***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη***
Μίλαν Κούντερα
1929 – 2023
«Σε μια ερημιά το φως του ήλιου είναι θόρυβος, ο άνεμος στα δέντρα είναι μπαλάντες», γράφει ο Στίβεν Κρέιν, αυτός ο αδικοχαμένος της αμερικανικής λογοτεχνίας.
Ένα τέτοιο φως υπήρξε ο μεγάλος Μίλαν Κούντερα που έφυγε το 2023, αφήνοντας ένα κενό δυσαναπλήρωτο, ακριβώς όπως το λένε δίχως να το εννοούν οι εκφωνητές των βραδινών δελτίων. Και άλλωστε πώς να το εννοούν, αφού ο σπουδαίος Τσέχος στοχαστής, ένα από τα σημαντικότερα μεγέθη του ευρωπαϊκού πολιτισμού για τον παλιό κιόλας αιώνα, υπηρέτησε τη φαντασία μας. Και ως γνωστόν ο θείος Πλάτων, θέλησε έναν κόσμο δίχως μύθο, έτσι ακριβώς όπως διαμορφώνεται αυτός ο βιαστικός, ο σχεδόν εξωφρενικός κόσμος μας. Με την «Αβάσταχτη Ελαφρότητα του Είναι» του ο σημαντικός αυτός άνθρωπος του πνεύματος άφησε το στίγμα του και αποτέλεσε αντικείμενο μεταφράσεων σε κάθε γνωστή γλώσσα.
«Ο Γκομπρόβιτς», γράφει στο δοκίμιο με τίτλο «Η τέχνη του μυθιστορήματος» σε μετάφραση Γιάννη Η. Χάρη και τις εκδόσεις της Εστίας, «είχε μια αστεία όσο και μεγαλοφυή ιδέα. Το βάρος του εγώ μας, είπε, εξαρτάται από το αριθμητικό σύνολο του πληθυσμού στον πλανήτη. Έτσι ο Δημόκριτος αντιπροσώπευε ένα τετρακοσιο- εκατομμυριοστό της ανθρωπότητας, ο Μπραμς ένα δισεκατομμυριοστό». Και έτσι γεννιέται ο τίτλος του έργου που έμελε να αποτελέσει ένα είδος ορόσημου για τη λογοτεχνία του 20ου αιώνα. Το ειδικό βάρος της εσωτερικής μας ζωής, αυτό που καλείται να ρίξει στο χαρτί το νέο μυθιστόρημα, μια ελαφρότητα δίχως προηγούμενο μες στα πλαίσια του ανθρώπινου χρόνου. Τη στιγμή που κόσμος κλείνει γύρω μας και η ζωή δίχως την ομορφιά της, κυριευμένη από μια αθεράπευτη λογική αναδεικνύεται σε ένα αδιάφορο μοτίβο, κάπου έξω από την ιστορία με τις φρικαλεότητες και τις ετυμηγορίες της, η εσωτερική μας βιογραφία βρίσκει τον δρόμο. Κάτι σαν τον μέσα κόσμο του δικού μας Νίκου Χουλιαρά, μια μαρτυρία γραμμένη με την ποίηση ή την πρόζα, ή με το χώμα, με ότι διαλέγει το νέο μυθιστόρημα για να επιτελέσει τη βρώμικη δουλειά του. Ο άνθρωπος, μες στη δίνη της ιστορίας, δίχως ίχνος λυρισμού, ριγμένος στη μελέτη της συνείδησής του εξελίσσεται σε μια κατάσταση, σε ένα φαινόμενο ή ένα σύμπαν που μεγεθύνεται διαρκώς. Ο Μίλαν Κούντερα τον τοποθετεί κάτω από τη λάμπα του τραπεζιού του και συνάμα στο τέλος της μεγάλης, ευρωπαϊκής ιστορίας, αυτής που βεβαιώνει τη θέση του και ερμηνεύει τις συνήθειες καθώς μεταβαίνει από την ιπποτική της εποχή σε εκείνη των Νέων Χρόνων. Μες σε αυτήν την ατμόσφαιρα, με τις συνθήκες για το μυθιστόρημα να δυσκολεύουν, καθώς μια εποχή τελειώνει ο άνθρωπος έρχεται στο προσκήνιο, μαζί με τα τοπία και τις ιδέες του. Όλα περνούν στα χέρια του. Μα θα έρθει μια στιγμή που αυτός ο ίδιος άνθρωπος θα καταλάβει πως δεν κατέχει τίποτε και δεν είναι κύριος ούτε της φύσης ούτε της Ιστορίας , ούτε του εαυτού του. Είναι μονάχα ο κάτοχος μιας μικρής μερίδας χρόνου, μια ανορθογραφία πάνω στην τάξη του κόσμου και το πεπρωμένο του και έχει κάθε δικαίωμα να πει την ιστορία του. Όσο μπορεί, καθώς «πάει καιρός που εξαφανίστηκε από το αηδόνι από το μυαλό του ανθρώπου» και δεν υπάρχει κανείς να τοποθετηθεί στη θέση του Οκτάβιο Πας. Και οι ποιητές πού χαθήκανε και η Ευρώπη που αλλάζει, πιο άγρια από ποτέ, όλα ασκούν μια επίδραση στο μυθιστόρημα. Όσοι φάνταστηκαν το τέλος του μπορούν να περιμένουν. Και άλλωστε ο Μίλαν Κούντερα το ‘πε πως ίσως καμιά φορά το τέλος να έρχεται ειρηνικό και ήσυχο
Και όμως ο Κούντερα τονίζει πως το μυθιστόρημα δεν πεθαίνει. Μόνο που αλλάζει όψη και είναι στιγμές που διαλέγει να κάνει την εμφάνισή του με τον μύθο του σχεδόν χειροπιαστό, ξεκάθαρο και συγκεκριμένο. Με όλη τη θλίψη της ζωής μας εκεί μπροστά μας, να κλαίει σαν παιδί, το μυθιστόρημα του Κούντερα διαλέγει να σκύψει πάνω από την ψυχή μας, λέγοντας όχι στον κόσμο της δράσης. Ήρθε η ώρα να περάσει στα χέρια των ανθρώπων η δύναμη του μυθιστορήματος, να αφηγηθεί τη μελαγχολία τους, αυτήν που δεν καταγράφει ποτέ η ιστορία, να πει με ανθρώπινο τρόπο του πώς και το γιατί της ζωής που δαπανάται. Δεν γελιέται ο Μίλαν Κούντερα, αφού γνωρίζει καλά πως στην τέχνη του σημερινού μυθιστορήματος που φωτίζει πάνω στο τραπέζι του εμπεριέχεται όλη συσσωρευμένη πείρα του πεζού λόγου. Και έτσι το μυθιστόρημα που γεννιέται κρατάει άρρηκτες τις ρίζες του με το χθες, με την εξέλιξή του ανά τους αιώνες. Ο Θερβάντες και ο χαμένος χρόνος σμίγουν παντού μες στις μεγάλες και μικρές μας ιστορίες. Πρόκειται για λίγο βάθος ακόμη, πρόκειται για μια χειρονομία που αποβλέπει στο αύριο της τέχνης και δεν σημαίνει κανένα τέλος.
Και αν ο κόσμος σκοτεινιάζει ο άνθρωπος μες στη δίνη του προχωρεί και έχει έρθει ο καιρός για να μιλήσει για τη δική του ιστορία, τη μόνη σταθερά μες στον καιρό που συρρικνώνεται μαζί με εμάς τους ίδιους.
Ο Μίλαν Κούντερα δεν πίστεψε ποτέ στο τέλος του μυθιστορήματος. Για αυτό και διέσωσε μερικές σκέψεις για την ίδια του την τέχνη. Μερικές σκέψεις που φαντάζουν ως δεύτερη ευκαιρία ή απλά μια χαμένη επίκληση που αναμένεται να ολοκληρωθεί τώρα πια. Ο Μίλαν Κούντερα από μόνος του στάθηκε με έναν τρόπο βιωματικό, το πιο έξοχο παράδειγμα του μυθιστορήματος που γυρεύει ετούτος ο κόσμος.
Ακολουθήστε τo Literature.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλα τα νέα για τον πολιτισμό και την επικαιρότητα από την Ελλάδα και τον Κόσμο.
