Σήμερα στο άκουσμα της φράσης «Ρώσοι δράκοι» το μυαλό μας πηγαίνει στον πόλεμο που έχει εξαπολύσει η Ρωσία εναντίον της Ουκρανίας. Με αυτόν τον χαρακτηρισμό όμως, αναφέρθηκε ο μεγάλος Έλληνας συγγραφέας Νίκος Καζαντζάκης στο βιβλίο του «Ταξιδεύοντας στη Ρουσία» στους δύο κυριότερους παγκόσμιους συγγραφείς, Λέοντα Τολστόι και Φιοντόρ Ντοστογέφσκι.
Όπως παρατηρεί ο Έλληνας συγγραφέας και όπως θα διαπιστώσουμε κι εμείς αναλύοντας μέρος του έργου τους και της ζωής τους οι δύο αυτοί πυλώνες της ρωσικής λογοτεχνίας έχουν αρκετές διαφορές μεταξύ τους.
- Ψυχή και ήθος
«Άννα Καρένινα» και «Έγκλημα και τιμωρία». Δυο μεγάλα έργα που συγκλονίζουν ενάμισι αιώνα τώρα τους αναγνώστες . Tο πρώτο μιλά για την απιστία μέσα στο γάμο και το δεύτερο για ένα φόνο. Οι Άννα κι ο Ρασκόλνικοφ κατευθύνονται από παρόμοια συναισθήματα, απληστία, μισαλλοδοξία και εγωισμό. Θέλουν να βρουν την ευτυχία. Όμως πόσο διαφορετική είναι η οπτική γωνία των συγγραφέων;
Αναμφισβήτητα ο Φιοντορ Ντοστογεύσκι είναι ο μεγαλύτερος χαρτογράφος της ψυχής. Στο μυθιστόρημα του «έγκλημα και τιμωρία» η εσωτερική πάλη του Ρσκόλνικοφ δεν έχει τέλος. Αποφασίζει να διαπράξει ένα έγκλημα για ανώτερους στην κοινωνία λόγους. Ύστερα μετανιώνει, αποφασίζει να παραδοθεί, ξαναμετανιώνει, αποφασίσει να εξομολογηθεί σε κάποιον το έγκλημα του και πάει λέγοντας. Πρόκειται για την τιμωρία της ψυχής που δε βρίσκει γαλήνη, κάτι που του προκαλεί και ψυχοσωματικές αντιδράσεις. Το βιβλίο διαχέεται από τις επιπτώσεις των πράξεων πάνω στην προσωπικότητα, το χαρακτήρα και την ψυχολογία του ήρωα.
Από την άλλη πλευρά ο Τολστόι είναι ο μεγάλος ηθογράφος. Η Άννα απατά τον άντρα της κι αυτό έχει επιπτώσεις στο θεσμό της οικογένειας. Εξετάζεται από κοινωνική και χριστιανική σκοπιά. Αναλύονται οι πράξεις των ηρώων σαν κοινωνικό αντίκτυπο. Ο συγγραφέας θέλει να ηθικολογήσει ξεσκεπάζοντας την υποκρισία και τα αμαρτήματα της υψηλής κοινωνίας. Παραθέτει παράλληλα την ιστορία του Λέβιν και της Κήτι για να δώσει το καλό παράδειγμα.
- Αισιοδοξία και πεσιμισμός
«Να έχεις ένα στόχο για όλη σου τη ζωή, ένα στόχο για ένα μέρος της ζωής σου και ένα στόχο για κάθε χρόνο. Ένα στόχο για κάθε μήνα, ένα στόχο για κάθε εβδομάδα, ένα στόχο για κάθε μέρα, ένα στόχο για κάθε ώρα και κάθε λεπτό. Και να θυσιάζεις το μικρότερο στόχο για το μεγαλύτερο»
Ο Τολστόι ήταν γόνος αριστοκρατικής οικογένειας. Μεγάλωσε σχετικά άνετα κι η πνευματική του αναζήτηση είχε δυνατότητα να εκφραστεί κι εμπράκτως. Έβλεπε με αισιοδοξία τη ζωή. Το μόνο που αρκούσε για να ζούμε αρμονικά και μονιασμένα ήταν να αφήσουμε πίσω μας τη μεγάλη απάτη που κατασκεύασαν οι ιερείς της εκκλησίας και να ενστερνιστούμε τις αυθεντικές διδαχές του Ιησού. Όλοι οι άνθρωποι αξίζουν την ευημερία και αν εμείς δεν είμαστε άπληστοι μπορούμε να την έχουμε. Η σοφία κρύβεται στην απλότητα και στη διακριτικότητα. Κι όταν το συνειδητοποιήσουμε θα είμαστε ευτυχισμένοι. Πίστευε στην οικουμενική αγάπη που προσφέρεται απλόχερα κι αρκεί μόνο να τη δούμε. Ήταν φιλάνθρωπος και φιλόπτωχος. Πίστευε στην αναδιανομή της γης και ζητούσε δωρεάν διανομή βιβλίων. Όλο αυτό τον ευχάριστο μήνυμα συνοψίζεται στα βιβλία του «Τι είναι θρησκεία» και «Πόση γη χρειάζεται ο άνθρωπος».
«Μου φαίνεται πως το δεύτερο μισό της ζωής ενός ανθρώπου δεν αποτελείται από τίποτε άλλο παρά από τις συνήθειες που μάζεψε στο πρώτο μισό.»
Ο Ντοστογεύσκι ήταν μικροαστός κι έζησε το περισσότερο μέρος της ζωής του πάμφτωχος και άρρωστος. Αντιμετώπιζε δυσκολίες πράγμα που τον βάραινε. Πίστευε σε μια ανώτερη δύναμη αλλά δεν ήταν στη γη. Η ευτυχία πήχε μακριά κι ίσως μετά το θάνατο μπορούσε κανείς να τη γευτεί. Στο διήγημα του «Το υπόγειο» συναντάμε συσσωρευμένο όλο τον πόνο για τη ζωή κι ο θάνατος μοιάζει η μόνη λύτρωση. Το σώμα στέκεται
εμπόδιο στην ευτυχία.
- Πόλεμος και ειρήνη
Όταν μου λένε ότι σε κάποιο πόλεμο που έχει ξεσπάσει, φταίει η μία από τις πλευρές, ποτέ δεν μπορώ να συμφωνήσω. Μπορεί κανείς να αποδεχτεί ότι η μία από τις πλευρές δεν φέρεται σωστά, όμως η ανάλυση για το ποια από τις πλευρές φέρεται χειρότερα, με κανέναν τρόπο δεν εξηγεί έστω και την εγγύτερη αιτία, η οποία να δικαιολογεί αυτό το φρικτό, απάνθρωπο γεγονός που είναι ο πόλεμος. Οι αιτίες αυτές είναι τρεις: Η πρώτη είναι η άνιση νομή του πλούτου, δηλαδή όταν οι μεν ληστεύουν τους δε. Η δεύτερη είναι η αυτή καθεαυτή η ύπαρξη της στρατιωτικής τάξης, δηλαδή των ανθρώπων που εκπαιδεύονται και προορίζονται για φόνους. Και η τρίτη είναι ένα ψευδές και -το κυριότερο- συνειδητά απατηλό θρησκευτικό δόγμα, στο πνεύμα του οποίου ανατρέφονται οι νέες γενιές
(Από την επιστολή προς τον Γ.Μ. Βολκόνσκι, 4 Δεκεμβρίου 1899)
Ο Λέων Τολστόι συμμετείχε στον κριμαϊκό πόλεμο αλλά όπως βλέπουμε και στο παραπάνω απόσπασμα η άποψή του για το θέμα αυτό άλλαξε άρδην. Στο αντιπολεμικό του μυθιστόρημα «Πόλεμος και ειρήνη» είναι εμφανές. Ο πόλεμος μεταξύ λαών μόνο κακό μπορεί να επιφέρει. Δεν υπάρχει καμία δικαιολογία για το πιο ειδεχθές σενάριο που μπορεί να πλάσει ανθρώπινος νους. Τι να αιτιολογήσει το χαμό ανθρώπινων ζωών, τη δυστυχία και τις κακουχίες, το μίσος που γεννάται. Δεν υπάρχει υπέρτατο αγαθό από την αγάπη και την ειρήνη. Δε χωρά κανένα ιδανικό ή αίτιο υπέρ του οποίου θα ξεκινήσει κάποιος εχθροπραξίες.
«Σε κάποιες περιπτώσεις, αν όχι σε όλες σχεδόν (εκτός των εμφυλίων πολέμων), ο πόλεμος αποτελεί μια διαδικασία, μέσα από την οποία ακριβώς με τη λιγότερη δυνατή αιματοχυσία, με τη λιγότερη δυνατή οδύνη και με τη λιγότερη δυνατή καταβολή δυνάμεων, επιτυγχάνεται η διεθνής ηρεμία και παράγονται, έστω προσεγγιστικά, κάπως αποδεκτές σχέσεις ανάμεσα σε έθνη. Μάλλον είναι η ειρήνη, μια παρατεταμένη ειρήνη, που εξαγριώνει και σκληραίνει τον άνθρωπο, και όχι ο πόλεμος. Ένας πόλεμος, για υψηλό σκοπό, για την απελευθέρωση των καταπιεσμένων, για μια ανιδιοτελή και ιερή ιδέα, ένας τέτοιος πόλεμος καθαρίζει τον μολυσμένο αέρα από τα συσσωρευμένα μιάσματα, γιατρεύει την ψυχή, διώχνει την επαίσχυντη δειλία και τεμπελιά, διατυπώνει και αποσαφηνίζει την ιδέα, προς εκπλήρωση της οποίας κινητοποιείται το ένα ή το άλλο έθνος. Ένας τέτοιος πόλεμος δυναμώνει την κάθε ψυχή με τη συνείδηση της αυτοθυσίας, ενώ το πνεύμα ολόκληρου του έθνους ενδυναμώνεται από την συνείδηση της αμοιβαίας αλληλεγγύης και της συνένωσης όλων των μελών που το συγκροτούν.»
(“Το ημερολόγιο του συγγραφέα” 1876. “Για το αν η αιματοχυσία σώζει”)
Ο Ντοστογεύσκι δε συμμετείχε σε πόλεμο αλλά φιλοσόφησε εν αναμονή της ρωσικής επιδρομής στην Τουρκία. Η ειρήνη γι’ αυτόν είναι απλά το μεσοδιάστημα μεταξύ δύο πολέμων. Ο πόλεμος αποτελεί το μέσο για να επιτευχθεί η αρμονία μεταξύ των κρατών. Είναι η δύναμη που κάποιες φορές είναι απαραίτητο να επιδεικνύεται. Θεωρεί αδικαιολόγητους μόνο τους εμφυλίους πολέμους και φτάνει στο σημείο να δηλώνει ότι η μακράς διάρκειας ειρήνη εξαγριώνει περισσότερο τον άνθρωπο.
Όπως και να’ χει, παρόλες τις διαφορές και οι δύο συγγραφείς είναι κορυφαίοι. Με τον ίδιο στόχο ακολούθησαν διαφορετικούς δρόμους. Αποτέλεσαν πηγή έμπνευσης για τους μετέπειτα συγγραφείς και δίδαξαν εκατομμύρια αναγνώστες.
Leo Tolstoy
Fyodor Dostoevsky
Ακολουθήστε τo Literature.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλα τα νέα για τον πολιτισμό και την επικαιρότητα από την Ελλάδα και τον Κόσμο.
