Please enable JavaScript to view the comments powered by Disqus.

 

Οι δυο αλήθειες για τις πηγές του Νείλου και οι δυο εκδοχές της Ιστορίας.

Το 1769, ο Σκωτσέζος εξερευνητής Τζέημς Μπρους αναλαμβάνει  αρχηγός μιας αποστολής για την αναζήτηση των πηγών του  Νείλου (του Μεγάλου Αμπάϊ στα αιθιοπικά) ξεκινώντας από το Κάϊρο και επιστρατεύοντας όλα τα μέσα της εποχής. Μια διαδρομή 6.500 χλμ. που θα ολοκληρωθεί μετά από τρία χρόνια περιπετειών και αναμέτρησης με τα στοιχεία της φύσης και τους επικαλυπτόμενους επικυρίαρχους στο Κέρας της Ανατολικής Αφρικής.  Αυτό είναι το ιστορικό πλαίσιο στο  μυθιστόρημα του Μιχάλη Μοδινού (εκδόσεις Καστανιώτη, 2007)  που ήρθε να μας εκπλήξει ενάμιση χρόνο μετά την εντυπωσιακή Χρυσή Ακτή του). Όμως πραγματικός ήρωας της επικής αυτής μυθιστορίας δεν είναι ο Μπρους. Είναι  ένας γραικός, ο Στρατής Ταταράκης, φυγάς από την πατρίδα του τη Μήλο, παιδί του Διαφωτισμού και ταυτόχρονα ανατολίτης, που αποφασίζει να  συμμετάσχει στην αποστολή αυτή που θα άλλαζε τον ρου της Ιστορίας όχι μόνο για χάρη της περιπέτειας, αλλά για να δώσει τη δική του εκδοχή της ανθρώπινης περιπέτειας. Ο Μεγάλος Αμπάϊ του  Μοδινού  θα μπορούσε, αν είχε γραφτεί εξ αρχής λ.χ. στα αγγλικά, να έχει κάνει ήδη διεθνή καριέρα, διαλεγόμενος ευθέως με τον Μέλβιλλ και τον Μόμπυ Ντικ του, τον Κόνραντ  (Νοστρόμο και  Καρδιά του Σκότους)  ή τον  Μισέλ Τουρνιέ (Παρασκευάς ή στις Μονές του Ειρηνικού).

 

 

 

Αν η «Χρυσή Ακτή» το πρώτο σας μυθιστόρημα, μπορεί να θεωρηθεί έστω και εν μέρει αυτοβιογραφικό, τότε πώς θα χαρακτηρίζατε τον «Μεγάλο Αμπάι»;

Παραδόξως ο Μεγάλος Αμπάι, αν και μοιάζει να ακροβατεί μεταξύ των αρχετυπικών αφηγήσεων της Οδύσσειας και του Ροβινσώνα Κρούσου, θα μπορούσε να θεωρηθεί πολύ περισσότερο αυτοβιογραφικός – θα έλεγα ένας βιογραφικός αναχρονισμός.: μια προβολή της ζωής  μου στο παρελθόν, ένας επανεποικισμός της ιστορίας, όπως κάνουν συχνά τα παιδιά πριν αποκοιμηθούν. Το βιβλίο μπορεί να θεωρηθεί και ως περιηγητικό μυθιστόρημα με πρώτη ύλη τα δικά μου ταξίδια και τη δουλειά μου για τον Τρίτο Κόσμο. Με άλλα λόγια, έτσι θα ήθελα να έχω ζήσει τη ζωή μου: όπως ο κεντρικός ήρωάς μου, ο Στρατής, δυόμισι αιώνες πριν – ως φυσική εμπειρία και ως πνευματική περιπέτεια.

 

Στο Μύθοι της Ανάπτυξης στους Τροπικούς,  τριάντα  χρόνια πριν, φαίνεται να υποστηρίζετε πως η εξέλιξη και η σημερινή δυστυχία της Αφρικής οφείλεται  στην εισβολή των δυτικών αναπτυξιακών προτύπων. Στο «Μεγάλο Αμπάι», ο Μπρους,  φαίνεται να καθοδηγείται περισσότερο από την πλήξη, παρά από την, έστω και πρώιμη, διάθεση για την κατάκτηση της Μαύρης Ηπείρου. Εδώ δεν υπάρχει αντίφαση; Το ταξίδι του δεν προετοιμάζει την αποικιοκρατία;

Στην έρευνα που κάνω εδώ και δεκαετίες σχετικά με τα κίνητρα των πρώιμων εξερευνητών, φτάνω στο συμπέρασμα ότι υπάρχουν πολλαπλές απαντήσεις. Αναμφίβολα τους κινεί η περιέργεια, η μονοτονία της ζωής τους,  η περιπετειώδης, νομαδική ανθρώπινη συνθήκη, αλλά κι ένα καθαρόαιμο επιστημονικό πνεύμα που εκπλήσσεται διαρκώς όταν μπροστά του ξετυλίγονται νέα εδάφη, άγνωστες φυλές, παράδοξοι πολιτισμοί, ποικίλα φυσικά δεδομένα, μια άλλη ανθρωπογεωγραφία. Φυσικά, πίσω απ’ τα προσωπικά κίνητρα υπάρχουν και οι επίσημες πολιτικές. Τις πηγές του Νείλου τις είχαν ανεπιτυχώς αναζητήσει πολύ πριν από τον Μπρους, ο  Καμβύσης, ο Μέγας Αλέξανδρος , ο Νέρων και πολλοί άλλοι. Στα χρόνια της ώριμης αποικιοκρατίας, τον 18ο αιώνα, ήταν φυσικό το ενδιαφέρον να στραφεί στη   Μαύρη Αφρική,  το τελευταίο γεωγραφικό οχυρό του πλανήτη, για πολλούς λόγους : εξεύρεση φυσικών πόρων, επέκταση του διεθνούς εμπορίου, διάδοση του χριστιανικού πολιτισμού της Δύσης κ.α.

 

Δηλαδή ο  Στάνλεϋ, ο Σπικ, ο Λίβινγκστόουν, ο Εμίν Πασάς  και ο Μπάρτον, έναν αιώνα μετά (που εμφανίζονται ως ήρωες της αφήγησης στην μεταγενέστερη Εκουατόρια) είναι κάτι διαφορετικό – είναι τα όργανα της αποικιοκρατίας;

Αυτοί ανήκουν στην φάση της εγκαθίδρυσης της δυτικής κυριαρχίας, έχουν πρακτικούς στόχους. Αντίθετα, οι ήρωες του βιβλίου ωθούνται από συγκεχυμένα κίνητρα που δεν εντάσσονται υποχρεωτικά στις μεγάλες γεωστρατηγικές επιλογές. Με άλλα λόγια είναι τραγικοί ήρωες που ζουν την έσχατη μοναξιά του ταξιδιού. Βρίσκονται διαρκώς αντιμέτωποι με πολλαπλές επιλογές, πρωτοαντικρύζουν την παρθενικότητα άλλων πολιτισμών και αντιμετωπίζουν διαρκώς προκλήσεις που επανατοποθετούν τα υπαρξιακά τους θεμέλια: αμαρτία, πόλεμος, σχέσεις με το άλλο φύλο και με τη φύση, πολυγαμία, θάνατος. Διερωτώνται διαρκώς πάνω στις αξίες αυτού που ονομάζεται Πολιτισμός. Εδώ έχουμε και ένα προείκασμα της δυτικής ανθρωπολογικής επιστήμης που ενάμισυ αιώνα αργότερα θα μελετήσει την «άγρια σκέψη»με τους  Μαλινόφσκι, Μως, Λεβί Στρως κ.α. Άλλωστε, ας μην ξεχνάμε ότι ο  Ναπολέων, συνοδευόμενος από εκατοντάδες σοφούς και σύσσωμη την Γαλλική Ακαδημία, θα κατακτήσει την Αίγυπτο 30 μόλις χρόνια μετά το ταξίδι των πρωταγωνιστών του βιβλίου . Αλλά μόνον την Αίγυπτο. Δεν θα καταφέρει να αναπλεύσει το Νείλο ως την καρδιά της Αφρικής. Καταλαβαίνει λοιπόν κανείς το μέγεθος της περιπέτειας που ζει η εξερευνητική αποστολή στον Μεγάλο Αμπάι, καθώς έχει να καλύψει ένα πολύ ευρύτερο γεωγραφικό πεδίο, με οδηγό την διαίσθηση, το θάρρος, αλλά και μια βαθιά περιέργεια για την κατανόηση της  (ακόμη)  παρθένας φύσης και των  κοινωνιών που συναντά στη μεγάλη της πορεία προς το Νότο. Ίσως όμως το πιο ενδιαφέρον στοιχείο του βιβλίου αλλά και το δικό μου αρχικό ενδιαφέρον για την συγγραφή του είναι –πέραν της οικολογικής και ιστορικής ανασύνθεσης της εποχής- η υποβόσκουσα σύγκρουση ανάμεσα στον Μπρους, τον αρχηγό της αποστολής, και στον γραικό σύντροφό του. Ο πρώτος εκπροσωπεί τη ψύχραιμη επιστημονικίζουσα προσήλωση στο στόχο (η αναζήτηση της αλήθειας με τον εξάντα και το μοιρογνωμόνιο) ενώ ο δεύτερος αφήνεται να τον παρασύρει το ταξίδι. Έτσι ο Στρατής βιώνει την άλλη πλευρά της πραγματικότητας και συνεπώς βρίσκεται πιο κοντά στην σύνθετη αλήθεια ως προς τις πηγές του ποταμού αλλά και τον ανθρωπολογικό πλούτο που η αποστολή συναντά στην επική της πορεία.

 

Εν τέλει ανακαλύπτουν τις πηγές;

Η αποστολή διαπράττει ένα διπλό λάθος. Πρώτον εξερευνά τον Γαλάζιο Νείλο αγνοώντας τον επιμηκέστερο Λευκό Νείλο, του οποίου η ακριβής φύση και θέση των πηγών αμφισβητείται ακόμη και στις μέρες μας, χαμένη κάπου στις λίμνες της κεντρικής Αφρικής. Δεύτερον, ο Μπρους αγνοεί συστηματικά την αυτόχθονη γνώση (την Άγρια Σκέψη θα λέγαμε σήμερα) και αποδίδει τις απαρχές του Γαλάζιου Νείλου σε μια συγκεκριμένη τοποθεσία (ένα έλος στη λίμνη Τάνα) κάτι που δεν είναι εντελώς ακριβές. Ο Μπρους καθοδηγείται από μια μονοδιάστατη εμμονή, στα πρότυπα του πλοιάρχου Αχάμπ στο Μόμπι Ντικ. Αντίθετα ο Γραικός πιστεύει στην πολλαπλότητα της αλήθειας και, αφουγκραζόμενος τις γηγενείς αφηγήσεις,  διέπεται από την επίγνωση ότι αυτό που «ανακαλύπτουν» έχει ήδη ανακαλυφθεί από τις τοπικές φυλές, αιώνες πριν. Πηγές για τον ήρωά μας είναι ολόκληρος ο φυσικός κόσμος – κάτι που από επιστημολογική σκοπιά θα επαληθευθεί στις μέρες μας Με μια έννοια, αν ο κυρίαρχος λόγος ήταν αυτός του Στρατή, η Ιστορία ενδέχεται να εξελίσσονταν διαφορετικά. Στο ιδεολογικό επίπεδο, το μυθιστόρημα είναι η Ιστορία όπως δεν γράφτηκε.  Όσο για τα ιστορικά γεγονότα είναι στο μεγαλύτερο ποσοστό τους πραγματικά και αποτελούν το υπόβαθρο για τη μυθοπλασία.

 

Ποια είναι η πολιτική γεωγραφία του χώρου την εποχή που φθάνει εκεί η αποστολή και ποια είναι σήμερα;

Στα χρόνια του Μπρους, η ορεινή, χριστιανική – κοπτική Αιθιοπία, ξεπροβάλλει σαν νησί μέσα σε  μια ισλαμική θάλασσα (Σουδάν, Σομαλία, Αραβία, Υεμένη), ενώ επιβιώνουν ακόμη, όπως και στις μέρες μας, οι αρχαίες ανιμιστικές θρησκείες των μαύρων αφρικανικών φυλών. Υπάρχει πάντως μια σχετική ισορροπία, η θρησκεία δεν έχει αναχθεί ακόμη σε μείζονα αιτία συγκρούσεων και στο μεγάλο ποτάμι επικρατεί σχετική ηρεμία. Βεβαίως, το δουλεμπόριο που καθοδηγείται από τους Άραβες και τους Μαμελούκους δημιουργεί περιστασιακές τριβές. Στις μέρες μας, οι φυλετικές και διακρατικές συγκρούσεις στην περιοχή έχουν γίνει ένα μόνιμο και δομικό στοιχείο της πολιτικής πραγματικότητας.  Πίσω απ’ αυτές κρύβονται τα αυθαίρετα σύνορα της αποικιοκρατίας, ο θρησκευτικός φονταμενταλισμός, οι φυλετικές συγκρούσεις για τη νομή της κρατικής εξουσίας, αλλά και η κληρονομιά του Ψυχρού Πολέμου. Παράδειγμα οι Αιθιοπικο-Σομαλικοί πόλεμοι με την εμπλοκή των τότε σοβιετικών και νατοϊκών δυνάμεων, ο μακροχρόνιος εμφύλιος πόλεμος στο Σουδάν και τα πρόσφατα τραγικά γεγονότα στο Νταρφούρ και την Εκουατόρια (το Νότιο Σουδάν)

 

Πέραν του ότι ο Μεγάλος Αμπάϊ είναι μια μεγάλη, καινοτόμος αφήγηση για τις σχέσεις Φύσης – Πολιτισμού,  θεωρώ μάλλον βέβαιο ότι θα εξάψει την περιηγητική φαντασία πολλών, όπως άλλωστε και η Εκουατόρια. Πόσο δύσκολο είναι σήμερα να ξανακάνει κανείς το ταξίδι του Μπρους και του Στρατή;

Το ταξίδι αυτό είναι ανέφικτο στις μέρες μας. Εγώ εν μέρει το κατάφερα αλλά σε διάσπαρτες χρονικές περιόδους. Αυτό δείχνει και το πόσο επιδεινώθηκαν τα πράγματα στην Μαύρη Αφρική έκτοτε. Πρώτα απ’ όλα σήμερα υπάρχουν αυθαίρετα πολιτικά σύνορα, κάτι που δεν υφίστατο δυόμισι αιώνες πριν. Οι κίνδυνοι και οι συγκρούσεις είναι διαρκείς, η φτώχεια ενδημική, το χάσμα Βορά-Νότου είναι τέτοιο ώστε ο ευρωπαίος ταξιδιώτης γίνεται εξ ορισμού στόχος. Επί πλέον, ορισμένα κομμάτια της τριετούς διαδρομής, μόνο ειδικές αποστολές με στρατιωτική προστασία μπορούν, εν μέρει, να τα πραγματοποιήσουν – π..χ. το φαράγγι του Γαλάζιου Νείλου στα υψίπεδα της Αιθιοπίας. Αυτό ενισχύει λοιπόν το επίτευγμα της αποστολής που περιγράφει το μυθιστόρημα, οδηγώντας μας ως τις πηγές ή μεταφορικά τις απαρχές της ανθρώπινης περιπέτειας. Και, μέσω των ανατροπών  της πλοκής , θέλω να ελπίζω πως τελικά επέρχεται η κάθαρση, επιτρέποντάς μας ακόμη να ονειρευόμαστε.  

Μιχάλης Μοδινός, Ο Μεγάλος Αμπάι, σελ. 474, ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ 2007

 

Ο Ηλίας Ευθυμιόπουλος υπήρξε διευθυντής της Νέας Οικολογίας, ιδρυτής του Ελληνικού Γραφείου της GREENPEACE και υφυπουργός περιβάλλοντος στην κυβέρνηση Σημίτη. Το βιβλίο του Παράθυρο στην Κρίση κυκλοφορεί από το ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ, ενώ Το Δίλημμα της Πεταλούδας μόλις κυκλοφόρησε από την Ακαδημία Αθηνών.

This image has an empty alt attribute; its file name is sep-lit-1024x59.png

Ακολουθήστε τo Literature.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλα τα νέα για τον πολιτισμό και την επικαιρότητα από την Ελλάδα και τον Κόσμο.

This image has an empty alt attribute; its file name is sep-lit-1024x59.png
This image has an empty alt attribute; its file name is sep-lit-1024x59.png
This image has an empty alt attribute; its file name is sep-lit-1024x59.png
This image has an empty alt attribute; its file name is sep-lit-1024x59.png

This image has an empty alt attribute; its file name is sep-lit-1024x59.png
ΡΟΗ ΕΙΔΗΣΕΩΝ
latestpopular