***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη***

Προσωπαγνωσία, Ελένη Γκίκα, Εκδόσεις ΑΩ 

Για πρώτη φορά αρχίζει να τρομάζει τόσο αυτό το Καλοκαίρι. Δεν ξέρει τι θα τους ξημερώσει. Ξεθεμελιώνονται όλα.

Και ο πατέρας της στην τζαμαρία να περιμένει κάθε βράδυ την κόρη του.

Αλλά κι η ίδια, αυτή την παλιά κόρη του, πού να την βρει… [i]

Το ζήτημα των αλλαγών στον Τύπο πραγματεύεται η Ελένη Γκίκα στο δημοσιογραφικό της θρίλερ Προσωπαγνωσία (εκδόσεις ΑΩ, 2021).

Το βιβλίο έχει για εξώφυλλο πλάνο του Όρσον Γουέλς από την ταινία του Ο πολίτης Κέιν, έργο πρωτοπόρο και αξεπέραστο όχι μόνο για το υψηλό του περιεχόμενο, αλλά και για την ιδιοφυή κινηματογραφική του τεχνική. Θέμα του η είσοδος του τύπου στον κόσμο του χρήματος και η αλλοίωση των συνειδήσεων που αυτό επιφέρει. Τα μηνύματα περνούσαν μέσα από την αφήγηση της ζωής του Τσαρλς Φόστερ Κέιν, ενός από τους πλουσιότερους ανθρώπους στον κόσμο που πέθαινε ολομόναχος μέσα στον απέραντο πύργο του, προφέροντας την αδιευκρίνιστη λέξη rosebud.

Η ταινία έμεινε στην ιστορία του κινηματογράφου για τη σκηνοθεσία βάθους που χρησιμοποίησε ο Γουέλς ο οποίος έκανε γνωστό αυτό το στυλ. Συνδυάζοντας τον φωτισμό και τη διάταξη ηθοποιών-αντικειμένων, δημιούργησε την αίσθηση τρισδιάστατης πραγματικότητας στην επίπεδη οθόνη. Η έντονη αντίθεση φωτός και σκοταδιού που χρησιμοποίησε, οι καταπληκτικές γωνίες λήψης (οριζόντια, πάνω ή κάτω από το θέμα), τα πρωτοποριακά φλας μπακ, δημιούργησαν μια ιδιότυπη mise en scène που διοχέτευε με εξπρεσιονιστικό τρόπο τα μηνύματα και την ψυχολογία του ήρωα. Μέσα από την ιστορία ανόδου και πτώσης του αριβίστα αυτοκράτορα των Μέσων Κέιν, μιλώντας για τον Τύπο και τη διασύνδεσή του με την πολιτική, ο Γουέλς επιχείρησε να αφυπνίσει το κοινό για τη χειραγώγηση που ασκείται.

Η Ελένη Γκίκα στο αφήγημά της Προσωπαγνωσία χρησιμοποιεί τον εξπρεσιονιστικό τρόπο γραφής του Όρσον Γουέλς με τα φλας μπακ και την αντίθεση φωτός και σκοταδιού. Με την πένα της εστιάζει στα πρόσωπα και σαν να κρατά την κάμερα άλλοτε προς τα κάτω και άλλοτε προς τα πάνω, δημιουργεί σκηνοθεσία βάθους. Με ευρυγώνιο φακό, αλλά και πλάνα κοντινά, χρησιμοποιώντας μοντερνιστικούς τρόπους αφήγησης, πρωτοπρόσωπη και τριτοπρόσωπη γραφή, ελεύθερο πλάγιο λόγο, διακειμενικότητα, αυτοαναφορικότητα, ψυχογραφεί τις αλλαγές των συνειδήσεων.

Μέσα από την αφήγηση δύο γυναικών που εργάζονται στην εφημερίδα Πατρίς, ενεργοποιεί το ενδιαφέρον μας για το θέμα του Τύπου και επιτυγχάνει τη συναισθηματική μας εμπλοκή. Μια καταξιωμένη δημοσιογράφος με πάθος για τη λογοτεχνία, συνεντεύξεις με σημαντικά πρόσωπα, σελίδες για το βιβλίο με υψηλή αναγνωσιμότητα, και μια τηλεφωνήτρια. Το πέρασμα της εφημερίδας στα χέρια εμπόρων της είδησης θα οδηγήσει στο τέλος της ποιότητας. Η επέλαση των οικονομικών συμφερόντων θα επιφέρει την απώλεια της εμπιστοσύνης, την ανασφάλεια, την εργασιακή και ηθική φθορά.

Είναι καλοκαίρι και η δημοσιογράφος κλείνει τα πενήντα. Τις συναισθηματικές μεταπτώσεις αντισταθμίζει με τον Μπόρχες, αγαπημένο της λογοτέχνη στον οποίο καταφεύγει. Άνθρωπος με πνευματικότητα, θα ενοχληθεί από το άξενο του νέου καθεστώτος, τον καινούριο αγέλαστο διευθυντή και τους αυλικούς του, την είσοδο της αστρολόγου και του life style στην εφημερίδα. Τα πιράνχας της νέας διοίκησης θα δημιουργήσουν απολυμένους και τοπίο ερήμωσης σε μια εργασία που αγαπά και πια δεν αναγνωρίζει σαν να πάσχει από προσωπαγνωσία, την ασθένεια της αδυναμίας αναγνώρισης ταυτότητας.

[…] Αυτό που θεωρούσες ταυτότητα και εαυτό σου, ξαφνικά μπαίνει σε αμφισβήτηση, ξυπνάς ένα πρωί και δεν αναγνωρίζεις αυτό που είσαι, εκείνο που έγινες -αλήθεια, πότε;- ούτε κι εσύ. […] (σελ. 98)

Η αβάσταχτη ελαφρότητα της ύλης στην εφημερίδα θα συμβαδίσει με το λαϊκίστικο δόγμα αφού έτσι το θέλουν.[ii] Η ποιότητα θα θυσιαστεί χάριν της επιχειρηματικής λογικής. Οικονομικοκοινωνική κρίση και μέση ηλικία θα συμβαδίσουν με την ασθένεια του πατέρα -που δεν αναγνωρίζει την κόρη- και τις χαμένες βεβαιότητες. Το τοπίο μεταβάλλεται. Η γειτονιά, η ζωή, οι αξίες. Το Κορωπί θα γίνει αγνώριστο εξαιτίας του καινούριου αεροδρομίου. Το αμπέλι θα αλλάξει χέρια και ο τρύγος θα μείνει μια ωραία παιδική ανάμνηση.

Υπήρξατε μεγάλο κεφάλαιο και η πατρίδα πάντα θα σας χρωστά, αλλά το βιβλίο πια είναι περιττή πολυτέλεια στις μέρες μας, θα πει ο νέος διευθυντής και θα την απολύσει.[iii] Τότε θα δει το ανάποδο του κεντήματος της ζωής.[iv] Η μνήμη θα ανασύρει τα παιδικά της χρόνια και το τετράδιο με τις λυμένες πουέντ θα είναι η τελευταία της καταφυγή.[v]

Τσίρκας, Μαγιακόφσκι, Αλεξάνδρου, δεν χώρεσαν στα στεγανά ενός κόμματος. Είμαι εναντίον, θα δηλώσει ο ποιητής Χριστιανόπουλος.[vi] Δεν είναι η συνείδησή μου καπέλο να την πάρω από τούτο το καρφί και να την κρεμάσω στο άλλο.[vii] Έρχεται κάποια ώρα που πρέπει να φύγεις… ακόμα κι αν δεν έχεις σίγουρο μέρος να πας.[viii]

Η νέα φουρνιά αντικαθιστά την παλιά και η παρακμή κατακλύζει το κτίριο.

[…] Οι φρικτές συνθήκες κάτω από τις οποίες ζούσα, με ανάγκασαν να επιχειρήσω αυτή τη διάσπαση του Εγώ μου σε Μαύρο και Άσπρο, για να μη συνθλιβώ κάτω από το τρομακτικό Τίποτα, που μ’ έζωνε ασφυκτικά.[ix] […]

Θα επικρατήσει η διαπλοκή, το παρασκήνιο, η λογική του όποιος δεν είναι μαζί μας είναι αντίπαλος. Τα ρουνικά σύμβολα που της αποστέλλουν άγνωστοι μέσα από την εφημερίδα για να την εκφοβίσουν, αναδεικνύουν τη διπλή όψη των πραγμάτων, την ώρα που η φανταστική παρτίδα παίζεται με τον αντίπαλο εαυτό.

Η τηλεφωνήτρια Χάρις θα καταλήξει θυρωρός.

[…] Είναι σοκαριστικό σε ένα συγκρότημα που πάντα είχε δυο και τρεις και τέσσερις τηλεφωνήτριες, τώρα να έχω απομείνει μόνη και να μη με χρειάζεται κιόλας κανείς.[x] […]

Χρέη και παθογένειες οδήγησαν εφημερίδες που άφησαν εποχή εξαιτίας του κύρους και της δημοσιογραφικής τους μελάνης να αλλάξουν φύση και περιεχόμενο. Θέματα ελαφρά και εφήμερα κατέκλυσαν τις σελίδες τους. Προκειμένου να επιβιώσουν έδωσαν έμφαση στη διαφήμιση, την τηλεοπτικού τύπου λειτουργία, την εμφάνιση, όχι τη σύνταξη, την ανάλυση, την κριτική. Κερδοσκόποι, τραπεζίτες, ακόμη και έμποροι όπλων, αγόρασαν ιστορικές εφημερίδες. Παράδειγμα η γαλλική Monde που στηρίζεται σε κεφάλαια της γαλλικής πολεμικής βιομηχανίας, η Liberation που ίδρυσε ο Ζαν Πωλ Σαρτρ και αφέθηκε στα μεγάλα οικονομικά συμφέροντα.

Ποιος σκότωσε την εφημερίδα; αναρωτιόταν πριν λίγα χρόνια στο πρωτοσέλιδό του το εβδομαδιαίο περιοδικό The Economist που εκδίδεται στη Μ. Βρετανία από το 1848. Κανείς! απαντούσε ο συγγραφέας και δημοσιογράφος της Washington Post Αλβάρο Βάργκας Γιόσα. Πρόκειται για πολιτιστική αλλαγή. Έχει αποκεντρωθεί η ισχύς. […] Κανείς δεν σκότωσε την εφημερίδα. Απλώς οι πληροφορίες που έρρεαν από πάνω προς τα κάτω, αρχίζουν τώρα να ρέουν από κάτω προς τα πάνω.[xi]

Η Ελένη Γκίκα καταπιάνεται με το σπουδαίο αυτό ζήτημα, την πτώση της ποιότητας του Τύπου και τον μετασχηματισμό του σε life style. Το αφήγημά της είναι ένα δυνατό ψυχογράφημα με πολιτικές και κοινωνικές αιχμές. Συγκινητικό και βαθιά ανθρώπινο, διακρίνεται για την ενσυναίσθηση και την υπαρξιακή του αγωνία. Όπως Ο πολίτης Κέιν του Όρσον Γουέλς, το βιβλίο της Ελένης Γκίκα Προσωπαγνωσία δεν αποτελεί απλή αφήγηση της ζωής μιας περσόνας, αλλά ψυχογράφημα που ο θεατής προτίθεται να κάνει στον ίδιο του τον εαυτό μετά το τέλος της προβολής.[xii]

[i] σελ. 55

[ii] σελ. 77.

[iii] σελ. 61.

[iv] σελ. 69.

[v] σελ. 63.

[vi] σελ.102-4.

[vii] σελ.93.

[viii] σελ.130.

[ix] σελ. 138.

[x] σελ. 133.

[xi] https://www.kathimerini.gr/world/261182/poios-skotose-tin-efimerida/ (τελευταία πρόσβαση 25.9.2021).

[xii] http://cinepivates.gr/citizen-kane-afierwma/ (τελευταία πρόσβαση 24.9.2021).

Ακολουθήστε τo Literature.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλα τα νέα για τον πολιτισμό και την επικαιρότητα από την Ελλάδα και τον Κόσμο.