***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη***
Για την Σμύρνη του ενός αιώνα και όσους δεν θα αναφέρει ποτέ η ιστορία. Φέτος γίνονται εκατό χρονών και εμείς είμαστε ό,τι απομένει από εκείνους. Δανείζονται την φωνή μας σε ένα προσκλητήριο που όμοιό του ποτέ δεν κάλεσε κανείς. Αυτός ο αιώνας τους ανήκει και ίσως κάπου και κάποτε να ακουστούν όσα ονόματα διασώθηκαν, όσες ζωές άφησαν ένα αποτύπωμα προτού χαθούν μες στο πανόραμα της ιστορίας.
Δεν αμφισβητεί κανένας
ένα κομμάτι από πυρίτη λίθο
που το μαζεύει κάτω από ένα
χωματοβούνι…
Le Corbusier
Μια ιστορία γεννημένη μες στην σιωπή της ζωγραφιάς του Θεόφιλου. Μια ιστορία από το χώμα και το φως της πολύκροτης Σμύρνης που έμελε να γενεί μια πολιτεία με άγρια μοίρα και σκληρή, ιστορική πραγματικότητα. Η ανορθογραφία του τίτλου αποδίδεται στον ίδιο τον Θεόφιλο που έτσι ονομάζει τον πίνακα του 1930.
Η σκηνή ήταν λιτά στολισμένη. Οι πανίσχυροι, στρατιωτικοί προβολείς έλουζαν στο φως εκείνο εκεί το μέρος. Οι πρωταγωνιστές ήταν ακροβολισμένοι στις γωνιές, καθένας ντυμένος με το δικό του, χαρακτηριστικό ένδυμα, βγαλμένο από τις σμυρναίικες προσωπογραφίες που σώζονται σε φθαρμένες καρτ ποστάλ ενός κάποιου καιρού. Η μουσική συνιστούσε περισσότερο ήχους σχεδιασμένους με το ξεχωριστό σύστημα του Ξενάκη, έτσι που κάθε συγκίνηση, κάθε κορυφή εκείνης της αναπαράστασης να εξαργυρώνεται σε σαφή, μουσικά ακούσματα. Το πρόγραμμα της παράστασης το έλεγε καθαρά πως η μουσική πυκνώνει σε ήχους και χρώματα που στοχεύουν στην βαθιά και άδολη συγκίνηση.
Στο μέσον της σκηνής ήταν οι δυο παλαιστές του Θεόφιλου Χατζημιχαήλ του διάσημου, λαϊκού ζωγράφου που έπρεπε να βρεθεί κάποιος ξένος για να εκτιμηθεί σε ένταση και ελληνικότητα το έργο του σπουδαίου δημιουργού. Ο πλανόδιος ζωγράφος που έντυσε πόρτες, υποστατικά, φούρνους, τοίχους καφενείων και αμέτρητες προσόψεις, φαντάστηκε μια ωραία σκηνή από την ακμάζουσα Σμύρνη. Ίσως να βρέθηκε κάποτε σε εκείνα τα μέρη, ίσως πάλι όλα να τα γέννησε η ανάμνηση και η καταστροφή, κανείς δεν ξέρει. Η παράσταση στηρίχθηκε εξολοκλήρου στον εξαίρετο πίνακα με τίτλο Η Συνοικία της Σμύρνης Αλή πασά Μεντάνι: οι δύω Παλαισταί και θεαταί διάφοροι και χρονολογείται το 1930, όταν πια ο ελληνισμός είχε εμπεδώσει την σκληρή του μοίρα. Η σκηνοθεσία λογαριάζει κορυφαία στιγμή ετούτη την προσομοίωση της ζωγραφιάς του Θεόφιλου. Βασισμένη απολύτως σε έργα και μικρογραφίες όλων των πλαστικών τεχνών που διασώθηκαν από την τρομερή φωτιά η παράσταση εφευρίσκει έναν άλλον τρόπο για να συνομιλήσει με το παρελθόν.
Οι δυο παλαιστές είναι ανεβασμένοι σε ξύλινες, μικρές εξέδρες έτσι ώστε να επαναφέρουν την εμφανή διαφορά των μεγεθών τους έναντι των θεατών που κυκλώνουν εκείνο το θέαμα. Κρατιούνται από τα χέρια σαν τους παλιούς ζεϊμπέκες με τα ολόλευκα γόνατα, αυτούς για τους οποίους τόσο ωραία μίλησε ο Γιάννης Τσαρούχης. Πρόκειται για λαϊκά παιδιά που ένας Θεός το ξέρει, αν σώθηκαν από τα εγγλέζικα και τα γαλλικά πλοία. Όμως ο ζωγράφος κατόρθωσε να αποτυπώσει την Σμύρνη που χάθηκε, τα παιδιά της που όπως και στον πίνακα, στελεχώνουν ένα σωρό πολιτισμούς, μια χούφτα έθιμα και παραδόσεις που ανέδειξαν την Σμύρνη σε εμπορικό και πολιτιστικό κέντρο. Μουσουλμάνοι και Έλληνες και άλλοι με ευρωπαϊκά κοστούμια δίνουν σάρκα και οστά στους θεατές εκείνου του πίνακα από το μακρινό μεσοπόλεμο. Οι θεατές, χωρισμένοι σε δυο ομάδες στέκουν δεξιά και αριστερά από τους δυο Χριστούς που παλεύουν έξω στον δρόμο. Θυμίζουν τους μαθητές ενός ελληνικού Χριστού. Πιο πίσω, με ένα ωραίο παραβάν που ρίχνουν με θόρυβο και σφυρίγματα οι φροντιστές από τους αυτοσχέδιους εξώστες, αποκαλύπτεται η Σμύρνη. Με τα χρώματα και τα πεύκα της και την απλωσιά της την αριστοκρατική.
Μα μήτε η ζωγραφιά που αναπαράγει τους μιναρέδες και τις λαμπρές επαύλεις θα μπορούσε να πει έστω μια κουβέντα για την μοίρα που προσμένει τους θεατές, τους παλαιστές, τον τόπο ολόκληρο. Ίσως κάτι να αφήνει να εννοηθεί το βλέμμα των θεατών που μας κοιτάζουν από μια απόσταση. Αυτήν την τελευταία την λένε ιστορία και είναι γεμάτη από μαρτύρια αναβρυτικά της ρωμιοσύνης. Οι θεατές στέκουν προσοχή, σαν να έχουν συρθεί εκεί από όλες τις πιθανές βιογραφίες τους. Φέρουν επάνω τους την ταυτότητα της πολιτείας που συντρίφτηκε πίσω από τις κλειστές πόρτες ελβετικών ιδρυμάτων. Κουβαλούν την γλώσσα, τις φορεσιές και ένα κλωνάρι βασιλικό από τον παλιό κήπο. Ετούτο το τελευταίο δεν θα φανεί στην ζωγραφιά, μήτε τώρα, μήτε ποτέ. Βρίσκεται στο μέρος της καρδιάς των θεατών, στην μέσα τσέπη της.
Κάθε τόσο όταν εγκαταλείπουν τον μουσαμά περπατούν τα καλντερίμια της ζωής τους και βγάζουν να μυρίσουν το δειλό κλωνάρι. Έχει επάνω του καρφιτσωμένες όλες τις μνήμες. Την Ρινιώ, την Ελένη, τον Αντώνη, την κυρά Φωφώ, τα παιχνίδια μιας παιδικής ηλικίας που διεκόπη βιαίως εμπρός από το τρομερό κύμα της προκυμαίας. Και πίσω να περνούν τα χρόνια με κεφάλια Μινώταυρων, ίδια ποτάμια που σαρώνουν τους θεατές, τους παλαιστές, τον ίδιο τον Θεόφιλο και την Σμύρνη.
Ακόμη τους θεατές τους ίδιους που αν δεν κλαίνε είναι γιατί τα μάτια τους στεγνώνουν οι μεγάλοι, στρατιωτικοί προβολείς. Και ίσως επειδή τέτοιο φέρσιμο δεν αρμόζει σε εκείνους που κράτησαν την ζωή τους έξω και πέρα από την κάτωχρη και φιλολογική σημασία της ιστορικής καταγραφής.
Η παράσταση τελειώνει. Οι θεατές περνούν και αφήνουν ένα λουλούδι στα πόδια των παλαιστών που έχουν μείνει παγωμένοι σε μια ωραία και άχρονη αποκαθήλωση. Και έπειτα χάνονται στους δρόμους της πόλης έχοντας πια νιώσει πως είναι στο χέρι μας η μνήμη. Και πως το χάρισμα να μιλούμε την γλώσσα των σφραγισμένων πραγμάτων συνιστά ένα μυστικό, ανέπαφο κληροδότημα που κυοφορεί η ψυχή μας, πάντα έτοιμη για τις μεγάλες πράξεις και πάντα λαγγεμένη και ελληνική.
Ακολουθήστε τo Literature.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλα τα νέα για τον πολιτισμό και την επικαιρότητα από την Ελλάδα και τον Κόσμο.
