***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη***

Το μυθιστόρημα «Ρηχό νερό, σκιές» (Κίχλη, 2019) είναι το δεύτερο πεζογραφικό έργο του Άκη Παπαντώνη. Σ’ αυτό τον απασχολεί το ζήτημα της μνήμης, πώς σκιάζει το παρόν ως μέσο προσέγγισης του παρελθόντος. Άλλωστε, κατά τον Αριστοτέλη «η μνήμη είναι του παρελθόντος». Παράλληλα, πώς το ανακλημένο μέσω της μνήμης παρελθόν σκιάζοντας το παρόν το προσημαίνει, καθώς «ό,τι είναι παρελθόν είναι πρόλογος», ρήση του Σαίξπηρ, η οποία παρουσιάζεται στο εσώφυλλο του βιβλίου, ακριβώς για να προετοιμάσει για τα ερωτήματα που σκοπίμως εγείρονται από το κείμενο γύρω από τη σύνδεση των χρονικών βαθμίδων που στοιχειοθετούν μία συνολική, θα μπορούσαμε να πούμε, πραγματικότητα που απαρτίζεται από τρία μέρη: αυτό που βιώθηκε, αυτό που βιώνεται, αλλά και αυτό που θα βιωθεί.

Και στο προηγούμενο πεζογράφημα του συγγραφέα, τη νουβέλα «Καρυότυπο» (Κίχλη, 2014), για την οποία βραβεύτηκε με το βραβείο πρωτοεμφανιζόμενου πεζογράφου του περιοδικού «Ο Αναγνώστης», κεντρικό θέμα ήταν η μνήμη, μία βέβαια πολύ συγκεκριμένη πλευρά της, καθώς ο ήρωας εκεί ερευνά ως μοριακός βιολόγος εργαστηριακά τη μνήμη της στοργικότητας και ευρύτερα τη σχέση της μνήμης με το βίωμα, αναζητώντας απαντήσεις σε προσωπικά ερωτήματα που σχετίζονται με το παρελθόν και το παρόν του, ενώ παράλληλα τίθεται ως πλαίσιο προβληματισμού και η τύχη των «ορφανών του Τσαουσέσκου», που προσδίδει στο μυθοπλαστικό αφήγημα ιστορικό χρώμα.

Ιστορικό χρώμα έχει προσδώσει και στο «Ρηχό νερό, σκιές» ο Παπαντώνης στήνοντας σ’ αυτό ένα σκηνικό πολύ συγκεκριμένο ιστορικά. Ο χώρος του αφηγηματικού παρόντος είναι το Πρίπιατ, μία πόλη που ιδρύθηκε στις 4 Φεβρουαρίου του 1970, «σαν μια ολόφρεσκη χαίνουσα πληγή», για να εξυπηρετήσει τον σταθμό πυρηνικής ενέργειας του Τσέρνομπιλ και που συνέδεσε το όνομά της με το πυρηνικό δυστύχημα που έλαβε χώρα στις 26 Απριλίου του 1986. Ως χρόνος του αφηγηματικού παρόντος ορίζεται το χρονικό διάστημα των τεσσάρων ημερών, από τις 25 έως 28 Απριλίου 1986, διάστημα κατά το οποίο ιστορικά, αφού συντελέστηκε το δυστύχημα, δόθηκε εντολή να εκκενωθεί το Πρίπιατ.

Οι τέσσερις αυτές μέρες αποτελούν τους βασικούς πυλώνες στήριξης της αφηγηματικής διαδικασίας, χωρίς βέβαια στην αφήγηση να υπάρχει εστίαση στο γεγονός του δυστυχήματος, το οποίο λειτουργεί ως φόντο, που σκιάζει τις ζωές των πρωταγωνιστών, υπερτονίζοντας την τραγικότητά τους, που ούτως ή άλλως αναδύεται από τις προσωπικές ιστορίες τους που ξεδιπλώνονται κυρίως μέσα από αναδρομικές αφηγήσεις. Με αυτό τον τρόπο επιτυγχάνει ο συγγραφέας να διασφαλίσει για το κείμενό του μία ατμόσφαιρα θολή, σκιερή, σκοτεινή, προβάλλοντας υπογείως τη σημασία γεγονότων (του πυρηνικού δυστυχήματος εδώ) που διαδραματίζονται ερήμην των ανθρώπων (των πρωταγωνιστών εδώ) και καθορίζουν αμετάκλητα την πορεία τους.   

Στο σπονδυλωτό, λοιπόν, αυτό μυθιστόρημα μέσω τριτοπρόσωπης παντογνωστικής, απόλυτα οργανωμένης αφήγησης, με μία γλώσσα εμφορούμενη από ελεγχόμενο λυρισμό που λειτουργεί αντιστικτικά στην πικρή αίσθηση που αφήνουν οι ιστορίες των πρωταγωνιστών, αλλά και από ωμότητα, όπου χρειάζεται, προκειμένου να αναδυθεί η βία και η σκληρότητα που ενυπάρχει στον άνθρωπο, πληροφορούμαστε σταδιακά, με συνεχείς μετατοπίσεις μέσω αναδρομών από το αφηγηματικό παρόν στο παρελθόν, τη ζωή τεσσάρων οικογενειών, με τα κεντρικά πρόσωπα στις επιμέρους αφηγήσεις να εναλλάσσονται, ώστε εστιασμένες με διαφορετικό τρόπο κάθε φορά οι ιστορίες – σπόνδυλοι να φωτίζονται σταδιακά, κρατώντας ως το τέλος αμείωτο το ενδιαφέρον του αναγνώστη, ο οποίος θα αναγκαστεί συχνά να γυρίσει πίσω, για να συνδέσει τα κομμάτια του αφηγηματικού παζλ.

Οι ζωές των οικογενειών αυτών, συνδεόμενες αχνά στο αφηγηματικό παρόν και σκιασμένες εξ αρχής από το χωροχρονικό πλαίσιο και το γεγονός του πυρηνικού δυστυχήματος, συσκοτίζονται ακόμη περισσότερο από το βιωμένο παρελθόν που η μνήμη ανασκαλεύει, όσο κι αν ο ίδιος ο αφηγητής αμφισβητεί την ικανότητα της μνήμης να προσεγγίζει την αλήθεια (η μνήμη δεν είναι παρά ένα αστείρευτο πηγάδι ψέματα· ποιος ξέρει αν όσα θυμάται κανείς τα έζησε, αν τα ονειρεύτηκε, αν τα διάβασε σε κάποιο βιβλίο…). Έτσι, η Σβέτα θυμάται το παρελθόν της με τον Πιοτρ και τον παππού της λοχαγό Αντρέι Λισένκο και ακινητοποιείται από τη μνήμη και τις προσωπικές της απώλειες. Ο λοχαγός Αντρέι θυμάται πώς είχε αιχμαλωτίσει και θανατώσει μια ντουζίνα Γερμανούς κατά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο, ανασύροντας μέσω της ατομικής μνήμης το γεγονός του πολέμου και των δεινών που επέφερε στο αφηγηματικό προσκήνιο, στο οποίο διατηρείται μέσω των ανακλήσεων της μνήμης του παππού  του Βιτάλι, του παππού του Μαξ, Πέτια Μποϊτσένκο, της γιαγιάς του Βάνια και της Ρεβέκκα. Καθίσταται κατ’ αυτόν τον τρόπο ο πόλεμος αυτός καθοριστικός του παρελθόντος των ηρώων, αλλά και του παρόντος των οικογενειών τους, καθώς οι συνέπειές του αγγίζουν ακόμα και την τρίτη γενιά αυτών, που μοιάζει να φέρει το φορτίο του πεπρωμένου των προηγούμενων γενεών.

Συν τοις άλλοις, πέρα από τον πόλεμο, τις απώλειες, τους προσωπικούς δαίμονες των ηρώων θίγεται στο κείμενο και το ζήτημα του ατελέσφορου έρωτα, μέσα από τα κεφάλαια που αφιερώνονται στην Ιρίνα και τον Ντμίτρι και τη φλογερή αλληλογραφία τους, αλλά και μέσα από την ιστορία που αφορά τη Ρεγγίνα και τον Ουζμπέκο ποιητή, τα ποιήματα του οποίου παρατιθέμενα διανθίζουν τη λογοτεχνικότητα του κειμένου, όπως και το γράμμα που απευθύνει στη Ρεγγίνα, ως δική του «Φούγκα του θανάτου» (Τα χρυσά σου μαλλιά, Ρεγγίνα. Τα σταχτιά σου μαλλιά, Ρεγγίνα).

Εν κατακλείδι, προκύπτει ως αίσθηση πως οι ήρωες κινούνται στα ρηχά νερά μιας σκιασμένης από τη μνήμη του παρελθόντος και την τρωτότητα του παρόντος πραγματικότητας, ενώ μένουν μετέωροι, χωρίς δυναμική απέναντι στο μέλλον. Το μοτίβο του ρηχού νερού και των σκιών επαναλαμβανόμενο συχνά ως επωδός λειτουργεί προς αυτήν την κατεύθυνση. Ο συγγραφέας, λοιπόν, έχει επιτύχει μέσα από τις αφηγηματικές επιλογές του, τη συνθετότητα της πλοκής, τον φροντισμένο λόγο να δημιουργήσει ένα ατμοσφαιρικό και πολύ ενδιαφέρον γύρω από τη σύνδεση παρόντος – παρελθόντος κείμενο. 

*** Η Λαμπρινή Γλερίδου είναι εκπαιδευτικός σε Γενικό Λύκειο, απόφοιτος Κλασικής Φιλολογίας (ΑΠΘ), με μεταπτυχιακές σπουδές στη Δημιουργική Γραφή (ΕΑΠ). 

Ακολουθήστε τo Literature.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλα τα νέα για τον πολιτισμό και την επικαιρότητα από την Ελλάδα και τον Κόσμο.