***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη***

Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό. Στο πλαίσιο της διερεύνησης της εξωστρέφειας ή εσωστρέφειας της Ελληνικής λογοτεχνίας, το Literature.gr εγκαινιάζει μια σειρά από συνεντεύξεις με μεταφραστές. Σκοπός μας είναι να διαπιστώσουμε τι συμβαίνει ακριβώς στο εξωτερικό σε σχέση με την ελληνική λογοτεχνία, πόσο γνωστή και αποδεκτή είναι από τους ξένους αναγνώστες, σε ποια εμπόδια προσκρούει η διάδοσή της. Ακόμα, επιδιώκουμε, μέσα από αυτές τις συνεντεύξεις και τη συσσωρευμένη εμπειρία των μεταφραστών, να ανιχνεύσουμε τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν, τις ιδιαιτερότητες της μετάφρασης της ελληνικής λογοτεχνίας και γενικά τον ρόλο του μεταφραστή.

Επιμέλεια: Αιμίλιος Σολωμού

Στο αρχείο του ΕΚΕΒΙ για τις μεταφράσεις ελληνικών βιβλίων στα γαλλικά υπάρχουν 2228 εγγραφές. Είναι ένας πολύ μεγάλος αριθμός, έστω κι αν το ήμισυ και πλέον των τίτλων αφορούν στην αρχαία ελληνική γραμματεία και ένα μέρος των υπόλοιπων βιβλίων δεν έχουν να κάνουν αποκλειστικά με την ελληνική λογοτεχνία (π.χ. αρχαιολογία, μαγειρική κ.λπ.). Το βέβαιο είναι πως η ελληνική λογοτεχνία έχει μια σχετικά καλή υποδοχή στη Γαλλία, τουλάχιστον καλύτερη από ό, τι άλλες εθνικές λογοτεχνίες. Οι μεταφράσεις μάλιστα του ελληνικού βιβλίου στα γαλλικά είναι αντιπροσωπευτικές και όπως αναφέρει στο σημείωμά του στην ιστοσελίδα της Πύλης για την ελληνική γλώσσα, ο Δημήτρης Καργιώτης «ο υποθετικός αναγνώστης που θα διάβαζε όλα τα μεταφρασμένα στα γαλλικά κείμενα της νεοελληνικής λογοτεχνίας θα είχε μια λίγο πολύ ακριβή εικόνα της» (http://www.greek-language.gr/greekLang/literature/bibliographies/from_greek/02.html). Από την άλλη, και η γαλλική λογοτεχνία έχει την τιμητική της στην Ελλάδα. Αυτό επιβεβαιώνεται με στοιχεία που παρατέθηκαν σε Συνέδριο με τίτλο «Η μετάφραση της γαλλικής λογοτεχνίας στην Ελλάδα και την Κύπρο (19^ος-21^ος)» που διοργανώθηκε στο Πανεπιστήμιο Κύπρου το 2016: Κατά τον 19^ο αιώνα, «η γαλλική λογοτεχνία και η διαμεσολαβημένη μέσω της γαλλικής γλώσσας μεταφρασμένη συνολικά στα ελληνικά ξένη παραγωγή αποτελεί το 65% των καταγεγραμμένων μεταφράσεων στο ελληνικό κράτος, τον έξω ελληνισμό και τα κέντρα της ελληνικής διασποράς-με σημείο έκρηξης το 1845». Σήμερα η γαλλική λογοτεχνία καταλαμβάνει τη δεύτερη θέση μετά την αγγλόφωνη λογοτεχνία (το 14% της παραγωγής κατά το 2011).

Σύμφωνα με τα δεδομένα που παραθέτει ο Δ. Καργιώτης, στην πρώτη δεκάδα των συγγραφέων ανάλογα με τον αριθμό των μεταφρασμένων βιβλίων τους, περιλαμβάνονται ο Ρίτσος («ο πιο σημαντικός έλληνας συγγραφέας για το γαλλικό κοινό φαίνεται να είναι ο Γιάννης Ρίτσος»), ο Καζαντζάκης, ο Βασιλικός, ο Καβάφης, ο Σεφέρης, ο Σικελιανός, ο Ελύτης, ο Φακίνος, η Ζέη και ο Ροΐδης. Όσον αφορά στο κοινό που διαβάζει ελληνική λογοτεχνία, ο Καργιώτης αναφέρει:  «Πρόκειται για ένα κοινό όχι απαραίτητα εξειδικευμένο αλλά οπωσδήποτε σχετικά καλλιεργημένο, με ενδιαφέροντα αρκετά ευρέα, ώστε να επιθυμεί να ανακαλύψει τη λογοτεχνική παραγωγή μιας χώρας «εξωτικής», την οποία ενδεχομένως επισκέφτηκε για τουρισμό ή για την οποία διάβασε στον τύπο. Ο τύπος και εν γένει τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, καθώς και άλλες πολιτιστικές εκδηλώσεις (εκθέσεις βιβλίου, σαλόνι του βιβλίου, ραδιοφωνικές/τηλεοπτικές εκπομπές) με τα δίκτυα που τα συγκροτούν, συμβάλλουν στη διαμόρφωση τόσο αυτού του κοινού όσο και της λογοτεχνίας που αυτό διαβάζει».

Αυτό το προφίλ του Γάλλου αναγνώστη της ελληνικής λογοτεχνίας επιβεβαιώνει και η μεταφράστρια Anne-Laure Brisac στην ενδιαφέρουσα συνέντευξη που μας παραχώρησε. Η κ. Brisac ακολούθησε τον συνήθη δρόμο των μεταφραστών της ελληνικής λογοτεχνίας. Σπούδασε πρώτα τα αρχαία ελληνικά, και όταν επισκέφθηκε για πρώτη φορά τη χώρα, αγάπησε τον τόπο. Έτσι αποφάσισε να ασχοληθεί με τη μετάφραση της ελληνικής λογοτεχνίας. Παραδέχεται πως σήμερα είναι πιο δύσκολο από τις προηγούμενες δεκαετίες να εμπιστευτεί ένας εκδοτικός οίκος κάποιο ελληνικό βιβλίο. Προσθέτει πως για τις μεταφράσεις είναι απαραίτητες οι επιχορηγήσεις και θεωρεί αναγκαίο να αναληφθούν περισσότερες δράσεις από τους μεταφραστές (π.χ. εργαστήρια μετάφρασης), αλλά και από τους εκδότες.

Τι σας ώθησε να μάθετε ελληνικά και να ασχοληθείτε με την ελληνική γραμματεία;

Σπούδασα πρώτα τα αρχαία ελληνικά και ήθελα να «συνεχίσω» μαθαίνοντας τα νέα. Όταν  πήγα για πρώτη φορά στην Ελλάδα, αμέσως αγάπησα βαθιά τη χώρα. Μια που η καρδιά μου από πάντα χτυπάει για τη λογοτεχνία, αποφάσισα να ακολουθήσω και τον ελληνικό δρόμο, ας πούμε.

Γιατί αποφασίσατε να ασχοληθείτε με τη μετάφραση της ελληνικής λογοτεχνίας στα γαλλικά;

Η μετάφραση είναι τρόπος να σκέφτεται κανείς τη δική του γλώσσα. Και επιπλέον, η μετάφραση της ελληνικής λογοτεχνίας είναι και τρόπος να απολαμβάνω από κοντά θησαυρούς όπως «Ιθάκη» του Καβάφη…

Εκφράζεται η άποψη ότι η σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία τυγχάνει θετικής υποδοχής στη Γαλλία. Είναι έτσι τα πράγματα; Και γιατί; Υπάρχει ενδιαφέρον, προοπτική για νέες μεταφράσεις;

Οι Γάλλοι αγαπούν πολύ την Ελλάδα. Τους ενδιέφερε πολύ η λογοτεχνία στις δεκαετίες ’60, ’70 και ’80. Σήμερα, δυστυχώς, νομίζω ότι είναι λίγο πιο δύσκολο για έναν μεταφραστή και έναν εκδότη να εκδώσει κείμενα, που οι πωλήσεις τους είναι περιορισμένες. Ευτυχώς κάποιοι έκδοτες εξακολουθούν να έχουν το κουράγιο και την τόλμη.

Αληθεύει ότι η οικονομική κρίση που πλήττει την Ελλάδα τα τελευταία χρόνια αποτελεί ενδιαφέρον θέμα για τους εκδοτικούς οίκους του εξωτερικού;

Ναι, αλήθεια, αν και δεν είναι ακριβώς καλός λόγος… Αλλά έδωσε την ευκαιρία να αναδειχτούν συγγραφείς όπως ο Γιάννης Τσίρμπας και ο Χρήστος Οικονόμου.

Είναι σημαντικό να γνωρίσουν σήμερα οι Γάλλοι αναγνώστες την ελληνική λογοτεχνία;

Τι να σας πω… Ναι, όπως συμβαίνει και με τις άλλες λογοτεχνίες… Αλλά ναι, βεβαίως η ποίηση είναι πολύ «ζωντανή». Και ασφαλώς υπάρχουν πρωτότυποι πεζογράφοι όπως ο Χρήστος Χρυσόπουλος που έχω την τιμή να μεταφράζω απ’ την αρχή, τους οποίους αξίζει να διαβάσει κανείς.

Βασισμένη στην πείρα σας, τι είναι αυτό που θα μπορούσε να αγγίξει τους Γάλλους αναγνώστες ενός σύγχρονου ελληνικού λογοτεχνικού βιβλίου;

Το «παιχνίδι» με τη γλώσσα, ο πλούτος του λεξιλογίου, οι μαρτυρίες των αλλαγών της καθημερινής ζωής…

Ποιο είναι το προφίλ του Γάλλου αναγνώστη που διαβάζει ελληνική λογοτεχνία;

Διανοούμενος, λίγο μεγάλος που έχει περιέργεια για τη χώρα και τη ζωή εκεί. Επιπλέον αγαπάει την ποίηση.

Έχοντας υπόψη ότι ο μεταφραστής (της ελληνικής λογοτεχνίας) δεν περιορίζεται μόνο στη μετάφραση του βιβλίου, ποιες δυσκολίες/προβλήματα αντιμετωπίζει από την επιλογή του βιβλίου μέχρι την έκδοση και την κυκλοφορία του;

Το δύσκολο είναι να βρει κανείς εκδότη που θα αναλάβει το πρότζεκτ.  Γι’ αυτό είναι απαραίτητη η επιχορήγηση… και έπειτα χρειάζεται να βρει και κοινό! Τώρα στη Γαλλία δύο εκδοτικοί οίκοι εκδίδουν πολλή ελληνική λογοτεχνία: ο Cambourakis με τα κλασικά κείμενα (Καζαντζάκη, Παπαδιαμάντη…), ο Quidam με σύγχρονα βιβλία (http://www.quidamediteur.com/catalogue),  ή μόνο ελληνική λογοτεχνία όπως ο Miel des anges που ίδρυσε ο μεταφραστής Michel Volkovitch (https://www.lemieldesanges.fr/). Αλλά και ο Bruno Doucey (εξέδωσε μερικά βιβλία του Ρίτσου και του Καρυωτάκη: https://www.editions-brunodoucey.com/), ο Actes Sud (https://www.actes-sud.fr/rayon/recherche/1634/all) και άλλοι, οι οποίοι προτείνουν στο κοινό τους τέτοια κείμενα. Στον μικρό οίκο που ίδρυσα εγώ, Signes et balises, ο αναγνώστης μπορεί να βρει ένα πρόσφατο βιβλίο του Χρυσόπουλου και σύντομα ανέκδοτα κείμενα του Καββαδία (http://signesetbalises.fr/).

Τι θα προτείνατε εσείς για να βελτιωθεί αυτή η κατάσταση;

Να αναλάβουμε εμείς οι μεταφραστές πρωτότυπες πρωτοβουλίες , να επινοούμε νέους τρόπους να μιλήσουμε για τα κείμενα… να πραγματοποιούμε εργαστήρια μετάφρασης σχετικά με τη δουλειά μας, να… (αλλά, μήπως αυτή είναι η δουλειά των εκδοτών;)

Ποιες ιδιαιτερότητες, ενδεχομένως δυσκολίες, υπάρχουν όσον αφορά στη μετάφραση από τα ελληνικά στα γαλλικά; 

Το πλούσιο λεξιλόγιο, τα διαφορετικά επίπεδα γλώσσας.

Ο μεταφραστής είναι ο ίδιος δημιουργός κατά τη μετάφραση ή διαμεσολαβητής ανάμεσα στον συγγραφέα και τον αναγνώστη;

Και τα δύο. Δημιουργεί και μια «γλώσσα», αν και προσπαθεί να είναι όσο το δυνατό «ουδέτερος». Θα ήθελα να προτείνω τη διαφορά μεταξύ του δημιουργού, του συγγραφέα δηλαδή, και του «δημιουργικού», του μεταφραστή, o oποίος πρέπει να σέβεται πάντα και απόλυτα τον πρώτο, επινοώντας όμως και ο ίδιος μια «γλώσσα».

Ποια θεωρείτε εσείς καλή μετάφραση και ποιο θα μπορούσε να είναι το εγχειρίδιο του καλού μεταφραστή;

Δύσκολο να πει κανείς. Πάντως, μια απαραίτητη προϋπόθεση είναι ο μεταφραστής να διαβάζει πολλή λογοτεχνία (και κλασική και σύγχρονη).

Ποια σημαντική εμπειρία που ζήσατε όλα αυτά τα χρόνια, μεταφράζοντας ελληνική λογοτεχνία, θα θέλατε να μοιραστείτε μαζί μας;  (ενδεχομένως άγνωστα περιστατικά, η σχέση-επικοινωνία με τον συγγραφέα κ.λπ.)

Έχω καλή σχέση με τους συγγραφείς που μεταφράζω. Απ’ αυτούς θα αναφέρω ως παράδειγμα τον Χρήστο Χρυσόπουλο που έχει μεγάλη εμπιστοσύνη σε μένα, και εγώ σε αυτόν. Είναι μεγάλη η ικανοποίησή μου να μοιράζομαι κείμενα που αγαπώ με τους αναγνώστες οι οποίοι απευθύνονται μάλιστα σε μένα για να εκφράσουν τη χαρά τους.

Η Anne-Laure Brisac  γεννήθηκε το 1962 κοντά στο Παρίσι. Σπούδασε κλασική φιλολογία και λογοτεχνία. Κατέχει το δίπλωμα του École normale supérieure και διατέλεσε καθηγήτρια γαλλικών, λατινικών και ελληνικών στο Γυμνάσιο και στο Πανεπιστήμιο. Παράλληλα, από το 1989, άρχισε να μεταφράζει από τα αγγλικά (βιβλία για νέους). Με τη μετάφραση από τα ελληνικά στα γαλλικά ασχολείται από το 2002, αφού παρακολούθησε σεμινάριο στο ΙΜΧΑ, στη Θεσσαλονίκη. Μετά από 17 χρόνια διδασκαλίας, έγινε εκδότρια στο Institut national d’histoire de l’art για 12 χρόνια. Από τον Ιανουάριο του 2018  εργάζεται για την Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας και είναι υπεύθυνη για την ελληνική λογοτεχνία.

Οι μεταφράσεις της  από τα ελληνικά:

• Dragon cramé et autres contes du temps présent, Yannis Adamis (Lior éditions, 2018)
• Au 5e étage de la faculté de droit, Christos Markogiannakis (Albin Michel, 2018)
• Résultat de recherche d’images pour “Les Souliers vernis rouges” Les Souliers vernis rouges, Stella Vretou (Les Escales, 2017)
• Couverture La Tentation du vide, Christos Chryssopoulos (Actes Sud, 2016)
• Au delà du bleu, Christos Chryssopoulos (Échos, 2016)
• Athènes-Disjonction, Christos Chryssopoulos (Signes et balises, 2016)
• Terre de colère, Christos Chryssopoulos (La Contre Allée, 2015)
• Une lampe entre les dents, Christos Chryssopoulos (Actes Sud, 2013) – Prix Laure-Bataillon
• Le Mythe de Février Martinidis, Christos Chryssopoulos (MEET, 2013)
• L’Argent a été viré sur votre compte, Dimitris Sotakis (Intervalles, 2012)
• La Destruction du Parthénon, Christos Chryssopoulos (Actes Sud, Babel, 2016)
• Mikis Théodorakis, une vie, Yorgos Archimandritis (Actes Sud, 2011)
• Démon, Maria Efstathiadi (inédit mais présenté en public au Studio de la Comédie française, 2010)
• 228/500 Espace intérieur, Christos Chryssopoulos (CNES / Lettres européennes, 2008)
• Monde clos, Christos Chryssopoulos (Actes Sud, 2007)
• Presque un mélo, Maria Efstathiadi (Actes Sud, 2007)
• On se reverra, Parvana, Deborah Ellis (Hachette jeunesse, 2006)
• Le Manucure, Christos Chryssopoulos (Actes Sud, 2005)
• L’Élue de la lune, Photini Xanthopoulou (L’Éclose, 2005)
• Eden, Anthonios Roussohadzakis (Archipel, 2005)
• Athènes, le sable et la poussière, Christos Chryssopoulos, Angela Dimitrakaki, Anthonios Roussohadzakis (Autrement, 2004) 

Ακολουθήστε τo Literature.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλα τα νέα για τον πολιτισμό και την επικαιρότητα από την Ελλάδα και τον Κόσμο.