτόματη γραφή χαρακτηρίζουν την ποίηση του υπερρεαλισμού, όσο κι αν κυριαρχεί ο κόσμος του ονείρου, η δημιουργική φαντασία, το ταξίδι στο ασυνείδητο, είναι εμφανές πως πίσω από τη συγκεκριμένη συλλογή κρύβεται ένα συγκροτημένο σχέδιο, πίσω από τα πράγματα υπάρχει συγκεκριμένη ποιητική συλλογιστική, υπάρχει λογική και υπάρχουν σταθερές. Και τελικά το προσωπικό ποιητικό ασυνείδητο συναντά το ασυνείδητο και τις εμπειρίες του αναγνώστη και εν τέλει το συλλογικό ασυνείδητο. Και σ’ αυτή την ενότητα συμβάλλουν τα αντιθετικά σχήματα, τα επαναλαμβανόμενα μοτίβα, οι θεματικοί άξονες και εκφραστικά μέσα, όπως οι τολμηρές εικόνες, η λεπτή, πικρή ειρωνεία, η μουσικότητα και ο ρυθμός. Όλα αυτά είναι χαρακτηριστικά που, λίγο ή πολύ, εντοπίζει κανείς και στις προηγούμενες συλλογές της Δάφνης Νικήτα με τρόπο που αυτή η ενότητα της συλλογής να αποτελεί τελικά το επιμέρους στο σύνολο της ποίησής της. Είναι ξεκάθαρο ότι η συλλογή δεν ακολουθεί την πεπατημένη. Είναι ένας διαρκής πειραματισμός από την αρχή μέχρι το τέλος. Κάτι που προϋποθέτει ολοκληρωτικό δόσιμο σε μια άκρως ψυχοφθόρα διαδικασία. Ιδιαίτερα γιατί αυτή η καταβύθιση στον ασυνείδητο προσωπικό κόσμο ή την ψυχολογία του βάθους, για να θυμηθούμε αυτή την ουσιαστική παράμετρο του υπερρεαλισμού, ή ακόμα η παράθεση απέναντι στην ποιητική φωνή του έτερού της εαυτού, γίνεται με σκοπό να αναδυθεί στο φως το άδηλο, το άλογο, το άρρητο. Και υπό αυτή την έννοια, όπως και το ομότιτλο μυθιστόρημα του Ίαν ΜακΓιούαν, τα «Μαύρα Σκυλιά» είναι μια εμβληματική συλλογή ποίησης.