Μοντερνιστικά και μεταμοντερνιστικά στοιχεία στη διηγηματογραφία του Ευάγγελου Ι. Τζάνου
Ο μοντερνισμός κυριάρχησε στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα και αποτέλεσε σεισμό για τις τέχνες. Επηρέασε τη λογοτεχνία, τη μουσική, την αρχιτεκτονική και τη ζωγραφική. Η λογοτεχνία έδωσε έμφαση στην εντυπωσιογραφία (τον ιμπρεσιονισμό) και την υποκειμενικότητα. Απομακρύνθηκε από τις σταθερές οπτικές γωνίες και τη γραμμική αφήγηση, κατέλυσε τα όρια ανάμεσα στα αφηγηματικά είδη και έδειξε προτίμηση στις αποσπασματικές μορφές και το κολλάζ. Ο μοντερνισμός γέννησε κινήματα, όπως ο κυβισμός, ο εξπρεσιονισμός, ντανταϊσμός, ο υπερρεαλισμός και ο φουτουρισμός. Οι δονήσεις του παραμένουν αισθητές ακόμη και σήμερα. Είναι αδύνατο να καταλάβει κανείς τον πολιτισμό του 20ού αιώνα χωρίς την κατανόηση του μοντερνισμού.
Ο όρος μεταμοντερνισμός (postmodernism) χρησιμοποιείται από τη δεκαετία του 1980 και μετά. Μεταμοντερνισμός, σύμφωνα με τον Λυοτάρ (διάσημος ο ορισμός του), είναι η δυσπιστία απέναντι στις μεταφηγήσεις. «Οι μεγάλες αφηγήσεις της προόδου και της ανθρώπινης τελειοποίησης δεν είναι πια αξιόπιστες. Το καλύτερο στο οποίο μπορούμε να ελπίζουμε είναι μια σειρά από μικροαφηγήσεις οι οποίες είναι προσωρινές, συγκυριακές και σχετικές και προσφέρουν μια βάση για τις δράσεις συγκεκριμένων ομάδων σε συγκεκριμένες τοπικές περιστάσεις».[i]
Ο μεταμοντερνισμός συνεχίζει τους πειραματισμούς του μοντερνισμού, αλλά και αποκηρύσσει τις μορφές του. Ανατρέπει τον ελιτισμό της μοντερνιστικής υψηλής τέχνης και αναμειγνύει λογοτεχνικά είδη και υφολογικά επίπεδα. Χρησιμοποιεί την παρωδία και το παστίς. Πολλά από τα έργα της μεταμοντέρνας λογοτεχνίας (π. χ. Jorge Luis Borges, Samuel Becket, Vladimir Nabokov) εμπεριέχουν τα στοιχεία αυτά. Στόχος των μεταμοντερνιστικών κειμένων -ιδίως του Samuel Becket και άλλων συγγραφέων της λογοτεχνίας του παραλόγου- είναι να καταλύσουν τα θεμέλια των παραδεδεγμένων τρόπων σκέψης και εμπειρίας, ώστε να αποκαλυφθεί η α-νοησία της ύπαρξης, το κενό, επί του οποίου η υποκείμενη βεβαιότητα βρίσκεται σε επισφαλή μετεωρισμό.[ii]
Ο Ευάγγελος Ι. Τζάνος στη συλλογή διηγημάτων του Το πέρασμα της θρυαλλίδας (Ηριδανός 2020) χρησιμοποιεί μοντερνιστικές και μεταμοντερνιστικές τεχνικές με τις οποίες καινοτομεί και εμπλουτίζει τη γραφή του, καθιστώντας την ξεχωριστή και ενδιαφέρουσα. Δεκαπέντε μικροιστορίες στις οποίες, όπως πάντα, μια θρυαλλίδα, ένα γεγονός, πυροδοτεί εξελίξεις.
Τα διηγήματα κινούνται ανάμεσα στο πραγματικό και το φανταστικό και έχουν ως γνώρισμά τους την ειρωνεία. Ο Ευάγγελος Ι. Τζάνος κατασκευάζει υπαινικτικά ή δυστοπικά περιβάλλοντα. Προβάλλει την ίδια την τέχνη ως αντικείμενο του εαυτού της, κάνοντας χρήση της μοντερνιστικής τεχνικής της αυτοαναφορικότητας. Χρησιμοποιεί τη διακειμενικότητα, αναφερόμενος σε άλλα κείμενα (λογοτεχνικά και μη) και μέσα από τις ελλειπτικές εικόνες ή την απουσία ενότητας του υποκειμένου, αναπαριστά την αλλοτρίωση και τη ρευστότητα της εποχής.
Ο Ευάγγελος Ι. Τζάνος αντιμετωπίζει τα θέματά του με κριτική ματιά, αλλά και μέσα από συμβολισμούς ή αλληγορίες. Ενσκήπτει στο καθημερινό και το μικρό. Διερευνώντας την ατομική εσωτερικότητα ή το παρελθόν, αναζητά τη βαθύτερη ενότητα των πραγμάτων. Οι ήρωές του έχουν την ανάγκη απόδρασης από περιβάλλοντα κλειστοφοβικά ή παγιωμένες πεποιθήσεις. Εστιάζοντας στα οικογενειακά δράματα ή στα παιδικά βιώματα, ανασύρει το πέπλο της ιδεατής εικόνας με την οποία συνήθως περιβάλλονται. Η λογοτεχνία του είναι χωρίς ψευδαισθήσεις, καταγγελτική στις αντινομίες της πραγματικότητας.
Τα κείμενα, ανοιχτά στην παρωδία και την υπέρβαση, παίζουν με τις συμβάσεις της μυθοπλασίας, την ψυχολογία των χαρακτήρων, τη γραμμική αφήγηση, τον εσωτερικό μονόλογο, τον ελεύθερο πλάγιο λόγο. Συνενώνουν πραγματικές και φανταστικές σκηνές, προτιμούν το ανοιχτό τέλος. Ανατρέπουν τους κλασικούς μύθους, επικαιροποιώντας τους. Χαρακτηρίζονται από παιγνιώδη διάθεση και μεταφέρουν αιτήματα κοινωνικής ανατροπής.
Η συλλογή ανοίγει με μότο το ευρηματικό Περί αγνείας:
«Δεν θυμάμαι τίποτα από τα παιδικά μου χρόνια, είπε ο Αδάμ. Ούτε κι εγώ, είπε η Εύα. Ο Κύριος ξερόβηξε αμήχανα».
Οι μυθοπλασίες που ακολουθούν μεταφέρουν ανθρώπινες αγωνίες και φιλοσοφικά διερωτήματα. Υπερρεαλιστικά, θεατρικά και ρεαλιστικά στοιχεία συνενώνονται σε ένα σύνολο κειμένων με θεματική τα κοινωνικά προβλήματα. Φωτίζεται η υποκειμενική ατομικότητα και αναδύεται το φαίνεσθαι, η φενάκη του προσωπείου και η καταλυτική δύναμη του κομφορμισμού, ενώ θίγονται ψευδαισθήσεις συλλογικές.
Σήμερα μας γιόρτασαν τα εκατοντάχρονα της Παλιγγενεσίας. Λόγω της εορτής του Ευαγγελισμού, καταναλώθηκε πολύς μπακαλιάρος –τον οποίο συνόδευσε στο τραπέζι η σκορδαλιά– και περισσότερη μαρίδα.
Η Αθήνα θα φωταγωγηθεί για τρεις μέρες. Εκατονταετία είναι, βλέπετε, αυτή! Στο Δημόσιο είχαν σήμερα αργία, το ίδιο και αύριο, (πάλι;) ενώ, μέσα στην αναστάτωση που προκάλεσαν οι εορτασμοί, οι γαλακτοπώλες βρήκαν την ευκαιρία και, αντί για γάλα, πούλησαν καθαρό νεράκι.
Αυτές τις μέρες η βενιζελική Κυβέλη έπαιξε το έργο «Σχολείον κοκκοτών» και η βασιλική Κοτοπούλη ανέβασε σήμερα δύο πατριωτικές παραστάσεις με σκοπό να εμψυχώσει τους θεατές της.
Ωστόσο, ζούμε δραματική εποχή. Τα τελευταία χρόνια η χώρα μας βρίσκεται σε εμπόλεμη κατάσταση με τους Τούρκους κι οι εφημερίδες προσπαθούν καθημερινά να μας πείσουν πως είμαστε κοντά στην απελευθέρωση της Κωνσταντινούπολης και της Μικράς Ασίας. Λένε ότι η Κωνσταντινούπολη θα αποσπαστεί από την Τουρκία στις αρχές του Μαΐου, λένε ακόμη ότι μέχρι τον Ιούνιο θα έχουμε κυριεύσει και την Άγκυρα. Το δυστύχημα δεν είναι τόσο για το μελάνι που χύνεται εδώ, όσο για το αίμα που χύνεται εκεί.
[…]
Ξέρετε, μας λείπει η πολιτική αρετή, η παιδεία, η καθημερινή πρόοδος. Μας λείπει η μόρφωση, ώστε να είμαστε σε θέση να απολαύσουμε τις πολιτικές ελευθερίες που έχουμε κατακτήσει. Αντίθετα, σε όλα τα επίπεδα κυριαρχούν η παρανομία και η διαφθορά.
Αλλά οι γιορτές, γιορτές! Χθες στο μνημείο των Ιερολοχιτών στο πεδίον του Άρεως έγινε κατάθεση στεφάνου και ο βασιλιάς αποθεώθηκε. Ο κοσμάκης προσπαθούσε με κάθε τρόπο να τον πλησιάσει, να τον αγγίξει. Ως εκ τούτου, βασίλευε παντού αταξία. Εξάλλου, ως λαός, δεν έχουμε πολύ καλές σχέσεις με την τάξη. Μάλλον δεν έχουμε καμιά! Οι μαθητές είχαν ντυθεί με φουστανέλες και οι μαθήτριες με αρχαιοπρεπή φορέματα. Την ώρα που εκφωνούνταν ο πανηγυρικός, ένα δέντρο έπεσε από το βάρος εκείνων που είχαν αναρριχηθεί πάνω του και στους γύρω επικράτησε πανικός. Άλλοι είχαν ανέβει σε αγάλματα και στα κάγκελα. Αυτά δεν έπεσαν. Η τελετή έληξε με μια τραγελαφική μαθητική παρέλαση. (Το πέρασμα της θρυαλλίδας, σελ. 96-97, 102-103)
Ο συγγραφέας χειρίζεται τα θέματα με υπόρρητο σαρκασμό και χιούμορ. Οι χαρακτήρες ρέπουν προς το γκροτέσκο. Θύματα μιας πνευματικής ένδειας που υποκαθιστά τα ιδανικά, έχουν χάσει τις παραδοσιακές αναφορές και κυριαρχούνται από τα ένστικτα. Τα προσωπικά αδιέξοδα και η κατάπτωση που τους διακρίνει, ενίοτε παραπέμπουν σε σκηνή του Τσέχωφ ή του Κάφκα.
Οι ιστορίες του Ευάγγελου Ι. Τζάνου στο Πέρασμα της θρυαλλίδας είναι ευρηματικές και καλογραμμένες. Συνδυάζουν αφηγηματική και περιγραφική δύναμη, σασπένς και ζωντανή γλώσσα. Στηλιτεύουν την αποσαθρωμένη κοινωνία των ημερών μας. Οι ανοίκειες εξελίξεις της πλοκής έλκουν την καταγωγή από τις αφηγηματικές επιλογές του μοντερνισμού και του μεταμοντερνισμού και μεταφέρουν προβληματισμούς και συναισθήματα του σύγχρονου ανθρώπου.
Βιβλιογραφία
Barry Peter, Γνωριμία με τη θεωρία, μετάφραση Αναστασία Νάτσινα, Βιβλιόραμα, Αθήνα, 2013.
https://www.greek-language.gr/digitalResources/literature/education/literature_history/search.html?details=103 τελευταία πρόσβαση, 10.12.2020.
[i] Barry 2013, 113.
[ii] https://www.greek-language.gr/digitalResources/literature/education/literature_history/search.html?details=103
Ακολουθήστε τo Literature.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλα τα νέα για τον πολιτισμό και την επικαιρότητα από την Ελλάδα και τον Κόσμο.
