Please enable JavaScript to view the comments powered by Disqus.

 

Το μυθιστόρημα Εκουατόρια είναι μια συναρπαστική περιπέτεια στην καρδιά της Αφρικής, που συνδυάζει την αγωνία της δράσης, την ενατένιση υπέροχων τοπίων και την καταβύθιση σε προαιώνια ερωτήματα που άπτονται της ανθρώπινης φύσης.

Στην Εκουατόρια, μια επικράτεια νότια του Σουδάν, ο ήρωας ανακαλύπτει μια εκπληρωμένη ουτοπία. Σε αυτή την αποικία στις πηγές του Λευκού Νείλου, ο Γερμανοεβραίος Έντουαρντ Σνίτσερ, φυσιοδίφης και γιατρός, είχε ιδρύσει έναν τεχνητό παράδεισο, μια πρότυπη ανθρώπινη κοινωνία, απαλλαγμένη από τα δεσμά του πολιτισμού. Η Εκουατόρια ανάθαλε μέσα από την ανήμερη φύση σαν ένας λειμώνας «αυτάρκειας και όσμωσης». Ιθαγενείς και Λευκοί συμβίωναν σε μια επισφαλή, σεβαστή όμως, ισορροπία, συμμετείχαν σε προαιώνιες ιεροτελεστίες και έσμιγαν σε ένα πολυφυλετικό αμάλγαμα, όπου ο εθιμικός ανιμισμός δεξιωνόταν δημιουργικά τόσο τον χριστιανισμό όσο και το Ισλάμ. Όσο βαθύτερα εισχωρεί στην ερμητική γεωγραφία της αφρικανικής ενδοχώρας, ο ήρωας έχει την αίσθηση μιας παράξενης νοσταλγίας, σαν να επέστρεφε εκεί απ’ όπου είχε ξεκινήσει το περιπετειώδες ταξίδι της ανθρωπότητας. Την αίσθησή του πως προσανατολιζόταν προς ένα μύχιο άγνωστο, αγνό και σκληρό, ήδη βιωμένο, υπέθαλπαν οι αφηγήσεις διάσημων εξερευνητών, επιστημόνων και ιεραποστόλων, που του είχαν εγκεντρίσει από καιρό την απροσμάχητη, μυστηριακή γοητεία της Μαύρης Αφρικής.

Απλώνοντας στις σελίδες τη μαγευτική, υπνωτιστική, αχανή γεωγραφία της Αφρικής, ο Μιχάλης Μοδινός συνθέτει ένα υπέροχο βιβλίο, που συναρμόζει την ποιητική εικονοποιία και τις συμβολικές εκβολές του ταξιδιού με σκέψεις για τον ανθρώπινο πολιτισμό, τις επιτεύξεις και τα όριά του, την οίηση και τις αυταπάτες του, για την υποβόσκουσα βία που τον διαρρέει. Επιστρέφοντας στη Ζανζιβάρη, ανέκκλητα εξόριστος από την αφρικανική Αρκαδία του, ο ήρωάς του καταλαβαίνει πως είχε ζήσει για δέκα χρόνια σε μια παραίσθηση. Η όαση που είχε εποικήσει αποδείχτηκε ευπόρθητη από το εκπολιτισμένο του παρελθόν και τις νομοτέλειες που το κυβερνούσαν. Στις όχθες του Νείλου εμβαπτίστηκε στη χίμαιρα ενός αποκαθαρμένου από Ιστορία χρόνου, που όμως έγινε χείμαρρος και τον ξέβρασε, κατάφορτο από ιστορικά πάθη, στην πηγή της πλήξης του, για να στοχαστεί με ανακτημένο ευρωπαϊκό σκεπτικισμό τα ανεξερεύνητα μυστήρια του παντού και πάντοτε ανεξημέρωτου κόσμου. 

Λίνα Πανταλέων 12/12/2017

  

«Η Φύση είναι ο ορίζοντας της Κοινωνίας»

 

Η  Λίνα Πανταλέων αναλύει και ερωτά τον Μιχάλη Μοδινό με αφορμή το βιβλίο του  Εκουατόρια

 

Το μυθιστόρημα Εκουατόρια είναι μια συναρπαστική περιπέτεια στην καρδιά της Αφρικής, που συνδυάζει την αγωνία της δράσης, την ενατένιση υπέροχων τοπίων και την καταβύθιση σε προαιώνια ερωτήματα που άπτονται της ανθρώπινης φύσης. Θα ήθελα να σχολιάσετε τη φράση που πρόσφατα βραβεύτηκε: «Η μακρόχρονη συνήθεια του να ζεις σε κάνει ανίκανο να αντιμετωπίσεις τον θάνατο».

Νομίζω ότι η έμφαση εδώ (και αυτό που προκαλεί την έκπληξη στον αναγνώστη) είναι η λέξη συνήθεια. Ανίκανοι να αντιμετωπίσουμε τον θάνατο είμαστε πολύ συχνά, ωστόσο αυταπατόμαστε, εξεγειρόμαστε και εντέλει προσποιούμαστε ότι θα ζούμε αιωνίως ή, για να το πω αλλιώς, ζούμε καταστατικά «ωσάν να πρόκειται να ζήσουμε αιωνίως». Εδώ ωστόσο ο ηττημένος ήρωάς μου, μετά από μια μακρά πολυπληθή πορεία που έχει διασχίσει τη μισή Αφρική, καταλήγει να στοχάζεται τι είναι αυτό που τον καθιστά απρόθυμο (άρα και απροετοίμαστο) για την αντιμετώπιση του θανάτου. Καταλήγει έτσι στον όρο συνήθεια, ως απρόσμενο, έσχατο κίνητρο, σε μια ζωή γεμάτη από περιπέτειες, σε μια ζωή ανατροπών και ανακαλύψεων που τον έφερε κοντά στην συγκρότηση μιας οιονεί ουτοπίας αλλά και στην επίλυση ενός πανάρχαιου προβλήματος: της ανακάλυψης των πηγών του ιερού ποταμού, του Νείλου, – μεταφορικά των πηγών της ίδιας της ζωής και συνεπώς της ανθρώπινης περιπέτειας. Θα περιμέναμε ίσως, όπως σε άλλους ήρωές μου, να χρησιμοποιηθεί η επιστροφή στην Ιθάκη  (εν προκειμένω σε ένα τροπικό νησί, τη Ζανζιβάρη) ως εφαλτήριο για μια νέα περιπέτεια. Όμως όχι πια. Τα έχει ζήσει όλα και στοχάζεται πάνω στο θάνατο (τον βιολογικό, τον ιδεολογικό, τον συναισθηματικό ίσως) με την επίγνωση ότι είναι ανίκανος να τον αντιμετωπίσει. Εδώ βρίσκεται ωστόσο και μια λυτρωτική, καθαρτήρια  πινελιά, καθώς ενδέχεται τώρα πια  να απολαύσει όσα η μη περιπετειώδης πλέον ζωή του, -η ζωή χωρίς την Εκουατόρια- έχει να του προσφέρει. 

 

Η Εκουατόρια, πέρα από ιδεατή πολιτεία, ήταν μια επινόηση που έδινε νόημα στην μετά θάνατον ζωή. Έτσι τουλάχιστον σκέφτεται ο ήρωάς σας. Ταξιδεύοντας στις απαρχές του ανθρώπινου χρόνου, διαφεύγει από τον δικό του πεπερασμένο χρόνο;

Ασφαλώς. Ζει την Ιστορία και την προϊστορία του ανθρωπίνου γένους. Ζει ταυτόχρονα την Φυσική Ιστορία όπως θα ήθελαν οι εγκυκλοπαιδιστές. Έτσι γίνεται ταυτόχρονα ενεργός παρατηρητής, συνδιαμορφωτής της Ιστορίας και εντέλει συν- γραφέας σε ένα είδος αποθανάτισης του Κόσμου. Έτσι το βλέπω εγώ τουλάχιστον και έτσι συνέλαβα/ σχεδίασα το βιβλίο. Ο πεπερασμένος του χρόνος γίνεται ιστορικός και η ζωή του εγγράφεται στη ζωφόρο της αιωνιότητας.

 

Ακόμα και όταν συνειδητοποιεί την αποτυχία του να εδραιώσει «μια κατάσταση ύπαρξης απαλλαγμένη, ως έναν βαθμό τουλάχιστον, από τα βαρίδια του παρελθόντος, από ιστορικά πάθη» και αίολες προσδοκίες, ο ήρωας επιμένει να επιστρατεύει «τις εσωτερικές άμυνες που αναπτύσσει ο άνθρωπος και τον συγκρατούν από το να τα παρατήσει όλα, περιλαμβανομένου του κόσμου τούτου». Η ίδρυση και η εποίκηση της Εκουατόρια εκκινούν από τον φόβο του θανάτου;

Και ναι και όχι. Η ουτοπική πολιτεία της Εκουατόρια προκύπτει από τα αρχέτυπα του νου όπως θα έλεγε ο νομπελίστας συγγραφέας Τζ. Μ. Κουτσύ. Συλλαμβάνουμε ως είδος ιδεατές καταστάσεις (ακόμη και στον έρωτα) και το εντυπωσιακό είναι ότι έστω και πρόσκαιρα τις υλοποιούμε. Έτσι έγινε και εδώ. Αυτό το είδος της πραγματοποιημένης επί του εδάφους  (της εντοπισμένης, θα λέγαμε) ουτοπίας ήταν και το έναυσμα για την συγγραφή του βιβλίου. Οι άνθρωποι κινούνται πραγματικά και μεταφορικά και το κίνητρο είναι η πλήξη, η ακινησία, η εντροπία της ύπαρξης που οδηγεί συχνά στον «θερμικό θάνατο».

 

Σε κάποιο σημείο του βιβλίου λέτε: «Ο άνθρωπος μπορεί να αντέξει τα πάντα εκτός από την αβεβαιότητα». Κινητήριες επίσης δυνάμεις της ανθρώπινης συμπεριφοράς, είναι, όπως γράφετε, η περιέργεια, η απαντοχή του παραδείσου, και φυσικά η ματαιοδοξία. Τι πρωτίστως οιστρηλατεί τον ήρωά σας;

Είναι αντιφατικός ο ήρωάς μου, γι αυτό εγκαταλείπει την σταθερότητα και την προσωπική ευημερία για να αναζητήσει στις αφρικανικές σαβάνες την έσχατη περιπέτεια, με τελική ανταμοιβή τον επί της γης Παράδεισο. Έχει βεβαίως μεσολαβήσει αυτό που εισέπραξέ ως προδοσία από την μεριά της γυναίκας του, έχει γίνει μάρτυρας και ενός τροπικού τυφώνα που κατέστρεψε μέρος της φυτείας του οπότε η φυγή είναι μια λογική διέξοδος. Ίσως όμως να μην έφευγε ποτέ αν δεν υφίστατο η ίδια η Εκουατόρια. άλλωστε οι εξερευνήσεις είναι η μόδα της εποχής. Από ηττημένο παθητικό ον μετατρέπεται λοιπόν σε ενεργητικό υποκείμενο, σε εξερευνητή και σύντροφο του ιδρυτή και κυβερνήτη της ουτοπίας αυτής, του  Έντουαρντ Σνίτσερ.

 

Ένας βασικός λόγος που μας ωθεί στην φυγή είναι, όπως συχνά υπογραμμίζετε, η πλήξη. Η απραγία, η ανία, το βόλεμα σε αφομοιωμένες συνήθειες και οπωσδήποτε η αναμονή μέσα στην αβεβαιότητα φέρνουν «τον τρόμο για το μέλλον, το μοναδικό συναίσθημα που ο άνθρωπος, ό,τι κι αν κάνει, δεν μπορεί να καταπνίξει αποτελεσματικά». Από το άλλο μέρος, υπάρχει το ρίγος της ανασφάλειας, η έλξη του μυστηρίου, η ανάγκη να ελευθερωθούμε από την ανυπόφορα τακτοποιημένη ζωή μας. Ο ήρωας ταξιδεύει στην Εκουατόρια γυρεύοντας «το άγνωστο – το μη προδιαγεγραμμένο μέλλον». Στις πρώτες σελίδες του βιβλίου λέτε: «Η ροπή του ανθρώπου προς την περιπέτεια είναι ακατανίκητη, η αποστροφή προς την επαναληπτικότητα και την συνεπαγόμενη ανία άλλο τόσο». «[…] αφ’ ότου ο πολιτισμός ελαχιστοποίησε τους φυσικούς κινδύνους […] αναζητούμε το ρίγος της ανασφάλειας σε στενοσόκακα και παράνομους έρωτες, στην ανοιχτή σαβάνα με τα μεγάλα ζώα και τις άγριες φυλές ή στην επίλυση μυστηρίων όπως η αναζήτηση των πηγών του Νείλου». Τελικά τι υπερισχύει, η θαλπωρή της συνήθειας ή το ρίγος της περιπέτειας;

Το περιγράψατε/ ερμηνεύσατε θαυμάσια και χαίρομαι για μια τόσο διαφανή προσέγγιση σε ένα έτσι κι αλλιώς από την φύση του δύσκολο εγχείρημα. Τι άλλο να προσθέσω; Οι ήρωές μου ζουν την περιπέτεια ακόμη κι αν δεν την υποκινούν οι ίδιοι. Ζουν το ρίγος της φυγής. Στις μικρές και μίζερες ζωές μας δεν γίνεται φυσικά πάντα έτσι.  Γιατί, για να γίνεις Οδυσσέας, πρέπει να έχεις τα θεωρητικά εφόδια προς τούτο, και επιπλέον να έχεις αναπτύξει πρακτικές ικανότητες επιβίωσης.  Αν το ματαφέρεις ωστόσο,  οι τόποι (η Γεωγραφία) αποκτούν το νόημά τους. Έτσι ο χώρος έχει κάτι να μας ψιθυρίσει στο αυτί και σε τελευταία ανάλυση έτσι η ζωή αποκτά νοστιμιά και αναδίδει τα αρώματά της. Εδώ πάντως βρισκόμαστε πέραν της επικράτειας του α-νόητου μαζικού ταξιδιού των ημερών μας.   Ο ομώνυμός μου ήρωας έχει δανειστεί τα εργαλεία του Ηρόδοτου, του Πτολεμαίου, του Στράβωνα, του Σεβάχ του Θαλασσινού, του Καββαδία και του Χώκλμπερρυ Φινν ταυτόχρονα.  Αν πάντως το ρίγος δεν μπορεί πια να αναζητηθεί στους μεγάλους ωκεανούς της ύπαρξης, αν οι Μόμπυ Ντίκ μας τελειώσανε, το  πολυπόθητο ρίγος μπορεί να βρεθεί και στις πιο κοινότυπες εκδοχές της καθημερινότητας. Ακόμη και η πόλη, και η γειτονιά μας μπορεί να αποδειχθούν γεμάτες εκπλήξεις. Σημασία έχει ο περιστροφικός μας οφθαλμός ή απλά  η  ματιά στα διαρκώς ανανεούμενα θαύματα του κόσμου.

 

Στο τέλος της περιπέτειάς του, ταξιδιωτικής όσο και υπαρξιακής, ο ήρωας καταλήγει σε ένα πένθιμο συμπέρασμα, πως «ο άνθρωπος δεν είναι πλασμένος για να υλοποιεί ουτοπίες». «Ο παράδεισος δεν διαρκεί πολύ». Διακρίνω στη διαπίστωσή του κάποια ηθική αποτίμηση. Διότι δημιουργείται η υπόνοια της νέμεσης στην εκδίωξή του από την Εδέμ. Η ευρωπαϊκή του παιδεία ηττάται μες στην αφρικανική ενδοχώρα. Ο ήρωας στην ουσία αναζητεί μια ισορροπία που αποδεικνύεται ακατόρθωτη. Επιχειρεί να συμφιλιώσει τις βεβαιότητες της ευρωπαϊκής του παιδείας με το μυθολογικό πάνθεον της Αφρικής, που τον γοητεύει και τον κάνει να ονειροπολεί. Μέσα στη ματαιοδοξία του, επιθυμεί να διαπράξει, όπως ο ίδιος το διατυπώνει, κάτι αξιομνημόνευτο. Στο ρήμα διαπράττω υποφώσκει η υπόνοια του αδικήματος, της ύβρης. Ίσως γι’ αυτό στο τέλος οι φιλοδοξίες του καταρρέουν και τον συντρίβει ένα αίσθημα ματαιότητας. Η προσμονή μιας ιδεατής, ειδυλλιακής κατάστασης της ύπαρξης, αποδείχτηκε χιμαιρική, καθώς υπερίσχυσαν η ακατανοησία, η αδιαλλαξία και η αντιπαλότητα που διέπουν τις ανθρώπινες σχέσεις. Θα ήθελα να μου μιλήσετε για την ηθική αγωνία τού ήρωα.

Μα την αναλύσατε θαυμάσια. Τι άλλο να προσθέσω. Απλώς ότι  πέραν της ματαιοδοξίας και της βούλησης για υστεροφημία, πράγματι υπάρχει ένα είδος ύβρεως στην απόπειρα εκτροπής των πραγμάτων από την τρέχουσα πορεία τους.  Οι αρχαίοι τραγωδοί το γνώριζαν καλά. Τότε βέβαια παρενέβαιναν οι θεοί για να διορθώσουν τα ανθρώπινα, τώρα θα λέγαμε ότι παρεμβαίνουν η γεωστρατηγική,  η τελεολογία της ύπαρξης, τα φυσικά όρια εντέλει. Από την άλλη, στην εγκαθίδρυση της ουτοπίας μου συγρούονται βεβαίως, αλλά τελικά συντήκονται επιτυχώς  ποικίλα σώματα δικαίου, ποικίλες θρησκείες ποικίλα σύνολα πεποιθήσεων.  Προκύπτει έτσι ένα νεαρό κοινωνικό υβρίδιο, ισορροπημένο, και δίκαιο,  απαλλαγμένο από τα ιστορικά βαρίδια. Αυτή είναι η κύρια μέριμνα των εποικιστών της Εκουατόρια και γι αυτό πετυχαίνουν τον στόχο τους. Είναι ηθική η στάση της ανοχής, της κατανόησης, της άντλησης διδαγμάτων από τον τόπο και τα ήθη του τόπου όπου ζουν. Είναι η Γεωγραφία που νικά και σε αυτήν παραδίδονται. Καθ΄ οδόν νικούν το αραβικό δουλεμπόριο, την τζιχάντ, τον φανατισμό, την μονοδιάστατη αντίληψη της ύπαρξης. Ωστόσο ηθική χωρίς ποινή δεν υπάρχει και αυτό αναδύεται σε κάμποσα σημεία του βιβλίου όπου οι δραστικές επιλογές είναι αναπόφευκτες.

 

Ο ήρωάς σας δεν είναι ρομαντικός ούτε αιθεροβάμων. Ξέρει ότι οι ουτοπίες καταρρέουν κάποια στιγμή. Ωστόσο ελπίζει στη δικαίωση του καλού. Ελπίζει ότι στην Εκουατόρια θα αναθάλλει ένας αναμάρτητος πολιτισμός. Θεωρείτε ότι η εξορία του από την Εκουατόρια επιφέρει τελικά την απώλεια της πίστης του στη νίκη του καλού επί του κακού;

 

Εν μέρει ναι, αν και τελικά επικρατεί η κατασταλαγμένη αισιοδοξία. Ο ήρωάς μου είναι πετυχημένος επιχειρηματίας, παιδί της ελληνικής αλεξανδρινής διασποράς. Γνωρίζει οικονομικά και καταλαβαίνει ότι η Εκουατόρια δεν μπορεί να επιβιώσει για πολύ σε καθεστώς απομόνωσης και αυτάρκειας. Ήδη τους λείπουν βασικά αγαθά όπως φάρμακα, όπλα – ακόμη και τα γυαλιά του φυσιοδίφη Εμίν Πασά θραύονται κάποια στιγμή και δεν μπορούν να αντικατασταθούν. Η πρώιμη παγκοσμιοποίηση είναι ήδη καθ΄ οδόν με την διάνοιξη της Διώρυγας του Σουέζ, η αποικιοποίηση της Αφρικής αρχίζει να υλοποιείται. Οι ουτοπίες δεν είναι παντοτινές, κι εμείς σε μια παράφραση του Μεγάλου Γκάτσμπυ «πλέουμε κόντρα στο ρεύμα του αιώνιου ποταμού, του Νείλου», όπως μονολογεί προς το τέλος του βιβλίου ο Μιχαήλ Μοδινός του Όθωνος. Πάντως, όπως και να χει, το καλό υπερισχύει του κακού έστω και με οριακή πλειοψηφία – κι είναι αυτό που κάνει τον κόσμο να γυρίζει.

 

«Το σύμπαν γίνεται αρμονικό όταν αδειάζει το μυαλό». Πρόκειται για μια από τις πιο γοητευτικές σκέψεις του βιβλίου. Η φύση κυριαρχεί στις σελίδες. Ατενίζοντάς την ο ήρωας αποστομώνεται. Συλλογίζεται σε κάποιο σημείο: «Έγινα ένα με τις ανοιχτωσιές. Γη και ουρανός ενώθηκαν κι έγιναν σιωπή και οι λέξεις έχασαν την δύναμή τους και τα πράγματα έγιναν παντοδύναμα στην ολότητά τους». Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η φύση λειτουργεί μυθοπλαστικά σαν ανάχωμα σε κάθε απόπειρα εξορθολογισμού;

Η φύση, ως κεντρικός ήρωας των βιβλίων μου, ακόμη και στην συρρικνωμένη, υποβαθμισμένη, αστική  εκδοχή της γίνεται όντως ανάχωμα αλλά όχι στον ορθολογισμό μάλλον το αντίθετο. Γίνεται τροφός,   παράδειγμα, πηγή έμπνευσης. Συντελεί στο άδειασμα του κουρασμένου δυτικού νου, ανανεώνει, προσφέρει πρότυπα, ξεκουράζει. Η φύση σε μένα έχει υπαρξιακή διάσταση γιατί αυτό που ερευνώ είναι η σχέση της με την ανθρώπινη κοινωνία.  Δεν μπορεί να υπάρξει μυθοπλασία χωρίς αίσθηση του χώρου, και η σχέση χώρου πολιτισμού είναι κεντρική καθώς επικαθορίζει τη δράση μας. Στη δική μου μυθοπλασία τίποτα δεν θα ήταν το ίδιο αν γινόταν κάπου αλλού και επομένως είναι οι χωρικές διαφορές που την τροφοδοτούν. Το αλλότριο γίνεται έτσι οικείο, τα εθνικά μας παθήματα σχετικοποιούνται, οι ανοιχτωσιές του νου επιτρέπουν να δούμε καλύτερα τον στενό μας τόπο, η ταύτιση με τους ήρωες έρχεται ως αποτέλεσμα της επίγνωσης της βιο- ποικιλότητας. Εντέλει, ειδικά στην Εκουατόρια (αλλά και στην Άγρια Δύση, και την Επιστροφή, ακόμη  και στην δυστοπική μου Στυμφαλία) η Φύση συνιστά τον ορίζοντα της Κοινωνίας.

 

  

This image has an empty alt attribute; its file name is sep-lit-1024x59.png

Ακολουθήστε τo Literature.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλα τα νέα για τον πολιτισμό και την επικαιρότητα από την Ελλάδα και τον Κόσμο.

This image has an empty alt attribute; its file name is sep-lit-1024x59.png
This image has an empty alt attribute; its file name is sep-lit-1024x59.png
This image has an empty alt attribute; its file name is sep-lit-1024x59.png
This image has an empty alt attribute; its file name is sep-lit-1024x59.png

This image has an empty alt attribute; its file name is sep-lit-1024x59.png
ΡΟΗ ΕΙΔΗΣΕΩΝ
latestpopular