***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη***

Λέγε με Ισμαήλ, Τέσυ Μπάιλα, Εκδόσεις Ψυχογιός 

Απολαμβάνοντας την ανάγνωση του τελευταίου μυθιστορήματος της Τέσυ Μπάιλα, «Λέγε με Ισμαήλ». Ψυχογιός 2022, σκέφτηκα ότι ο αναγνώστης μπορεί να αναρωτηθεί, όπως το έκανα κι εγώ, ποιος ή ποιοι είναι οι κεντρικοί ήρωες της σύνθετης, εκτεταμένης, περίτεχνα δομημένης και άρτια αναπτυγμένης  τοιχογραφίας που η συγγραφέας συνθέτει για μια εποχή και έναν «τόπο» (ως χώρο και κοινωνία), που έχει χαθεί δυστυχώς ανεπιστρεπτί.

Είναι μήπως το δίδυμο των παιδικών φίλων που μας παρουσιάζει με ενάργεια η Μπάιλα; Του μοναχικού διανοούμενου, βιβλιοπώλη και μανιακού αναγνώστη Έλληνα Ισίδωρου και του καλόκαρδου και κοινωνικού Τούρκου καφετζή Ισμαήλ, που η ακροτελεύτια φράση του «Λέγε με Ισμαήλ», κλείνει το βιβλίο, του δίνει τον  τίτλο του και, ταυτόχρονα,  παραπέμπει ευθέως στην αφετηριακή πρόταση του εμβληματικού Μπόμπι Ντικ  (ή η Φάλαινα), ενός από τα πλέον επιδραστικά μυθιστορήματα όλων των εποχών;

Όντως οι δυο φίλοι αποτελούν το αξεδιάλυτα ενωμένο μέσα από το ταξίδι της ζωής «δίδυμο», που εικονογραφεί την ισορροπία και κανονικότητα της ελληνικής ή ορθότερα πολυπολιτισμικής κοινότητας του Πέραν της Κωνσταντινούπολης. Μιας συνοικίας που άκμασε μέχρι και την επονομαζόμενη ελληνική «Νύχτα των Κρυστάλλων», την 6^η – 7^η Σεπτεμβρίου του 1955. Όταν ορδές Τούρκων εξαπέλυσαν πογκρόμ κατά των Ελλήνων της Πόλης, με επιθέσεις στα ελληνικά μαγαζιά και τα σπίτια της συνοικίας καταστρέφοντας, λεηλατώντας, καίγοντας και βιάζοντας. Οι περισσότεροι από αυτούς είχαν μεταφερθεί στην Πόλη από τα βάθη της Ανατολής με συντονισμό και οργάνωση των Τουρκικών Μυστικών Υπηρεσιών και κάτω από την καθοδήγηση της κυβέρνησης του Μεντερές, έχοντας λάβει ως υπόσχεση αμοιβής 6 $ για τον καθένα, που βέβαια δεν έλαβαν ποτέ. Αφορμή για την έκρηξη του πογκρόμ στάθηκε το γνωστό στημένο γεγονός της έκρηξης αυτοσχέδιου μηχανισμού στο Τουρκικό Προξενείο της Θεσσαλονίκης, (σπίτι γέννησης του Κεμάλ Ατατούρκ).

Ή μήπως, κεντρικός «ήρωας» του βιβλίου δεν είναι κάποιο πρόσωπα ή πρόσωπα αλλά το ίδιο το γεγονός του πογκρόμ, που η συγγραφέας παρουσιάζει μέσα από την μυθιστορηματική,  αφηγηματική και ταυτόχρονα πιστά ιστορική ψιλοβελονιά της; Αν πάλι λάβει κανείς υπόψη την έκταση που αφιερώνει η Μπάιλα στα γεγονότα εκείνης της μέρας, μήπως δεν είναι ούτε το πογκρόμ ο «ήρωας» της, αλλά η ζωή των απλών ανθρώπων και των δυο λαών και ιδιαίτερα η περίοδος αυτής που ξεκινά με τις υποχρεωτικές ανταλλαγές πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας το 1923 και «ολοκληρώνεται» με τον πιο τραγικό και καταστροφικό τρόπο για την ελληνική κοινότητα της Πόλης, δηλαδή με την οριστική αποπομπή σχεδόν του συνόλου του πληθυσμού της μετά το τσουνάμι των απελάσεων του 1964-65; Με δυο λόγια, όλα όσα συνθέτουν τις τραγικές διαστάσεις της ανθρώπινης «μοίρας» Ελλήνων και Τούρκων, όπως αυτή επικαθορίζεται από τις αποφάσεις των Μεγάλων. Αυτών που αγνοούν το συναίσθημα, την ευτυχία και την ειρήνη των Μικρών και τους χρησιμοποιούν ως αθύρματα για τα όποια σχέδιά τους;

Γιατί, ούτε σε μια γραμμή του μυθιστορήματος της Μπάιλα δεν λανθάνει οποιαδήποτε έκφραση εθνικισμού. Αντίθετα στο σύνολό του αποτελεί μνημείο ανθρωπιστικού λόγου και ως πνευματικό προϊόν συμβάλει στην αποσόβηση της μακροχρόνιας και έντεχνα καλλιεργούμενης έντασης μεταξύ των δυο λαών. Ενώ ταυτόχρονα δεν αποκρύπτει ούτε στιγμή ή υποβαθμίζει την βαρύτητα, τις επιπτώσεις και τον απάνθρωπο χαρακτήρα τόσο των επεισοδίων της αποφράδας μέρας, αλλά και το τελικό χτύπημα, που δέχθηκε η ελληνική κοινότητα της Πόλης το 64-65. Αντιθέτως, τα αναδεικνύει χωρίς να κραυγάζει.

Προσωπικά, όσο βυθιζόμουν στη ανάγνωση του μυθιστορήματος και τα υπόλοιπα πρόσωπα της τοιχογραφίας ξεπηδούσαν από τις σελίδες του βιβλίου, πολλές σκέψεις γεννιόταν στο μυαλό μου, την ώρα που το συναίσθημα μου προσπαθούσε να διαχειριστεί το ανθρώπινο δράμα που βίωνε καθένα και καθεμία από αυτά. Κάνω λόγο για τα πρόσωπα που αποκαλούμε, λανθασμένα τις περισσότερες φορές, δευτεραγωνιστές της διήγησης, αλλά τόσο η τεχνική όσο και αγάπη της συγγραφέως για τους ήρωές της αναδείκνυαν σε σημαντικά συνθετικά στοιχεία της ιστορίας της.

Γιατί κατέχει σημαντικότατο ρόλο στη εξέλιξη της ιστορίας που μας διηγείται η Μπάιλα η μεγαλοκοπέλα Καλλινάνθη. Η αστή που ζούσε στο μοναχικό αρχοντικό της με την πιστή οικονόμο και συγγένισσά Μέλπω, το πιάνο της και τον γάτο της τον Σοπέν, έχοντας για πάντα χάσει τον πλατωνικό έρωτα της νιότης της. Τον Τούρκο οδηγό του κόκκινου τραμ του Πέραν, τον Αρίφ, τον έρωτα που της αρνήθηκε ο μεγαλοαστός πατέρας της. Πόσο σημαντική είναι η Γιασεμώ, το «φάντασμα» μιας ζωής παραδομένης στον έρωτα, στα χαμαιτυπεία και τα καφέ Σαντάν της Πόλης αλλά και ο πιστός της σκύλος ο Γιουσούφ. Ένα δεύτερο δίδυμο του βιβλίου, αυτή τη φορά ανθρώπου και ζώου, που δίνει μαθήματα τρυφερότητας.

Πώς θα μπορούσε το μυθιστόρημα να εξελιχθεί χωρίς την απούσα και ταυτόχρονα οιονεί παρούσα Αϊσέ, τον εφηβικό και πάντα ανομολόγητο έρωτα τόσο του Ισίδωρου όσο και του Ισμαήλ μια «νεράιδα» που εκπροσωπεί τη μάταια χειρονομία της πρώιμα και εκτός εποχής απελευθερωμένης μουσουλμάνας γυναίκας; Το κορίτσι που θα «καεί» για πάντα, όταν οι δυο εξίσου ερωτευμένοι μαζί της φίλοι δειλιάσουν να την κρατήσουν δίπλα τους, εξωθώντάς την σε μια ζωή που δεν θα επέλεγε ποτέ αν…. Τι θα ήταν η ιστορία της Μπάιλα χωρίς την Εσίν, το αεράκι; Το κορίτσι που άφησε πίσω της η Αϊσέ να μεγαλώσει η μάνα της, πριν χαθεί για πάντα στην απέραντη Πόλη, και μετατραπεί σε γλυκιά και ταυτόχρονα πικρή ανάμνηση της ύπαρξής της για τους δυο φίλους. Οι δυο φίλοι βλέπουν την Εσίν να μεγαλώνει και να ανθίζει στη γειτονιά τους. Μέχρι που εξελίσσεται σ’ ένα ισχυρό γυναικείο πρόσωπο, μια άτυπη μαθήτρια του Ισίδωρου, που καθισμένη δίπλα του απίθανες ώρες ως την ενηλικίωσή της, τον ακούει να διαβάζει τα αριστουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας κι έτσι έρχεται σε επαφή με τον κόσμο του Πνεύματος. Κι όταν μεταναστεύσει στην Άγκυρα, μετά την άνανδρη δολοφονία της Τσιγγάνας παιδικής της φίλης για λόγους «τιμής», καταφέρνει να γίνει διακριτή δικηγόρος. Μέσα από τις άδηλες διαδρομές της Τύχης θα αναλαμβάνει την υπεράσπιση της κακοποιημένης από τον Ναντίρ Ασλίβ. Γιατί η Ασλίβ, μετά από χρόνια συνεχών ξυλοδαρμών και βασάνων θα «πληρώσει» τον βασανιστή σύζυγό της Ναντίρ με ό,τι σοφά περιγράφει η  ευαγγελική ρήση «Μάχαιραν έδωκας, μάχαιραν θα λάβεις» (Ματθ. 5,3).

Προχωρώντας στην ανάγνωση του βιβλίου, όπου οι τόποι, οι μυρωδιές, τα αντικείμενα, τα γλυκά κι οι συνήθειες και το πνεύμα των ανθρώπων του Πέραν  δένονται αρμονικά με τη διήγηση, χωρίς ούτε λεπτό να σου δίνεται η αίσθηση ότι είναι εκεί απλά για να την «γεμίζουν», όπως συχνά συμβαίνει σε ιστορικά μυθιστορήματα, αναρωτήθηκα μήπως τελικά ο μεγάλος πρωταγωνιστής του βιβλίου της Μπάιλα είναι η ίδια η Πόλη και το Πέραν. Η πολυπολιτισμική Κωνσταντινούπολη, ένας «τόπος» που πλέον δεν υπάρχει, αλλά υφίσταται ως Μνήμη και εξ αυτού αναδύεται από τις σελίδες του βιβλίου της ως μια Ιδανική Ουτοπία, που συνετρίβη βίαια, αλλά εξακολουθεί να φωτίζει το Παρόν και το Μέλλον της συνύπαρξης των δυο «καταδικασμένων» λαών από την Ιστορία να γειτονεύουν για πάντα σ’ αυτή τη γωνία του πλανήτη.

Και η απορία μου για το ποιος τελικά είναι ο «ήρωας» ενός τόσο πολυεδρικού μυθιστορήματος λύθηκε με τη ολοκλήρωσή του. Όταν και μετά την  ευφυή ανατροπή που η συγγραφέας μας επιφυλάσσει στις τελευταίες του σελίδες, ως μάστορας της διήγησης που είναι, το αρχικό μου ερώτημα έμοιαζε να έχει απαντηθεί. Πρωταγωνιστές του μυθιστορήματος της Τέσυ Μπάιλα δεν είναι μόνο όλοι όσους ανέφερα και όλα όσα υπέθετα κατά τη ροή της ανάγνωσης, αλλά επιπροσθέτως και η δύναμη της ανθρώπινης φιλίας μεταξύ δύο ανθρώπων διαφορετικών εθνοτήτων και οιονεί «εχθρών»

Πιστεύω ότι αυτά που απόλαυσα διαβάζοντας το  μυθιστόρημα της Τέσυ Μπάιλα «Λέγε με Ισμαήλ», θα απολαύσουν και οι αναγνώστες και αναγνώστριες, Γιατί πρόκειται για ένα βιβλίο που προέκυψε τόσο ως αποτέλεσμα άοκνης εργασίας πάνω στο ιστορικό υλικό όσο και ως αποτέλεσμα του ταλέντου που διαθέτει η συγγραφέας του και ευφυώς ενέταξε ο εκδοτικός οίκος Ψυχογιός στο πρόγραμμα για το 2022. Αυξάνοντας μας, βέβαια, τη ίδια στιγμή τις προσδοκίες ότι σύντομα στο μέλλον η συγγραφέας θα μας χαρίσει ένα ακόμα μυθιστόρημα, με φόντο όπως συνηθίζει και στα προηγούμενα κάποιο σημαντικό γεγονός της νεότερής μας Ιστορίας, αλλά βαθύτερο αποτύπωμα τη διαπραγμάτευση της ανθρώπινης περιπέτειας και του υπαρξιακού δράματος του ανθρώπου, πάντα με τη γνωστή λεπτοδουλεμένη και ενίοτε στα όρια του ποιητικού γλώσσα της.

Ακολουθήστε τo Literature.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλα τα νέα για τον πολιτισμό και την επικαιρότητα από την Ελλάδα και τον Κόσμο.