***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη***

Η γυναίκα με την στάμνα

Πάνος Βαλσαμάκης, με το βλέμμα στην ιστορία 

Αϊβαλί Μ. Ασίας 1900 – Αθήνα, 1986

Στα νησιά του Αιγαίου, ο επισκέπτης μπορεί να απολαύσει κάτι πολύ περισσότερο από την ατμόσφαιρα ενός αμέριμνου και περίλαμπρου καλοκαιριού. Μπορεί να θαυμάσει τον πολιτισμό, την τέχνη, αυτόν τον κόσμο που διαμόρφωσε η θάλασσα μαζί με την θαυμάσια οικονομία του τοπίου. Στην Σίφνο, στην Κέα, στην Τήνο και την Φολέγανδρο, σε κάθε μικρή και μεγάλη νησίδα αυτού του ξεχωριστού σύμπαντος που πρώτα μίλησε με τις κραυγές των Πελασγών, ο επισκέπτης θα ανταμώσει την ζωγραφική, την πλαστική αναπαράσταση της καθημερινής ζωής και της μυθολογίας της. Σκαλισμένη στην πέτρα, απλωμένη πάνω στον καμβά, καμωμένη με το ψηφί και το ριγλί και το μαργαριτάρι, θολωμένη κάτω από εκκλησιές, σωστά βυζαντινά χρονικά, φυτεμένη πάνω στην ξερολιθιά που έχει και εκείνη να πει μια ιστορία για τον τόπο, η ανθρώπινη ψυχή κατορθώνει να διασώσει εδώ και εκεί τ’αχνάρι της ύπαρξής της. Στέκει σαν μια υπενθύμιση του πόνου, της εγκαρτέρησης, του έρωτα και του σφυγμού της του ίδιου, μνήμη για πράξεις δημώδεις, πλασμένες με το άρρητο της ανθρώπινης ψυχής. Δεν γνωρίζει χρόνο,  κινείται σαν ουσία σε αυτές τις πέτρες, μες στα έρημα χωριά, στα περιβόλια που λυσσομανούν κάτω από τα νερά, τον καιρό του θεριστή. Ζωγραφική στην πέτρα, στον σοβά, σαν τους ελληνικούς θεούς που διέσωσε ο Θεόφιλος, σε στέγες και υποστατικά, με χρώματα γεννημένα από τον άργιλο και την πέτρα, εγκιβωτισμένα στην πλάση τριγύρω την ανεξάντλητη.

Ο επισκέπτης που θα βρεθεί στις Κυκλάδες και τα Δωδεκάνησα θα μπορεί να καυχιέται αν η ψυχή του το επιτρέπει πως βρίσκεται στο μέσον ενός πολιτισμού που υψώνει το λαϊκό στο μέγεθος μιας αξίας απαλλαγμένης από τα δεσμά του χρόνου, από την απροσμέτρητη φθορά του, εκείνη την δίδυμη αδελφή που κατατρώει στο κατόπιν του ζωές και αποτυπώματα και πράγματα που κατόρθωσαν μια φορά να σταθούν πλαστικά και δοξασμένα. Θα μπορεί να γίνει μάρτυρας εκείνη της χειρωνακτικής, καλλιτεχνικής έκφρασης που σμίγει το χρώμα με το σχήμα και με την φύση αντάμα. Η τέχνη της κεραμικής παραμένει μια διαρκής έκφραση σε όλο το μήκος του νησιωτικού μας κόσμου. Πιστοί εργάτες και τεχνίτες που κληροδότησαν με την γενιά τους τα μυστικά μιας αρχαίας τέχνης, ταγμένης στην αισθητική αλλά και την ανάγκη της καθημερινής ζωής, εξακολουθούν να πλουτίζουν τα μαγαζιά στις νησιωτικές χώρες με εξαίρετα δείγματα μιας τέχνης σε άνθηση. Ταπεινά εργαστήρια, καλύπτουν τις διακοσμητικές ανάγκες αλλά και το αισθητικό ζητούμενο, την συνέχεια μιας έκφρασης που μπορεί και αποδίδει κάτι περισσότερο στο μήλο, το  μπουκάλι, την κρεμαστή λυχνία, τον φοίνικα ή το τραπέζι και τον εκφραστικό ήλιο.

Πάνος Βαλσαμάκης

Ανάμεσά τους στέκει και ο Πάνος Βαλσαμάκης, ο διάσημος κεραμίστας με καταγωγή από το Αϊβαλί της Μικράς Ασίας. Γεννημένος το 1900 θα γνωρίσει την άνοδο και την πτώση του ιωνικού πολιτισμού. Κατορθώνει να διαφύγει στην Λέσβο και να γλιτώσει από τον φριχτό διωγμό των τσέτηδων. Ακολουθούν σπουδές στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών και κατόπιν στο Παρίσι. Όταν πια επιστρέφει στην Ελλάδα έχει αποκρυσταλλώσει το ύφος και την προσέγγισή του. Αφοσιωμένος στο σχήμα, αναγνωρίζει σε κάθε μία από τις δημιουργίες του αυτόν τον αδιάσπαστο δεσμό της τέχνης με το ίδιο της το παρελθόν, συνομιλώντας με το Βυζάντιο, την προσφυγιά, την καθημερινή λαϊκή μαστοριά του επιούσιου, με τις μορφές μιας αλλοτινής γεωμετρίας, με ανέκφραστα πρόσωπα εδωλίων πλασμένα όπως πελασγικές χειρονομίες εδώ και εκεί στο σώμα του πελάγους. Η επιρροή του Βαλσαμάκη στην ανάδειξη της τέχνης που υπηρέτησε υπήρξε κομβική. Όπως αποφασιστική στάθηκε η ενσωμάτωση ολόκληρης της χρωματικής κλίμακας πάνω στα κεραμικά του. Αποχρώσεις του κόκκινου και του γαλάζιου, χροιές ολοζώντανες, πλαστικές, αφημένες στον άνεμο του πελάγους, μοτίβα και μεγάλα μάτια εκφραστικά, που πυκνώνουν εντός τους την θέληση για την ζωή και την πίκρα του ξεριζωμού. Ο Πάνος Βαλσαμάκης συνομιλεί με το παρελθόν και το παρόν του τόπου του, από κάθε μετερίζι κατορθώνει να υπηρετήσει στο ακέραιο τον ρόλο του ως δημιουργού που σε εκείνον λαχαίνει ο κλήρος για την αναβίωση της έκφρασης και τον αναστοχασμό πάνω στις μελαγχολικές δόξες του λαού. Μια ανθρώπινη χροιά διαπερνάει σαν φλέβα τις αναρίθμητες μορφές που πλάθουν τα χέρια του δημιουργού, διόλου άτονη και όχι σκληραγωγημένη από το μαρτύριο και το πικρό χρονικό. Ο Πάνος Βαλσαμάκης ανταμώνει με την ζωή, λέει το αφήγημά της μα δεν αφήνει καμιά δουλική προκατάληψη να θέσει την ιστορία στην πρώτη γραμμή. Οι τίτλοι των έργων του, με την απλότητα και την μουσική, σχεδόν αμεσότητά τους μιλούν για τον κόσμο εκεί έξω, τον κόσμο που βρίσκει μια δεύτερη ευκαιρία στα συναξάρια του Κόντογλου, στην μαρτυρία του Βενέζη, στην μορφή της γυναίκας που κρατεί την στάμνα ή σε εκείνη την μητέρα με το παιδί που έχει ενδύματα κεντητά και μιλά για την ζωή την ίδια. Την δημιουργία του Βαλσαμάκη που προβαίνει σε αφαιρέσεις, αφήνοντας την μορφή και τα αντικείμενα μες στην απόλυτη μοναξιά τους. Να λένε το τραγούδι τους, να βρίσκουν άσυλο μες στην ατμόσφαιρα που πλάθεται με τις στιγμές, να καθορίζουν το τοπίο, όχι με χαρακτηριστικά φυσιογνωμικά, όχι με τους λόφους και τους κόλπους του αλλά με το βλέμμα εκείνου που κοιτάζει. Και αντικρίζει πέρα μακριά την  αιώνια νιότη ενός τόπου, τον μύθο, την καθημερινότητα και την ιστορία του, αφήνοντας κάτω από τις φαινομενικά καθημερινές δημιουργίες του, κάτι περισσότερο από κλίμακες χρωμάτων, κάτι περισσότερο από θολά νερά παλιών εποχών. Ο Πάνος Βαλσαμάκης υπηρέτησε και ανέδειξε την τέχνη της κεραμικής. Ύψωσε την σημασία αυτής της τόσο πρωτόγονης όσο και ιερής αναπαράστασης, δουλεύοντας με κύριο υλικό του το ίδιο το δέρμα του κόσμου, το δικό του δέρμα. Παντού οι μορφές, και στο βάθος της αλήθειας του κτιστού κόσμου που η τέχνη της κεραμικής υπηρετεί να κείται ο άνθρωπος. Φορέας όσων είδε, όσων έλαβε και έφερε μα και εκείνων που δεν γνώρισε, εκείνων των υψηλών που δεν απάντησε ποτέ παραμένοντας σιμά στο λαϊκό αποτύπωμα, αφήνοντας μια παρακαταθήκη μνημειακά διακοσμητική και εμφατικά ζωγραφική. Είναι το ψιχίο της φαντασίας μας που θέτει σε κίνηση τους κόσμους που ανέσυρε στο φως ο κεραμίστας Πάνος Βαλσαμάκης, είναι η τέχνη του βλέμματος που απομένει για να μετουσιώσει σε πραγματικότητα το αφάνταστο που μια τέχνη εκπληρώνει.

Ο δημιουργός εγκατάλειψε τα εγκόσμια το 1986. Άφησε ένα σπουδαίο έργο που σήμερα διαχωρίζεται σε περιόδους από τους ειδικούς, βασισμένες στην προσωπική πορεία του Βαλσαμάκη και την επίδρασή του στο εσωτερικό μετά την επιστροφή από την Ευρώπη. Και όμως καμιά κατάταξη και καμία καταλογογράφηση δεν απαιτείται για τις μορφές του Αϊβαλιού που κοσμούν τα έργα του. Βλέπετε διαθέτουν έναν ρομαντικά, πένθιμο χαρακτήρα και την ίδια στιγμή τραγουδούν όπως οι ασκητάδες στα ρουμάνια το βαθύτερο συναίσθημα της ανθρώπινης ιστορίας.

Ακολουθήστε τo Literature.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλα τα νέα για τον πολιτισμό και την επικαιρότητα από την Ελλάδα και τον Κόσμο.