Η συνάντηση και η από κοινού εμφάνιση δύο καλλιτεχνών αποτελεί σπάνιο φαινόμενο, τόσο στην ιστορία της τέχνης, όσο και στη σύγχρονη καλλιτεχνική και, πιο συγκεκριμένα, ποιητική πραγματικότητα και πρακτική.
Μια από τις σπάνιες εξαιρέσεις, που έρχεται για να επιβεβαιώσει τον κανόνα, είναι το βιβλίο των Βαγγέλη Χρόνη και Κωνσταντίνου Μπούρα που συστήνεται με τον τίτλο Μελλοντική ελευθερία. Η σχετική αοριστία του τίτλου περιορίζεται δραστικά από το σχέδιο του εξωφύλλου που φιλοτεχνήθηκε από τον ζωγράφο Αλέκο Φασιανό και αναπαριστάνει μία γνωστή εικόνα της εποχής, έναν άνθρωπο που φοράει μάσκα για να προστατευθεί και να προστατεύσει τους άλλους από τη μετάδοση του κορονοϊού. Πρόκειται για ένα βιβλίο που αφορμάται από ένα επικαιρικό και, ταυτόχρονα, ιστορικό, όπως αποδεικνύεται από τις συνθήκες και τις εξελίξεις, γεγονός: αυτό της εξάπλωσης του εν λόγω φονικού ιού στον κόσμο. Ο τίτλος προδιαθέτει για την διάθεση και τον τόνο των ποιημάτων του βιβλίου, έναν τόνο αισιοδοξίας για την ευτυχή κατάληξη μιας δυστυχούς συγκυρίας.
Στην ουσία, μέσα στο βιβλίο, αναπτύσσεται, όπως και ο υπότιτλος κατατοπίζει και επιβεβαιώνει, ένας ποιητικός διάλογος, μία επικοινωνία και ανταλλαγή εικόνων, πεποιθήσεων, απόψεων, βιωμάτων, υποθέσεων που μορφοποιούνται και διοχετεύονται σε στίχους. Η επιλογή και η κίνηση αυτή έχει ιδιαίτερη σημασία και αξία διότι έρχεται σε μία περίοδο κοινωνικής μόνωσης και εγκλεισμού. Δείχνει ακριβώς τη δύναμη και τη δυναμική της τέχνης να ξεπερνά και να κατανικά κάθε δυσκολία και αντιξοότητα, όπως, για παράδειγμα, τη μοναξιά, το φόβο, την αγωνία που εγκαταστάθηκε και διαπότισε τη σύγχρονη παγκόσμια κοινωνία. Παράλληλα, όμως, αποκαλύπτει και την ανάγκη των ανθρώπων, όχι μόνο για επικοινωνία, αλλά και για δημιουργία, δύο δηλαδή εκφάνσεις και εκφράσεις της ανθρώπινης φύσης, η σύζευξη και ο συσχετισμός των οποίων οδηγεί και εκβάλλει βέβαια στην δημιουργική επικοινωνία, δραστηριότητα σωτήρια και λυτρωτική.
Τα ποιήματα της συλλογής διαμορφώνουν ένα σχήμα αντίστοιχο με τη στιχομυθία. Οι ποιητές, δηλαδή, διαλέγονται όχι στίχο στίχο, αλλά ποίημα ποίημα, εν είδη ερωταπάντησης ή ποιητικού μονολόγου, εκφωνούμενου από έναν μονολογούντα πομπό προς έναν μονολογούντα αποδέκτη. Διαμορφώνεται έτσι ξεκάθαρα ένα τοπίο θεατρικής φύσης, όπου ο καθένας από τους δύο ποιητές εκφέρει τον λόγο του, αποφορτίζεται και κινητοποιεί ή κεντρίζει τον λόγο του άλλου. Από την άλλη, όμως, το όλο εγχείρημα προσιδιάζει στον τύπο ενός διττού ημερολογίου ή χρονολογίου, κάτι στο οποίο συνηγορεί η καταγραφή και η αποτύπωση της ημερομηνίας κατά την οποία γράφτηκε κάθε ποίημα. Η ποίηση των δύο συμμετεχόντων, παρόλο που εκκινεί από την ίδια πραγματικότητα, παρόλο που κεντρίζεται από τα ίδια ερεθίσματα, διαφέρει και διαφοροποιείται ακολουθώντας τον δικό της δρόμο τόσο σε επίπεδο τεχνικής, όσο και σε επίπεδο σημαινομένων.
Η ποίηση του Χρόνη, συγκεκριμένα, εμφορείται από μία αισιόδοξη διάθεση η οποία όμως δεν κρύβει, ούτε αρνείται το υπόβαθρο του φόβου και του θανάτου πάνω στο οποίο στήνεται. Ενώ η φύση ασθενεί/ ευχαριστώ τους φόβους μας/ για τις ελπίδες που γεννούν. («Η ασθένεια της φύσης») Η επικαιρότητα του δίνει, βέβαια, το έναυσμα, δεν τον καθηλώνει όμως μόνο στη διερεύνησή της, αλλά του επιτρέπει να εξακτινωθεί και σε άλλα ζητήματα, καθαρά υπαρξιακά, όπως η φύση και η λειτουργία του χρόνου, η ανεξαρτησία και ο δυναμισμός της φύσης που αναγεννάται ανεξάρτητα από τις συμφορές των ανθρώπων, ή να προβάλλει αιτήματα συναδέλφωσης και ενοποίησης των ανθρώπων, αιτήματα ανθρωπιάς και ειρήνης. Ο εθνικός ύμνος στο νου μου ψάλλεται/ αν και έναν ύμνο διεθνή θα επιθυμούσα/ έναν ύμνο που δεν έχει γραφεί ακόμη. («Η απαίτηση των καιρών») Έτσι, πέρα από την ανάγκη του να αναφερθεί σε αυτό καθεαυτό το γεγονός του θανάτου που σφράγισε και έδωσε τέλος στη ζωή πολλών ανθρώπων, πέρα από την ανάγκη του να μιλήσει για όλους εκείνους που προσέφεραν τα μέγιστα σε αυτόν τον αγώνα, πέρα από τις περιγραφές του τόπου, του τοπίου και των ανθρώπων, των συναισθημάτων και των διαθέσεων που εγείρουν οι πάσης φύσεως απαγορεύσεις, ο Χρόνης τεχνουργεί με την ποίησή του ένα τοπίο προβληματισμού και απολογισμού που έχει στον πυρήνα του τον άνθρωπο, τη μοίρα του και την απέλπιδα προσπάθειά του να ξεφύγει και να λυτρωθεί από τον θάνατο. Και τότε και τώρα και πάντα/οι περιγραφές/ τον άνθρωπο αφορούν/ και τα δεινά του όλα. («Τα δεινά του ανθρώπου») Η ταλάντευση και η μεταφορά από το τώρα στο τότε, από το παράδοξο παρόν σε ανάλογο παράδοξο και θλιβερό παρελθόν αποτελεί πάγια μέθοδο και τακτική του ποιητή, ακριβώς για να μπορέσει να «κρατηθεί» και να ερμηνεύσει την κατάσταση πάνω στη γνωστή βάση και φράση «Η ιστορία επαναλαμβάνεται». Είκοσι τέσσερις αιώνες/ και πενήντα χρόνια πέρασαν/ από τότε που ο λοιμός των Αθηνών/ αφάνισε τους κατοίκους/ όπως περιγράφει ο Θουκυδίδης.// Σήμερα ο Σωτήρης Τσιόδρας/ με έναν σύγχρονο τρόπο/ τους Νεοέλληνες ενημερώνει/ για την πανδημία που στα σπίτια μας καθηλώνει. («Τα δεινά του ανθρώπου») Η πρόταση του Χρόνη, η προσωπική του θέση συνίσταται στην ισχυροποίηση και την προβολή της ελπίδας ως επιτακτικής ανάγκης, ως μόνης διεξόδου στο αδιέξοδο του φόβου και του εγκλεισμού.
Τα ποιήματα του Μπούρα, από την άλλη, πλάθονται κάθε φορά πάνω στη βάση του προβληματισμού που θέτει ο ομότεχνός του. Αποτελούν, έτσι, ένα είδος απάντησης ή σχολίου πάνω στο ποίημα του προηγήθηκε και, κατ’ αυτόν τον τρόπο, κάθε δισέλιδο του βιβλίου αποτελεί ένα νόμισμα με δύο όψεις ή, σωστότερα, οπτικές. Η οπτική του Μπούρα διαφοροποιείται αρκετά από αυτήν του Χρόνη στο μέτρο και στο βαθμό που το ύφος, επομένως και το ήθος του λόγου του, κινείται γύρω από μια πιο παιγνιώδη λογική και πρόθεση. Μέσα στο πλαίσιο αυτό εντάσσονται ποικίλες αποχρώσεις του λόγου που κυμαίνονται από την ειρωνεία, το καυστικό σχόλιο, την πικρή διαπίστωση, την χιουμοριστική ενατένιση μιας σκληρής πραγματικότητας. Όμως λίγοι από εμάς/ Οι υποψήφιοι αθάνατοι./ «Θέλει αρετήν και τόλμην»/ Η Αγία Καθημερινότητα. («Υποψήφιοι Αθάνατοι») Η ελπίδα είναι και εδώ κινητήριος δύναμη της δημιουργίας εξίσου με μία διάθεση ρεαλισμού και προσγείωσης, μία διάθεση που προκύπτει και τροφοδοτείται από την αίσθηση του δικαίου που κυβερνά τον κόσμο. Για τα πνευμόνια – δάση που κάηκαν το περασμένο/ καλοκαίρι/ Μας εκδικείται ο πλανήτης/ Με αρρώστια που χτυπάει τα δικά μας τα πνευμόνια. («Ο εχθρός κι ο πύργος») Η διάθεση, όμως, αυτή εξισορροπείται και αντιπαλεύεται από μία μαχητικότητα που ξεπηδά ανεμπόδιστη, αισιόδοξη, ελπιδοφόρα. Είμαστε ευφάνταστοι εμείς. Ανέκαθεν./ Από τότε που αφήσαμε πίσω μας την Εδέμ./ Χτίσουμε γερό ανοσοποιητικό πύργο./ Το σώμα των ευφυών ξενιστών θα γίνει ανυπερθέτως/ Το νεκροταφείο κάθε παράσιτου μικροοργανισμού. («Αντεπίθεση…») Η μαχητικότητα αυτή εκβάλλει και παρουσιάζεται ως η ίδια η τέχνη της ποιήσεως, θεραπευτική της ψυχής, με τον ίδιο τρόπο που η επιστήμη είναι θεραπευτική του σώματος. Αμάθεια και πανικός συμπορεύονται./ Στο μεταξύ, δουλεύουμε όλοι μαζί σαν τους μεταξοσκώληκες,/ Επιστήμονες και ποιητές για ένα φωτεινότερο Αύριο. («Ο τρομοκρατημένος άστεγος…») Τα θέματα, και στην περίπτωση του Μπούρα, είναι τα ίδια με αυτά του Χρόνη – ο θάνατος, η προβολή του παρόντος στο μέλλον, οι αναλογίες με μυθολογικά πρόσωπα και ιστορίες, η στέρηση της σωματικής ελευθερίας, η διεκδίκηση και η κατάκτηση της πνευματικής ελευθερίας – και η ποιητική του επεξεργασία υποδηλώνει, ως τρόπος και στόχευση, μία συγγένεια των δύο ποιητών, μία σύμπνοια και μία ευαισθησία που εκδηλώνεται ως ευαισθητοποίηση απέναντι σε αυτήν την τόσο ξεχωριστή συγκυρία.
Το βιβλίο των Χρόνη / Μπούρα αποτελεί ένα μοναδικό ποιητικό ντοκουμέντο μιας δύσκολης, πρωτόγνωρης και παράδοξης εποχής, ένα βιβλίο που σταθμεύει στο τώρα για να πραγματοποιήσει την ανατομία του καιρού, του τόπου, των γεγονότων. Πάνω απ’ όλα όμως το βιβλίο αυτό αποτελεί ένα εγχειρίδιο ζωής σε περιόδους κρίσιμες, οριακές στο βαθμό που έρχεται για να εμπνεύσει και να εγκαταστήσει την ελπίδα στις ζωές των ανθρώπων, ταυτόχρονα όμως και για να προκρίνει τη δύναμη και τη σημασία της ποίησης και, γενικότερα, της τέχνης σε κάθε εποχή, σε κάθε τόπο, σε κάθε άνθρωπο.
Βαγγέλης Χρόνης / Κωνσταντίνος Μπούρας, Μελλοντική ελευθερία. Ένας ποιητικός διάλογος.
Με επτά σχέδια του Αλέκου Φασιανού και επίμετρο του Θανάση Θ. Νιάρχου, εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2020.
Ακολουθήστε τo Literature.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλα τα νέα για τον πολιτισμό και την επικαιρότητα από την Ελλάδα και τον Κόσμο.
