Φρίντριχ Νίτσε
«Πως είναι δυνατόν η θέαση φοβερών και ελεεινών παθημάτων να προκαλεί αισθητική απόλαυση;»[1].
Αυτό το ερώτημα τέθηκε από τον Γερμανό φιλόσοφο και ποιητή Φρίντριχ Νίτσε στο έργο του Η γέννηση της Τραγωδίας, ένα ερώτημα που ανάγεται από την ίδια τη φύση της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας. Ο προβληματισμός έγκειται στην ευχαρίστηση που νοιώθει ο τραγικός θεατής κατά την έκθεσή του στο δράμα και στα τραγικά συναισθήματα του φόβου και του ελέους. Πού όμως ο Νίτσε εντοπίζει την ευχαρίστηση των τραγικών συναισθημάτων; Σύμφωνα με τον Νίτσε δεν μπορεί να χαρακτηριστούν τα τραγικά συναισθήματα ευχάριστα. Έτσι λοιπόν, σπανίως χαιρόμαστε με την τραγική εμπειρία, με τα δεινά του τραγικού ήρωα, παραδείγματος χάριν την αυτοτύφλωση του Οιδίποδα.[2]
Τι είναι όμως αυτό που μας κάνει να επιθυμούμε την ευχάριστη παρακολούθηση ενός τραγικού μύθου; Η ευχαρίστηση δεν έγκειται στην απόλαυση της βίωσης της οδυνηρότητας και της βαρβαρότητας. Δεν υπάρχει ευχαρίστηση στο να βιώνεις την βαρβαρότητα, αυτό είναι από τη φύση του επίπονο. Από την άλλη πλευρά ούτε πάλι η ευγλωττία των ωραίων παραστάσεων δεν ανάγει την ευχαρίστηση που ψάχνουμε για την επίλυση του παραδόξου. Τι δικαιολογεί την έκθεσή μας σε αυτόν τον αυτοβασανισμό; Κατά τον Νίτσε ακόλουθος σε αυτόν τον αυτοβασανισμό είναι η διονυσιακή χαρά.[3]
Στο άρθρο της «Nietzsche και Αριστοτέλης: το τραγικό ως αισθητικό φαινόμενο» η κ. Τερέζα Πεντζοπούλου – Βαλαλά θέτει ένα αρκετά εύστοχο ερώτημα κατά την γνώμη μου, για να οδηγηθούμε στη προσέγγιση του διονυσιακού, «Τι είναι το διονυσιακό; Και τι σημαίνει η ελλειπτική διατύπωση που τείνει να μεταβάλει μία διάσταση, την κατ’ εξοχήν διάσταση του τραγικού, σε κάτι αυτόνομο υπαρκτό;». Και σπεύδει να απαντήσει: «Μία μικρή λέξη δίνει το νόημα του διονυσιακού: το ναι»[4]. Στο έργο του The Twilight of the Idols ο Νίτσε εξηγεί την διονυσιακή χαρά ότι είναι η επιβεβαίωση της ζωής ακόμη και στις πιο περίεργές της καταστάσεις. Το διονυσιακό είναι η θέληση για ζωή, η θυσία των υψηλότερων αξιών. Όχι να απαλλαγούμε από το έλεος και το φόβο, αλλά να μεταβούμε πέρα απ’ αυτά, για να συνειδητοποιήσουμε την αιώνια χαρά του να γίνεσαι και να βιώνεις τη διονυσιακή χαρά.
Σύμφωνα με τον Νίτσε το διονυσιακό και κατ’ επέκταση η κατάφαση στη ζωή είναι:
Το «ναι», το ύστατο, το πιο χαρούμενο «ναι» στη ζωή, δεν είναι μόνο η ύψιστη διαίσθηση, είναι ακόμα η πιο βαθιά, εκείνη την οποία, με τον αυστηρότερο τρόπο, βεβαιώνουν και θεωρούν ορθή, η αλήθεια και η επιστήμη […] Η κατάφαση στην ίδια την ζωή, ακόμη και στα πιο ξένα και δύσκολα προβλήματα, η βούληση για ζωή, η θυσία, μέσα στην χαρά, των πιο υψηλών τύπων στην δική τους ανεξάντλητη δύναμη βουλήσεως για ζωή, αυτό ονόμασα διονυσιακό.[5]
Το διονυσιακό και το μεγάλο «ναι» στη ζωή είναι η χαρά, στην οποία βρίσκεται η αισθητική αξία του τραγικού. Ο Διονυσιακός άνθρωπος είναι αυτός που έχει ιδιοποιηθεί και ενστερνιστεί το διονυσιακό. Χαρακτηρίζεται από τον Νίτσε ως λάτρης της ζωής, γεύεται όλες τις εκστάσεις και έρχεται αντιμέτωπος με τη φρίκη ή τον παραλογισμό της ύπαρξης. Μέσω του τραγικού καταφάσκουμε στη ζωή και ό,τι αυτή περικλείει ακόμα και τον πόνο. Στην χαρά υπάρχει η ουσία του τραγικού.
Για τον Γερμανό φιλόσοφο η τραγωδία δεν είναι απλά ένα αισθητικό προϊόν, όπως θα λέγαμε σήμερα μία κινηματογραφική ταινία. Αποτελεί το μέσο που θα προσφέρει τη γνώση του πόνου αλλά και τη γνώση, πως είναι να υποφέρεις. Είναι σημαντικό κάθε ανθρώπινη ύπαρξη να κατανοήσει πλήρως την τραγικότητα της ύπαρξής του και να ζει λες και αυτές οι βάσεις ήταν απαραίτητες για την ολοκληρωμένη και ευπρόσδεκτη ζωή του.[6] O Νίτσε δεν πιστεύει ότι η βίαιη πραγματικότητα κατευνάζεται από βίαιες καλλιτεχνικές παραστάσεις, ούτε θεωρεί ακόμη ότι η τέχνη μπορεί να αντικαταστήσει την ασχήμια στην ομορφιά της πραγματικότητας (μητροκτονία, βίαιη ζήλια). Η ασχήμια αυτή που αντιμετωπίζουμε σε μία τραγωδία μας αναγκάζει να εξετάσουμε τη φύση της προσέγγισής μας στην σκληρότητα της ζωής. Ο θεατής δεν «καλωσορίζει» τον πόνο, αλλά το γεγονός δεοντολογικής ύπαρξης στη ζωή. Αυτό που μαθαίνουμε από την τραγωδία είναι το πάθημα μέσα στο πλαίσιο των ανθρωπίνων δυνατοτήτων.[7]
Ο Γερμανός φιλόσοφος δεν αντιλαμβάνεται την τραγωδία ως εξαγνιστική ή καθαρκτική ιδιότητα των εμπειρίων της, όπως και υποστήριξε ο Αριστοτέλης, αλλά την αντιλαμβάνεται ως αισθητικό φαινόμενο με γνωσιακό χαρακτήρα. Μέσω της τραγωδίας ο Νίτσε δημιουργεί μία ολόκληρη οντολογία χρησιμοποιώντας την τραγωδία ως μέσο ανάδειξης της τραγικότητας της ύπαρξης. Με την οντολογική του θεώρηση περί οδυνηρότητας της ύπαρξης και της ζωής δικαιολογεί και τα τραγικά συναισθήματα και αυτοχαρακτηρίζεται ως ρομαντικός.
[1] Friedrich Nietzsche, Die Geburt der Tragödie aus dem Geist der Musik, Werke in drei Bände, εκδ. K. Schlechta, Bd. I, 19778, σ.18.
[2] Amy Price, “Nietzsche and the paradox of tragedy”, British Journal of Aesthetics, Oxford University Press, Vol. 38, No. 4, October 1998, σ. 386
[3] Ibid. σ. 386
[4]Πεντζοπούλου-Βαλαλᾶ, Τερέζα, «Nietzsche καὶἈριστοτέλης: Τὸ τραγικὸ ὡς αἰσθητικὸ φαινόμενο » , Χρονικὰ Αἰσθητικῆς – Annales d’ esthétique, 35 (1995), σ. 66.
[5] Nietzsche, Ecce Homo, Werke…, Bd. II, 19819, σ. 1110-1111
[6] Amy Price, “Nietzsche and the paradox of tragedy”, British Journal of Aesthetics, Oxford University Press, Vol. 38, No. 4, October 1998, σ. 390
[7] Ibid, σ. 391-392
Ακολουθήστε τo Literature.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλα τα νέα για τον πολιτισμό και την επικαιρότητα από την Ελλάδα και τον Κόσμο.
