***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη***
«Μα τι χρειάζονται οι ποιητές σε τόσο μίζερους καιρούς;»
Φρήντριχ Χαίλντερλιν
Το Literature ανοίγει τον φάκελο Ελληνική Ποίηση 2018-2019 και εγκαινιάζει μια νέα σειρά συνεντεύξεων με τους πλέον καταξιωμένους σύγχρονους Έλληνες ποιητές. Στο πλαίσιο αυτό θα φιλοξενηθούν οι απόψεις των σημαντικότερων Ελλήνων ποιητών της σημερινής εποχής με σκοπό να φανούν οι απόψεις των δημιουργών αναφορικά με το παρόν και το μέλλον της Ελληνικής ποίησης. Στόχος είναι επίσης να παρουσιαστεί το έργο, οι ιδέες αλλά και η προσωπικότητα των ανθρώπων εκείνων, οι οποίοι επιμένουν να λειτουργούν ποιητικά σε καιρούς τόσο «μίζερους», γράφοντας εκλεκτή ποίηση, στη γλώσσα του Ομήρου και συνεχίζοντας επάξια την αδιάλειπτη για 3000 χρόνια παρουσία της ποίησης στην Ελλάδα.
Επιμέλεια: Τέσυ Μπάιλα
ΠΟΙΗΣΗ ΜΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ
Αυτό το ποίημα γράφει αυτό το ποίημα
Κόβει απ’ το σώμα του και τρέφει τον εαυτό του.
Οι λέξεις του τινάζονται ψηλά και ξαναπέφτουνε
Ανοίγει δρόμο μες στο χιόνι της σελίδας –
Έκπληκτος βλέπω να μου αποκαλύπτεται.
(Από τη συλλογή: Ποίηση μες στην ποίηση, 1977)
Ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της εμβληματικής γενιάς του ’70 ο Αντώνης Φωστιέρης κατάγεται από την Αμοργό αλλά γεννήθηκε στην Αθήνα. Τα πρώτα του ποιήματα δημοσιεύτηκαν όταν ήταν μόλις 12 ετών και συνεργάστηκε με τη Διάπλαση των Παίδων και τη Νέα Εστία όσο ήταν ακόμα μαθητής. Η πρώτη του ποιητική συλλογή κυκλοφόρησε όταν ο Αντώνης Φωστιέρης ήταν 16 ετών. Σπούδασε Νομικά στην Αθήνα και Ιστορία Δικαίου στο Παρίσι. Από το 1971 μέχρι σήμερα έχουν κυκλοφορήσει οι ποιητικές συλλογές: Το Μεγάλο Ταξίδι, Εσωτερικοί χώροι ή Τα είκοσι, Σκοτεινός Έρωτας, Ποίηση μες στην Ποίηση, Ο διάβολος τραγούδησε σωστά, Το θα και το να του θανάτου, Η σκέψη ανήκει στο πένθος, Πολύτιμη Λήθη, Ποίηση 1975-2010, Τοπία του Τίποτα.
Δεκαοκτώ μεταφράσεις βιβλίων του έχουν κυκλοφορήσει από έγκυρους εκδοτικούς οίκους σε Αγγλία, Γαλλία, Γερμανία, Δανία, Ισπανία, Ιταλία, Αλβανία, Σερβία, Η.Π.Α., Αργεντινή).
Από το 1974 έως το 1976 ήταν εκδότης και διευθυντής του περιοδικού Η Νέα Ποίηση, συνδιευθυντής της ετήσιας έκδοσης Ποίηση από το 1975 έως το 1981, συνεκδότης και διευθυντής του λογοτεχνικού περιοδικού Η Λέξη από το 1981 έως το 2010. Του έχουν απονεμηθεί: το Διεθνές Βραβείο Καβάφη (1993), το Βραβείο Βρεττάκου του Δήμου Αθηναίων (1998), το Κρατικό Βραβείο Ποίησης (2004), το Βραβείο Ποίησης του περιοδικού Διαβάζω (2004) και, για το σύνολο του έργου του, το Βραβείο Ποίησης της Ακαδημίας Αθηνών (2010).
Η ποίησή του διακρίνεται για τη γλωσσική πυκνότητα, τον φιλοσοφικό στοχασμό, τα ουσιαστικά οντολογικά ερωτήματα, τη νευρώδη, εφηβική γραφή και όπως ο Τάσος Λειβαδίτης είχε πει: «Το πραγματικό ταλέντο, ανάμεσα στ’ άλλα στοιχεία που το συγκροτούν, έχει και το στοιχείο της νεότητας. Κι ακριβώς γιατί είναι έτσι πλασμένη η ‘εφηβίζουσα’ ιδιοσυγκρασία του Φωστιέρη, βρίσκει τον καλύτερο εαυτό της στον έρωτα και στην ποίηση. Ιδιαίτερα όταν αναφέρεται στην ποίηση, είναι συχνά υποδειγματικός».
Είχαμε την χαρά να συνομιλήσουμε μαζί του για την ποίηση και τη δύναμή της να «μας εισάγει σε μια περιοχή πνευματικών και αισθητικών αξιών» μέσα από τις λέξεις και γνωρίσαμε έναν προσηνή και γλυκό άνθρωπο, έναν ευγενικό ποιητή του ακριβού λόγου που όπως επισημαίνει η Κατερίνα Αγγελάκη Ρουκ: «Άλλο ενδιαφέρον στοιχείο σ’ αυτή τη μεταφυσική χρήση της λέξης που κάνει ο Φωστιέρης –κι εννοώ την υπέρβαση των γνωστών ορίων της– είναι που τη συνδυάζει μ’ ένα κουβεντιαστό, καθημερινό τόνο, πράγμα που δηλώνει μια φυσικότητα στη σχέση με τη λέξη σ’ όλο της το νοηματικό αχανές».
Μπορεί η ποίηση να λειτουργήσει ως οδηγός επιβίωσης στις μέρες μας;
Δεν θα έλεγα πως η ποίηση είναι το πιο αποτελεσματικό μέσον για να επιβιώσεις σε μια πραγματικότητα σκληρή, υλόφρονα και μηχανιστική σαν τη σημερινή, είναι όμως το πιο πρόσφορο μέσον για να βιώσεις τη ζωή σε βάθος, με ένταση και ποιότητα. Φυσικά, μιλώντας για ποίηση, δεν αναφέρομαι αποκλειστικά στα ποιήματα, αλλά παραπέμπω σε μια έννοια κοσμοαντίληψης, πολύ ευρύτερη από εκείνη της αποτύπωσής της σε λόγο. Γιατί τα ποιήματα είναι σχεδόν άνευ αξίας, αν δεν μας εισάγουν σε μια περιοχή πνευματικών και αισθητικών αξιών, για να μεταφέρουμε και να εφαρμόσουμε αυτές τις αξίες στην απτή καθημερινότητα, πλουτίζοντας και αναβαθμίζοντας τη σημασία της κάθε στιγμής.
Η ποίηση μπορεί να είναι επαναστατική, υπερβατική, αφαιρετική, συνθετική, να δηλώνει φυγή από τα αισθήματα, άρση των αντιφάσεων ή ακόμα και καταφυγή μέσα στις αντιθέσεις. Τι ακριβώς είναι για τον ποιητή Αντώνη Φωστιέρη;
Σίγουρα όλα αυτά μαζί, ίσως όμως και πολύ περισσότερα. Αν προσλάβουμε την ποίηση ως φαινόμενο ολιστικό, και όχι ως μια ιδιαίτερη χρήση της γλώσσας, θα δούμε ότι συγκεντρώνει και συναιρεί όλα τα επιμέρους στοιχεία της ανθρώπινης πνευματικότητας και του ψυχισμού, σε κάθε τους έκφανση. Αν πάλι μιλάμε για την ποίηση των ποιημάτων, εκεί προστίθεται η κεφαλαιώδης παράμετρος της μορφής, που στις κριτικές προσεγγίσεις, δυστυχώς, σπανίως γίνεται αντικείμενο ιδιαίτερης προσοχής και ανάλυσης, μολονότι συνιστά τη λυδία λίθο, που στο εσωτερικό της λογοτεχνίας διαφοροποιεί τον ποιητικό λόγο από τον πεζογραφικό ή τον δοκιμιακό.
Οι ποιητές ”κηδεύουνε σε κάθε λέξη έναν απόμακρο εαυτό”, όπως γράφετε σ’ ένα ποίημά σας από τα Τοπία του Τίποτα;
Άλλοτε τον κηδεύουνε κι άλλοτε τον ανασταίνουν. Σε κάθε περίπτωση, η ποίηση βοηθάει πολύ αποφασιστικά στη γνωριμία μας με αυτό το παράξενο, άγνωστο ον που κατοικεί μέσα μας και αποτελεί τον πραγματικό μας πυρήνα. Ένα ον που επιχειρούμε, εφ’ όρου ζωής, να το πλησιάσουμε από κάθε πλευρά, να το κατανοήσουμε και να συμβιώσουμε μαζί του. Διατυπώνοντας λοιπόν τις βαθύτερες σκέψεις και τα πραγματικά μας αισθήματα, αυτόν τον απόμακρο εαυτό βγάζουμε στην επιφάνεια. Και είτε ταυτιζόμαστε συνειδητά μαζί του δίνοντάς του το φιλί της ζωής, είτε τον παραχώνουμε ξανά κάτω από το ελαφρό χώμα των λέξεων, για να συνεχίσουμε τη ζωή μας από εκεί που την αφήσαμε.
Πότε γράφει κανείς ποίηση; Όταν δονείται από το πάθος των συναισθημάτων ή όταν απομακρύνεται από αυτό και βλέπει καθαρότερα;
Καθένας έχει την ιδιοσυγκρασία και τον τρόπο του, χωρίς ο ένας τρόπος ή ο άλλος να συνιστά πρόκριμα για την ποιότητα του αποτελέσματος. Αν πάντως πρέπει να απαντήσω προσωπικά, θα ‘λεγα πως μάλλον βρίσκομαι κάπου ανάμεσα στους δύο τρόπους. Η αλήθεια είναι ότι χωρίς την παρουσία και την πίεση του συναισθήματος δύσκολα προσέρχομαι στην ποίηση. Και αν πρέπει να περιμένω να απομακρυνθώ πλήρως από αυτό, τότε εκλείπει πλέον το βασικό κίνητρο. Η λεπτή, καθοριστική διαφορά στην περίπτωσή μου είναι ότι το συναίσθημα που με κινητοποιεί σπανίως προέρχεται από μία μεμονωμένη, συγκεκριμένη αφορμή, αλλά συνηθέστερα είναι η συνισταμένη από πολλές παρόμοιες αφορμές που το γεννούν εξακολουθητικά και αποτελεί το τελικό απόσταγμα, την επίγευσή τους. Έτσι, παρεμβάλλεται κάποιος χρόνος επώασης, κατά τον οποίο μπορεί να καταλαγιάζει κάπως ”το πάθος”, αλλά δοκιμάζεται περισσότερο η αντοχή ”των συναισθημάτων”.
Ο Βαλερύ έλεγε ότι ”ένα ποίημα δεν τελειώνει ποτέ. Μόνο εγκαταλείπεται”. Συμμερίζεστε αυτή τη γνώμη;
Από μιαν άποψη, ναι. Το τέλος (με διαφορετική βέβαια αρχική σημασία) μπορεί ως λέξη να γέννησε την τελείωση, αλλά δεν ταυτίζεται μαζί της. Και ένα ποίημα μπορεί να εγκαταλείπεται από τον δημιουργό του, να φαίνεται πως έχει οριστικά τελειώσει, χωρίς να είναι σίγουρο πως έχει τελειωθεί. Άλλωστε, ποτέ δεν ξέρεις τα ”φάρδυτα” του ποιήματος, τις δυνατότητες και τις πιθανές προοπτικές βελτίωσής του. Οι αλλεπάλληλες γραφές, αυτό το παλίμψηστο από διορθώσεις, προσθήκες, αφαιρέσεις, αντικαταστάσεις, διαγραφές, αναιρέσεις και επαναφορές, τι άλλο δείχνουν από το ότι το ποίημα δεν σου ”δίνεται” αυτούσιο, δεν έρχεται ετοιμοπαράδοτο από την αρχική έμπνευση, αλλά βγαίνει βασανιστικά λίγο-λίγο στο φως, αλλάζοντας βηματισμό, μορφές και ρυθμούς, περνώντας από διαδοχικές φάσεις, που σταματούν μόνο με τη δημοσίευσή του – αν και πολλές φορές συνεχίζονται και μετά απ’ αυτήν.
Είναι αλήθεια ότι ”Μετά το ποίημα / Οι ποιητές / Νιώθουν θλιμμένοι”, όπως γράφετε στο ποίημά σας ”Οι ποιητές”;
Μετά την ολοκλήρωση της γραφής, συνήθως υπάρχει ένα ανάμεικτο συναίσθημα ευφορίας και θλίψης μαζί, μια ψυχική ένταση “από τε της ηδονής συγκεκραμένη ομού και από της λύπης”, όπως λέει κάπου ο Πλάτων. Η ευφορία οφείλεται στην ικανοποίηση για τη δημιουργία ενός καινούργιου ποιήματος, που μπορεί η σκέψη του αλλά και οι απόπειρες της γραφής του να μας ταλάνιζαν για μεγάλο διάστημα. Η θλίψη οφείλεται –ή μπορεί να οφείλεται– σε πολλούς λόγους, που συχνά συνυπάρχουν. Η τελική μορφή ενός ποιήματος, όπως είπαμε, είναι το αποτέλεσμα του εφικτού και συνάρτηση των δυνατοτήτων μας, αφήνοντας πάντα την αίσθηση του ατελούς, του “non finito”, κάτι που έκτυπα προβάλλει στα περισσότερα ποιήματα του Σολωμού, ή και σε έργα άλλων τεχνών, όπως είναι κάποια γλυπτά του Μιχαήλ Αγγέλου. Αλλά και ο ίδιος ο τοκετός του έργου προκαλεί μέσα μας ένα κενό και ένα είδος “επιλόχιας κατάθλιψης”, που την γεννά ο αποχωρισμός από το κυοφορούμενο. Τέλος, ας μην ξεχνάμε τη μελαγχολία από το τέλος μιας “ερωτικής” διαδικασίας, κάτι ανάλογο με αυτό που είχε διαπιστώσει και διατυπώσει ο αρχαίος Γαληνός: ”Post coitum omne animal triste est”.
Αν γράφατε εσείς σήμερα «γράμμα σε ένα νέο ποιητή» τι θα τον συμβουλεύατε να κάνει;
Η πρώτη και κύρια συμβουλή που θα ήθελα να δώσω είναι: Να μην ακολουθήσει καμία συμβουλή, από όπου και αν προέρχεται. Ο μόνος που μπορεί να σε κατευθύνει αξιόπιστα είναι ο ίδιος σου ο εαυτός, γιατί μόνο εκείνος ξέρει τι ακριβώς (ή έστω τι περίπου) θέλεις να κάνεις, τι είναι αυτό που σε απασχολεί και με ποιον τρόπο θέλεις να το εκφράσεις. Οι συμβουλές των τρίτων αντικατοπτρίζουν τις δικές τους προσωπικές επιλογές και το πιθανότερο είναι πως θα σε αποπροσανατολίσουν αν τις ακολουθήσεις. Μόνο επισημάνσεις σε επίπεδο τεχνικής, που δεν σκιαγραφούν ένα συγκεκριμένο ποιητικό όραμα ούτε θεωρητικολογούν, μπορεί να σου φανούν χρήσιμες. Τέτοιες είναι, λόγου χάρη, οι Συμβουλές σ’ ένα νέο ποιητή του Μαξ Ζακόμπ, ένα βιβλίο που είχα μεταφράσει πριν πολλά χρόνια και πιστεύω ότι πραγματικά βοηθάει φωτίζοντας αρκετά σημεία πρακτικής φύσεως. Αντιθέτως, τα τόσο γνωστά Γράμματα σ’ ένα νέο ποιητή του Ρίλκε, αλλά και πολλά παρόμοια, φοβάμαι ότι είναι γεμάτα γενικολογίες και ωραιολογίες περί ποιήσεως, χωρίς να προσφέρουν τίποτα συγκεκριμένο.
Ένα σημαντικό μέρος του έργου σας αναφέρεται, με άμεσο ή έμμεσο τρόπο, σε διάφορες εκφάνσεις του χρόνου. Πιστεύετε ότι η ποίηση αλλά και ο ανθρώπινος νους έχουν τη δυνατότητα να συλλάβουν με πληρότητα κάποιες όψεις, έστω φευγαλέες, αυτού του φαινομένου;
Ο χρόνος, παρά την αντικειμενική του υπόσταση (όποια κι αν υποθέσουμε πως είναι αυτή), αντιπροσωπεύει ένα μέγεθος απόλυτα υποκειμενικό για τον καθένα μας. Στην κοινότοπη διαπίστωση ας προσθέσω μιαν ακόμη: Κάθε φευγαλέα στιγμή περιέχει, μέσα στο απειροελάχιστο ψήγμα του χρόνου της, αμέτρητα προσωποπαγή στοιχεία προσέγγισής της (προσλαμβάνουσες παραστάσεις, βιώματα, ιδέες, αντιλήψεις, πρότυπα, συνειρμούς, αισθήματα και συναισθήματα, αναφορές), ζυμωμένα μεταξύ τους και αξεχώριστα σε μια εντελώς ιδιαίτερη σύνθεση, έτσι ώστε καμιά συγκεκριμένη στιγμή να μην είναι όμοια στην πρόσληψή της από διαφορετικούς ανθρώπους, έστω και αν την έζησαν μέσα στις ίδιες ακριβώς συνθήκες. Αλλά και η κάθε προσωπική στιγμή, το κάθε δευτερόλεπτο, θα χρειαζόταν ασύλληπτα πολλαπλάσιο χρόνο (μήνες και χρόνια) για να αναλυθεί με πληρότητα, σε βάθος και σε έκταση, το κάθε επιμέρους στοιχείο που περιέχει. Ο χρόνος της θνητότητας θα χρειαζόταν, για κάτι τέτοιο, σχεδόν μιαν αθανασία.
Ακολουθήστε τo Literature.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλα τα νέα για τον πολιτισμό και την επικαιρότητα από την Ελλάδα και τον Κόσμο.
