Μελετώντας ξανά τον Όργουελ, γράφει η Τέσυ Μπάιλα [Η φάρμα των ζώων & 1984]

18 March 2021

***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη***

***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη

«Η φάρμα των ζώων» & «1984» Τζορτζ Όργουελ, Εκδόσεις Ψυχογιός

Κλείνοντας φέτος τα εβδομήντα χρόνια από τον θάνατο του Έρικ Άρθουρ Μπλαιρ, του συγγραφέα που έγινε διεθνώς γνωστός με το ψευδώνυμο, Τζορτζ Όργουελ, μια σειρά εκδόσεων των δημοφιλών έργων του πυροδοτήθηκαν, με νέες μεταφράσεις που υπογράφουν σημαντικοί μεταφραστές. Στην κλασική σειρά των Εκδόσεων Ψυχογιός κυκλοφόρησαν πρόσφατα «Η φάρμα των ζώων» και το «1984», σε μετάφραση του Αύγουστου Κορτώ και με εξαιρετικά επίμετρα από τους Τζούλιαν Σιμόνς και Ρόμπερτ Χάρις αντίστοιχα. Σημαντικό είναι ωστόσο και το χρονολόγιο που παρατίθεται στην αρχή των βιβλίων, το οποίο εισάγει τον αναγνώστη τόσο στη ζωή του συγγραφέα όσο και στα ιστορικά γεγονότα της εποχής και εκτείνεται χρονικά από το 1903, τη χρονιά που γεννήθηκε ο συγγραφέας στο Μοτιχάρι της Βεγγάλης έως και το 1950, τη χρονιά του θανάτου του, στις αρχές της οποίας ο Όργουελ πέθανε.

Η συγγραφή του έργου του «Η φάρμα των ζώων» ολοκληρώθηκε στις αρχές του 1944, ωστόσο, καθώς πρόκειται για μια αλληγορική σάτιρα του σταλινισμού και η Βρετανία ήταν πλέον σύμμαχος του Στάλιν, κανένας εκδοτικός οίκος δεν ανέλαβε την έκδοσή του. Το βιβλίο θα κυκλοφορήσει το 1945 από τον εκδοτικό οίκο Secker &Warburg και η φήμη του Όργουελ θα απογειωθεί σε παγκόσμιο επίπεδο εντελώς ξαφνικά και άμεσα. Η αλληγορική αυτή νουβέλα αποτυπώνει με τον πιο εύστοχο τρόπο τη διάψευση των οραμάτων για ισονομία και για την ανάδυση ενός απολυταρχικού συστήματος μέσα από μια επανάσταση που κατέληξε σε εφιάλτη, αφού η κοινωνική δικαιοσύνη, η ισότητα και η ελευθερία καταπατήθηκαν ανελέητα. Εμπνευσμένος από τα γεγονότα της Ρωσικής επανάστασης του 1917 ο Όργουελ καταδεικνύει την ανελευθερία των ολοκληρωτικών καθεστώτων, το φάσμα του απολυταρχισμού και τις συνέπειές του, την ανελευθερία ως αποτέλεσμα των σταλινικών φαινομένων. Είναι γνωστή άλλωστε η δράση του Όργουελ απέναντι στον σταλινισμό και η πολεμική του ενάντια στα γεγονότα εκείνα που στοχεύουν στην αποδυνάμωση και εντέλει στην εξαφάνιση του ανθρώπου που παραμένει απροσκύνητος και ανυπότακτος.

«Όλα τα ζώα είναι ίσα, αλλά ορισμένα ζώα είναι πιο ίσα από τα άλλα». Μια φράση-κλειδί για την κατανόηση ολόκληρου του έργου αλλά και της φιλοσοφίας του συγγραφέα. Μετά την επανάσταση κατά των ανθρώπων που εκμεταλλεύονται τα ζώα της φάρμας στο έπακρο και την ανατροπή των ανθρώπων τη διοίκηση της φάρμας αναλαμβάνουν τα γουρούνια. Τα γουρούνια, ωστόσο, δεν φέρνουν την ισοπολιτεία στην κοινωνία τους, δεν εξασφαλίζουν την ισότητα και την ελευθερία αλλά εγκαθιδρύουν ένα νέο καθεστώς, εξαιρετικά απολυταρχικό, παραποιώντας τη μνήμη όσων επαναστάτησαν και αλλάζοντας ακόμα και νόμους που γι’ αυτούς είχαν οδηγηθεί στην εξέγερση. Ο Ναπολεών, ένα από τα γουρούνια, αναλαμβάνει τη διοίκηση της φάρμας και τα ζώα πολύ σύντομα θα βρεθούν υπό νέα δεσμά. Θα αναγκαστούν να δουλεύουν εντατικότερα, να παράγουν όλο και περισσότερα αγαθά, τα δικαιώματά τους θα χάνονται, θα μεταβληθούν σε έναν εργατικό πληθυσμό, σε ένα προλεταριάτο, και θα δουν τα γουρούνια να ντύνονται με τα ρούχα των ανθρώπων και να υιοθετούν όλες τις ανθρώπινες συνήθειες. Κυρίως όμως θα δουν ότι τα γουρούνια έχουν αποκτήσει προνόμια για τον εαυτό τους και σταδιακά γίνονται καταπιεστές των υπόλοιπων ζώων. Και η συνείδηση αυτή θα είναι εξαιρετικά οδυνηρή.

Είναι ξεκάθαρος ο συμβολισμός όλων αυτών που περιγράφει ο Όργουελ. Ο πόλεμος ανάμεσα στον Στάλιν και στον Τρότσκι, το σοβιετικό καθεστώς, οι αυθαιρεσίες της νομεκλατούρας, οι κοινωνικές μεταρρυθμίσεις, οι κοινωνικές αδικίες, η ζοφερή πραγματικότητα, ο αυταρχισμός, όλα διαφαίνονται ξεκάθαρα στις προθέσεις του Όργουελ, ενός ανθρώπου ο οποίος βρέθηκε στους κόλπους της αριστεράς κατά τον Ισπανικό Εμφύλιο και μπόρεσε έτσι να διακρίνει τα τρωτά ενός συστήματος που σαφώς απορρίπτει.

Τέσσερα χρόνια μετά ο ζοφερός και δυστοπικός κόσμος που προαναγγέλθηκε στη «Φάρμα των ζώων» γιγαντώνεται στο «1984». Ένα έργο επιδραστικό για τις επόμενες γενιές, εμβληματικό, που προφητεύει την ύπαρξη ενός νέου κόσμου, τοποθετώντας τον σαράντα χρόνια μετά τη συγγραφή του βιβλίου, δηλαδή το 1984. Το έργο αυτό κυκλοφόρησε από τον ίδιο εκδοτικό οίκο, τον Ιούνιο του 1949, και εκτόξευσε κυριολεκτικά τη φήμη του Όργουελ, ο οποίος δεν πρόλαβε να δει την πορεία του, καθώς θα πεθάνει λίγους μόλις μήνες μετά την κυκλοφορία του, τον Ιανουάριο του 1950, σε ηλικία 47 ετών.

Ένα ολοκληρωτικό καθεστώς, το καθεστώς της Ωκεανίας, το οποίο έχει μορφοποιηθεί μετά τη συγχώνευση των ΗΠΑ με την Αγγλία και την εξαφάνιση της Ευρώπης από τη Σοβιετική Ένωση, έχει επιβληθεί σε ολόκληρο τον κόσμο. Επικεφαλής είναι ο Μεγάλος Αδελφός, οποίος είναι ισχυρός, ποτέ δεν τον έχει δει κανείς αλλά ελέγχει τα πάντα. Στο νέο αυτό καθεστώς ο Μεγάλος Αδελφός λατρεύεται κυριολεκτικά με ευλάβεια. Η Αστυνομία Σκέψης, τα ιδιότυπα Υπουργεία, ο θάλαμος 101, οι ηλεκτρονικές οθόνες, η συνεχής παρακολούθηση των πολιτών, ο έλεγχος κάθε πράξης, η βάναυση ανελευθερία, τα βασανιστήρια, οι εικονικές δίκες, η φτώχια από τη μια και η κομματική ελίτ από την άλλη, η διαστρέβλωση των γεγονότων ακόμα και του ατομικού στοχασμού, η παραποίηση των φωτογραφικών στοιχείων και οι εξοντώσεις των αντικαθεστωτικών έχουν δημιουργήσει έναν δυστοπικό κόσμο, απόλυτα ερεβώδη, διάττορα ανατριχιαστικό και ανελέητο. Νέα γλώσσα έχει επιβληθεί, το παρελθόν γράφεται και ξαναγράφεται ανάλογα με τις περιστάσεις, η Ιστορία περνά στη λήθη ή αναδημιουργείται κατά το δοκούν, τα γεγονότα καταστρέφονται και οι άνθρωποι ζουν σε έναν παράλογα τραγικό κόσμο όπου καμιά ελευθερία δεν νοείται και κανείς δεν μπορεί να κρυφτεί από τον Μεγάλο Αδελφό. Ένας ασφυκτικά περίκλειστος κόσμος που υποτάσσει διά του φόβου τους πολίτες, σφυροκοπώντας τη σκέψη τους και εισάγοντας σ’ αυτήν την πειθήνια υπακοή ως το μόνο μέσο επιβίωσης. Ένας κυριολεκτικά σπαρακτικός κόσμος, βουτηγμένος στην αποποίηση κάθε ικμάδας αυτοτέλειας, αυτεξουσιότητας και ανεξαρτησίας και, εν τέλει, συναίσθησης της κατάστασης, αφού είναι γνωστό πως οι άνθρωποι «Μέχρι να αποκτήσουν συναίσθηση, δεν πρόκειται να εξεγερθούν, κι αν δεν εξεγερθούν, είναι αδύνατον ν’ αποκτήσουν συναίσθηση».

Κεντρικός ήρωας ο Ουίνστον Σμιθ, ένας άνθρωπος που εργάζεται για το καθεστώς και δείχνει απόλυτα ισορροπημένος στην υποτέλεια του Κόμματος. Στην πραγματικότητα είναι ένας άνθρωπος που ονειρεύεται να ελευθερωθεί από τον τρόπο ζωής του, διψάει κυριολεκτικά για την ανατροπή του καθεστώτος, λαχταράει να ζήσει ξανά σε έναν κόσμο διαφορετικό, απαλλαγμένο από τον Μεγάλο Αδελφό και ό,τι αυτός συνεπάγεται. Άξαφνα θα μπει στη ζωή του ο έρωτας, η πιο επαναστατική δύναμη που μπορεί να εξεγείρει τις συνειδήσεις. Ακόμα και ο έρωτας, όμως, είναι μια αντίθετη με το Κόμμα πράξη. Μια απαγορευμένη πράξη. Μια πράξη επαναστατική και γι’ αυτό τον λόγο επιφέρει συνέπειες. Και οι συνέπειες είναι εφιαλτικές, ανάλογες με τον εφιαλτικό σύμπαν του Μεγάλου Αδελφού. Οι δυο ερωτευμένοι θα βρεθούν να αντιμετωπίσουν τις συνέπειες αυτές, η αναμόρφωση των συνειδήσεών τους θα γίνει με τους χειρότερους τρόπους και ο πόθος, το πάθος, η δίψα για μια φυσιολογική ζωή θα γίνουν οι αιτίες της μετέπειτα εξελικτικής τους πορείας, μιας πορείας μονόδρομης προς την πλήρη αποδοχή του καθεστώτος και ταυτόχρονα την πλήρη αφομοίωσής τους σε αυτό.

Ο Όργουελ στήνει ένα σκηνικό μελλοντολογικό και θέτει σημαντικούς προβληματισμούς. Πέρα από τον εμφανή, για μια ακόμη φορά, συμβολισμό του έργου του με το σταλινικό καθεστώς, οι φόβοι του για τον πλήρη έλεγχο της ανθρώπινης υπόστασης, η κατασκευή ψευδών ειδήσεων, η συρρίκνωση της σκέψης μέσω της συρρίκνωσης της γλώσσας, η ανελευθερία και το γεγονός της επιβίωσης σε έναν πνιγηρό κόσμο, στερημένο δικαιωμάτων και ελευθεριών, η καταστροφή της σκέψης ώστε να μη νιώθει κανείς ότι η μη σκέψη είναι η μέγιστη ανελευθερία που μπορεί να επιβληθεί και είναι μια αθέατη παρακμή που μεθοδεύεται επιμελώς και συστηματικά είναι προβληματισμοί που στις μέρες μας μοιάζουν επίκαιροι περισσότερο από ποτέ.

Και όπως γράφει ο Όργουελ: «Ελευθερία σημαίνει να είσαι ελεύθερος να πεις ότι δύο συν δύο ίσον τέσσερα. Εφόσον αξιωθείς αυτό το δικαίωμα, όλα τ’ άλλα ακολουθούν».