Please enable JavaScript to view the comments powered by Disqus.

 

Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Βιβλίου και Πνευματικών Δικαιωμάτων (23 Απριλίου) αναλογίζομαι για πολλοστή φορά την απίστευτη πορεία του βιβλίου μέσα στον χρόνο και τους λόγους που παραμένει ολοζώντανο εδώ και χιλιετίες.

Το βιβλίο ως λέξη απαντάται ήδη από τον 7ο αιώνα π.Χ. στον Άλκμανα. Ετυμολογικά [1] προέρχεται από το όνομα της φοινικικής πόλης Βύβλος, από όπου εισαγόταν ο κατεργασμένος πάπυρος και αποτέλεσε υποκοριστικό του ελληνικού βίβλος/βύβλος. Με την πάροδο του χρόνου απώλεσε την έννοια του υποκορισμού και σήμαινε κάθε βιβλίο ανεξάρτητα από έκταση και περιεχόμενο. Στην ιστορική της διάσταση η λέξη βιβλίο συνήθως χρησιμοποιείται με διευρυμένη έννοια καλύπτοντας κάθε είδος γραπτού ή τυπωμένου κειμένου το οποίο αναπαράγεται, διανέμεται ή με κάποιο τρόπο κοινοποιείται. Όπως λέει ο Brodsky (1987) το βιβλίο στην ιστορία του ανθρώπινου είδους αποτελεί ανθρωπολογική εξέλιξη, κατ’ ουσίαν ανάλογη με την επινόηση του τροχού[2]. Επιπρόσθετα, ως ανθρώπινο τεχνούργημα, υλικός φορέας γραπτού περιεχομένου και μέσο επικοινωνίας επιβίωσε σε διάφορες συνθήκες και περιόδους καλύπτοντας ακόρεστες ανθρώπινες ανάγκες. Άλλωστε, αν απογυμνώσουμε τον άνθρωπο από τις εφήμερες και τεχνητές επιθυμίες του θα διαπιστώσουμε πως εκ φύσεως και σε κάθε εποχή πασχίζει να ικανοποιήσει τις ίδιες ουσιαστικές και βαθύτερες ανάγκες όπως επικοινωνία, μάθηση και ψυχαγωγία με το βιβλίο ως μέσο να υπάρχει πρωτίστως γι’ αυτές.

Αρχικά, το βιβλίο αποτελεί την πύλη οικειοποίησης της γραφής και της αναγνωστικής διαδικασίας, το εργαλείο εισόδου στον εγγράμματο πολιτισμό. Από κει και ύστερα η επίδρασή του στον αναγνώστη ποικίλλει ανάλογα με την ιδιοσυγκρασία και τις απαιτήσεις του καθώς ένα βιβλίο μπορεί να αποτελέσει: παράθυρο στον κόσμο της φαντασίας, οξυγόνο της διαφορετικότητας και της πολυφωνίας, εργαλείο αυτογνωσίας, ψυχικής ανάτασης, προβληματισμού, απελευθέρωσης του νου, ενδοσκόπησης, μάθησης και διάδοσης ιδεών. Μια αχτίδα φωτός σ’ έναν σκοτεινό κόσμο ή τον λυτρωτικό φάρο των πιο απόκρυφων σκέψεων και ανομολόγητων επιθυμιών μας, ένα δημιουργικό φίλτρο των αρνητικών μας συναισθημάτων. Με το βιβλίο μπορούμε να ανακαλύψουμε νέες ατραπούς σκέψης, να συνδιαλεχθούμε με διαφορετικούς πολιτισμούς και κουλτούρες, να ταξιδέψουμε νοερά σε περιοχές και εποχές. Τέλος, μπορεί να αποτελέσει τον δεύτερο ή τον άλλο εαυτό μας, έναν φίλο που αγνοούσαμε την ύπαρξή του ή έναν παντοτινό συμπαραστάτη, το καταφύγιο μας, τη μνήμη και τη λήθη μας, την απόδραση από το παρόν ή το παρελθόν μας. Για αυτούς και χιλιάδες λόγους ακόμα το βιβλίο παραμένει ένα αναντικατάστατο ανθρώπινο τεχνούργημα, αφού μπορεί μέσω των λέξεων, των εικόνων και των κειμένων να προσδώσει στον κάθε αναγνώστη μοναδικές εμπειρίες και μεθέξεις.

Σήμερα, στις απαρχές του 21ου αιώνα λόγω της ψηφιοποίησης, του διαδικτύου και των τεχνολογιών της πληροφορίας και των επικοινωνιών τίθενται διάφορα ερωτήματα σχετικά με την μελλοντική πορεία του βιβλίου. Ποια είναι η θέση του βιβλίου στην κοινωνία και η απήχησή του στην ψηφιακή γενιά; Θα εξακολουθεί να υπάρχει το έντυπο ή το ηλεκτρονικό βιβλίο θα σημάνει το τέλος του; Οι νέες τεχνολογίες αναπτύσσουν ή υπονομεύουν τη διάδοσή του; Φτάνουν μόνο αυτές καθαυτές για να εξασφαλίσουν τη βιωσιμότητα και τη διάδοσή του; Πολλά είναι τα ερωτήματα χωρίς οριστικές απαντήσεις σ’ ένα ρευστό και εν εξελίξει πεδίο. Αυτό, όμως, που μπορεί να ειπωθεί με βεβαιότητα σχετικά με τη διάδοση του βιβλίου είναι ότι οποιαδήποτε τεχνολογική εξέλιξη και αν υπάρξει στο μέλλον, η εξοικείωση και η αγάπη για το βιβλίο πάντοτε θα ξεκινά από την παιδική-νεανική ηλικία μέσω της οικογένειας, του σχολείου και των βιβλιοθηκών. Από την επαφή αυτή θα γεννηθούν οι αναγνώστες και οι συγγραφείς του αύριο διασφαλίζοντας την πορεία του βιβλίου σε οποιαδήποτε φόρμα: έντυπη, ηλεκτρονική ή όποια άλλη προκύψει στο μέλλον.

Είναι γεγονός πως τα βιβλία στο διάβα του χρόνου δεν έμειναν απρόσβλητα στον διαρκώς μεταβαλλόμενο κόσμο. Άλλωστε, αν δούμε την ιστορική πορεία του βιβλίου θα διαπιστώσουμε πως έχει την ικανότητα να προσαρμόζεται στις εκάστοτε τεχνολογικές, κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες αλλάζοντας εξωτερικά ως προς τη μορφή και το κέλυφος αλλά και εσωτερικά ως προς το ίδιο το κείμενο. Το βιβλίο ως φορέας γραπτής επικοινωνίας στη διαχρονική του εξέλιξη αντιμετώπισε και αντιμετωπίζει πληθώρα μετασχηματισμών που σύμφωνα με τους Finkelstein & McCleery[3] οφείλονται  σε τέσσερις βασικούς παράγοντες: α) στην εμφάνιση νέων τεχνολογιών β) στη φύση της παγκοσμιοποίησης (ενοποίησης) των μέσων, γ) στις αναγνωστικές πρακτικές και το αναγνωστικό προφίλ, και δ) στο ρόλο της πολιτείας ως υποστηρικτή της εκδοτικής δραστηριότητας. Ακολουθώντας τη συλλογιστική του Kilgour[4] το βιβλίο έχει υποστεί τέσσερις θεμελιακούς μετασχηματισμούς ως προς τη μορφή και την κατασκευή του. Πιο συγκεκριμένα, από το πήλινο δισκίο με υλικό επιγραφής τη σμίλη (2500 π.Χ. – 100 μ.Χ.), τον παπύρινο ρόλο (2000 π.Χ. – 700 μ.Χ.) και τον κώδικα (100 μ.Χ.) με βασικό υλικό γραφής την πένα εξελίχθηκε στο σημερινό ηλεκτρονικό βιβλίο το οποίο βρίσκεται σε διαδικασία συνεχούς διαμόρφωσης.

Έτσι, αναφερόμενος, εν συντομία, στα ορόσημα της εξελικτικής του πορείας θα καταδείξω τις πολλαπλές μεταμορφώσεις αυτού του πολιτιστικού επιζώντα. Η εξέλιξη των συστημάτων και των πρακτικών αποτύπωσης των γραπτών σημείων συμβαδίζει με την ιστορία του βιβλίου και της ανάγνωσης με απαρχή περίπου το 3.300 π.Χ., όταν οι Σουμέριοι καταγράφουν σε πήλινες πινακίδες λογιστικές ποσότητες αγαθών, για να αρχειοθετήσουν τις οικονομικές συναλλαγές τους. Ο πήλινος δίσκος ως μορφή βιβλίου πέρασε οριστικά στην ιστορία του γραπτού πολιτισμού από τον 2ο αιώνα μ.Χ. καθώς οι νέες μορφές που εμφανίστηκαν ανταποκρίνονταν περισσότερο στις απαιτήσεις των καιρών.

Η αιγυπτιακή εφεύρεση του παπύρου ως υλικού γραφής έδωσε τεράστια ώθηση στην εξέλιξη του βιβλίου και σε συνδυασμό με την υιοθέτηση της συγκεκριμένης τεχνολογίας από τον ελληνορωμαϊκό πολιτισμό οδήγησε στην επέκταση της γραπτής επικοινωνίας. Γενικά, το αρχαίο βιβλίο θα επικεντρωθεί στο ειλητάριο (βιβλίο-ρόλο) και τον κώδικα, φορείς γραφής που χρησιμοποιούσαν ως υλικό υπόστρωμα τον πάπυρο και το δέρμα-περγαμηνή. Ο πάπυρος χρησιμοποιήθηκε ως κύρια γραφική ύλη από την τέταρτη χιλιετηρίδα και παρέμεινε στην ιστορία του γραπτού πολιτισμού ως τον 8ο αι. ανταγωνιζόμενος τη διφθέρα (δέρμα ζώου). Η περγαμηνή (vellum) σταδιακά άρχισε να αντικαθιστά τον πάπυρο ως γραφική ύλη. Συνδέεται με την ιστορία του κώδικα με απαρχή περίπου τον 2ο αιώνα μ.Χ., καθώς από την εποχή αυτή και ύστερα μεταβάλλεται η βιβλιακή τεχνική και από τη συγκόλληση των φύλλων παπύρου επικρατεί η δίπλωσή τους και η συγκρότηση τευχών όπως συμβαίνει στα σύγχρονα βιβλία. Αναδύεται, έτσι, ο κώδικας (codex ή σωμάτιον) που δηλώνει τα φύλλα ή τα τεύχη που δεν ήταν τυλιγμένα σε ρόλο αλλά ήταν τοποθετημένα απλωτά ανάμεσα σε πινακίδες από ξύλο ή άλλο υλικό και χρησιμοποιούσε ως υλικό φορέα αποτύπωσης τον πάπυρο και κυρίως την περγαμηνή. Η εμφάνιση του κώδικα σε συνδυασμό με τη μικρογράμματη γραφή αποτελεί το γεγονός που αλλάζει οριστικά τον γραπτό πολιτισμό καθώς ανανέωσε σημαντικά το χειρόγραφο βιβλίο και διεύρυνε τη γραπτή επικοινωνία. Κατά συνέπεια, ο περγαμηνός κώδικας κατέστη χρηστικότερος από το ειλητάριο, αφού μια σειρά πλεονεκτημάτων όπως κατασκευαστική ευκολία, αύξηση κειμενικής χωρητικότητας, διευκόλυνση αρχειοθέτησης, ταξινόμησης και εντοπισμού, ανθεκτικότητα, αναγνωστική ευχρηστία και ελάττωση οικονομικού κόστους άλλαξαν δια παντός τον τρόπο παραγωγής, ανάγνωσης και προώθησης του βιβλίου. Από τον 13ο αιώνα το χαρτί ως υλικό υπόστρωμα των χειρόγραφων βιβλίων άρχισε να ανταγωνίζεται δυναμικά την περγαμηνή κατορθώνοντας να την υπερφαλαγγίσει κυρίως για οικονομικούς και τεχνικούς λόγους.

Όμως, έπρεπε να έρθει ο 15ος αιώνας και ο Γουτεμβέργιος για να συντελεστεί μια αληθινή επανάσταση για το βιβλίο, τον γραπτό πολιτισμό και ευρύτερα την επικοινωνιακή διαδικασία καθώς με την εφεύρεση της τυπογραφίας συντελείται η μετάβαση από το χειρόγραφο στο έντυπο βιβλίο. Έτσι, με την εκμηχάνιση της παραγωγής το βιβλίο εισέρχεται σε μια νέα διάσταση. Η εφεύρεση της τυπογραφίας, δηλαδή της εκτύπωσης με «τύπους» κινητούς από μέταλλο, στην αρχή σκαλισμένους, έπειτα χυμένους, αποτελεί καίριο σταθμό στην ιστορία της γραφής καθώς επιτάχυνε δραστικά την εξέλιξη του γραπτού πολιτισμού και δημιούργησε τον έντυπο πολιτισμό. Η τυπογραφία πρόσφερε σημαντικά πλεονεκτήματα στην παραγωγή βιβλίων (πανομοιότυπη παραγωγή κειμένων σε πολυάριθμα αντίτυπα, ταχύτητα διάθεσης, χαμηλό κόστος), ανανέωσε την υλική μορφή των βιβλίων (σχήμα πιο εύχρηστο και ανάλογα με το είδος του κειμένου) και την κειμενική τους διάταξη (πίνακες περιεχομένων, τυποποίηση και ταξινόμηση δεδομένων, μεγαλύτερη τυπογραφική πυκνότητα) ενώ συνέβαλε στον θεματικό εμπλουτισμό του βιβλίου (επιστημονικές εκδόσεις). Τα πλεονεκτήματα αυτά σε συνάρτηση με τις κοινωνικές συνθήκες προώθησαν το βιβλίο σε μεγαλύτερες μάζες κοινού διευρύνοντας τη φιλαναγνωσία.

Από κει και ύστερα με τη βιομηχανική επανάσταση και την περίοδο της εκβιομηχάνισης οι νέες συνθήκες απαιτούσαν όχι μόνο καινούργιο έντυπο υλικό αλλά και σε μεγάλες ποσότητες. Σε απάντηση της αυξημένης ζήτησης, η έντυπη βιομηχανία μπορούσε εκμεταλλευόμενη τις τεχνολογικές εξελίξεις να επιτύχει μηχανοποίηση της παραγωγής και να βελτιώσει τις κατασκευαστικές μεθόδους. Αναδύονται, έτσι, νέες τυπογραφικές μέθοδοι (λινοτυπία, ηλεκτρονική στοιχειοθεσία, λιθογραφία, στερεοτυπία, τεχνική «όφσετ»). Σήμερα πια με την ψηφιακή επανάσταση το έντυπο βιβλίο παράγεται γρηγορότερα, οικονομικότερα και με μεγαλύτερη ευελιξία μέσω της ψηφιακής εκτύπωσης ή της εκτύπωσης ανάλογα με τη ζήτηση «print on demand». Παράλληλα, έχουμε εισέλθει στη μετα-τυπογραφική εποχή του κειμένου και την εκ νέου αλλαγή κειμενικού φορέα με την εμφάνιση των ηλεκτρονικών βιβλίων (ebooks), τα οποία δεν χρειάζονται χαρτί, εκτύπωση, βιβλιοδεσία και αποθήκευση. Το πολύ χαμηλό κόστος παραγωγής και προώθησης θα επιτρέψει στους εκδότες να «ρισκάρουν» περισσότερο με νέες συγγραφικές φωνές ενώ και οι συγγραφείς με το μοντέλο της ηλεκτρονικής αυτοέκδοσης μπορούν να παρουσιάζουν τη δουλειά τους σε ένα δυνητικά απεριόριστο κοινό.

Βρισκόμαστε στην εποχή της συνύπαρξης του έντυπου βιβλίου με το ηλεκτρονικό. Κατ’ αναλογία με τη σταδιακή επικράτηση του κώδικα έναντι του παπύρινου ρόλου και του έντυπου βιβλίου έναντι του χειρόγραφου κώδικα, θα μπορούσαμε να εικάσουμε πως το ηλεκτρονικό βιβλίο θα υπερισχύσει μόνο στην περίπτωση που θα διαθέτει περισσότερα πλεονεκτήματα σε σχέση με το έντυπο, θα εξελίσσει την αναγνωστική διαδικασία και εντέλει θα ανταποκρίνεται πλήρως στις απαιτήσεις του αναγνώστη. Το βέβαιο είναι πως το βιβλίο θα εξακολουθεί να υπάρχει σε οποιαδήποτε μορφή απαιτούν οι συνθήκες και οι προτιμήσεις έστω και ενός αναγνώστη επιβεβαιώνοντας την άποψη των Eliot & Rose[5]ότι το βιβλίο αποτελεί έναν επιζώντα που μετεξελίσσεται από τη μία μορφή στην άλλη και διαδίδεται σχεδόν σε όλους τους πολιτισμούς.

Κατά συνέπεια, στην αυγή του 21ου αιώνα, το βιβλίο συνεχίζει ακάθεκτο την πορεία του στον χρόνο. Η θεματική πολυμορφία, η ποιοτική αναβάθμιση του περιεχομένου και ο πολλαπλασιασμός του αναγνωστικού κοινού, ιδιαίτερα των συστηματικών αναγνωστών, αποτελούν εκείνες τις μεταβλητές συνθήκες που θα καθορίζουν τον βαθμό απήχησης του βιβλίου στις μελλοντικές γενιές. Σ’ αυτές τις γενιές οφείλουν να επικεντρώσουν το ενδιαφέρον τους όλοι οι φορείς και να μετατρέψουν τη δυναμική της ψηφιακής επικοινωνίας σε παράγοντα ενδυνάμωσης  και προώθησης του βιβλίου. Παρά ταύτα, ανεξάρτητα από τη μορφή που θα λάβει το βιβλίο στο μέλλον, ένα μόνο γεγονός παραμένει αμετάβλητο: θα εξακολουθήσει να αποτελεί για τους αναγνώστες τη γραπτή επέκταση του εαυτού τους, το εφαλτήριο για ένα μικρό άλμα προς τα πάνω όπως ακριβώς κάνει με συνέπεια εδώ και μερικές χιλιάδες χρόνια.

[1]Μπαμπινιώτης  Γ. (2008), Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας, Κέντρο Λεξικολογίας, Αθήνα &  Μπαμπινιώτης Γ. (2011),  Ετυμολογικό λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας, Κέντρο Λεξικολογίας, Αθήνα.

[2] http://nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1987/brodsky-lecture.html

[3]Finkelstein D.  & McCleery Al. (2008), The Book History Reader,  Routledge

[4]Kilgour Fr. (1998), The Evolution of the Book, Oxford University Press

[5]Eliot S. & Rose J. (Ed.) (2009), A Companion to the History of the Book, Wiley-Blackwell.

Panagiotis Kapos

This image has an empty alt attribute; its file name is sep-lit-1024x59.png

Ακολουθήστε τo Literature.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλα τα νέα για τον πολιτισμό και την επικαιρότητα από την Ελλάδα και τον Κόσμο.

This image has an empty alt attribute; its file name is sep-lit-1024x59.png
This image has an empty alt attribute; its file name is sep-lit-1024x59.png
This image has an empty alt attribute; its file name is sep-lit-1024x59.png
This image has an empty alt attribute; its file name is sep-lit-1024x59.png

This image has an empty alt attribute; its file name is sep-lit-1024x59.png
ΡΟΗ ΕΙΔΗΣΕΩΝ
latestpopular