***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη***
«Μα τι χρειάζονται οι ποιητές σε τόσο μίζερους καιρούς;»
Φρήντριχ Χαίλντερλιν
Το Literature ανοίγει τον φάκελο Ελληνική Ποίηση 2018-2019 και εγκαινιάζει μια νέα σειρά συνεντεύξεων με τους πλέον καταξιωμένους σύγχρονους Έλληνες ποιητές. Στο πλαίσιο αυτό θα φιλοξενηθούν οι απόψεις των σημαντικότερων Ελλήνων ποιητών της σημερινής εποχής με σκοπό να φανούν οι απόψεις των δημιουργών αναφορικά με το παρόν και το μέλλον της Ελληνικής ποίησης. Στόχος είναι επίσης να παρουσιαστεί το έργο, οι ιδέες αλλά και η προσωπικότητα των ανθρώπων εκείνων, οι οποίοι επιμένουν να λειτουργούν ποιητικά σε καιρούς τόσο «μίζερους», γράφοντας εκλεκτή ποίηση, στη γλώσσα του Ομήρου και συνεχίζοντας επάξια την αδιάλειπτη για 3000 χρόνια παρουσία της ποίησης στην Ελλάδα.
Επιμέλεια: Τέσυ Μπάιλα
Η Ευτυχία Παναγιώτου γνωρίζει καλά ότι η ποίηση πρέπει να καινοτομεί και να προκαλεί νέα γυρίσματα στον νου. Έτσι λοιπόν η ίδια στο έργο της ξεπερνά τον μοντερνισμό και όλα όσα τον ταλανίζουν και περιδιαβαίνοντας στον υπερρεαλισμό καταθέτει έναν τρυφερό λόγο, που γίνεται η αφορμή για ένα ταξίδι στον κόσμο των συναισθημάτων.
Μαζί της μιλήσαμε για τον «φυσικό» της δρόμο που είναι η Ποίηση, για το πώς η ίδια βλέπει το μέλλον της ποίησης, για το αν η ποίηση μπορεί να γίνει αντικείμενο συστηματικής διδασκαλίας, για τον ρόλο του έρωτα στην ποιητική δημιουργία. Για την ευθύνη τόσο του ποιητή όσο και του αναγνώστη της ποίησης στη σημερινή εποχή. Για την υπομονή που απαιτείται κατά την αναγνωστική διαδικασία της ποίησης αλλά και την προσεκτική επιλογή εκ μέρους του αναγνώστη. Αλλά και για τον προσεκτικό σχεδιασμό μιας πολιτικής για να φτάσει η ελληνική ποίηση στο εξωτερικό. Τέλος, αν η ποίηση είναι απαραίτητη, επικίνδυνη ή απλώς απολαυστική.
Η Ευτυχία Παναγιώτου γεννήθηκε στη Λευκωσία. Σπούδασε φιλοσοφία στην Αθήνα και νεοελληνική φιλολογία στο Λονδίνο. Εργάζεται ως επιμελήτρια εκδόσεων, μεταφράζει ποίηση, αρθρογραφεί σε περιοδικά και εφημερίδες. Ποιήματά της έχουν μεταφραστεί στα αγγλικά, ιταλικά, ισπανικά και γερμανικά. Η ίδια έχει μεταφράσει τα “Ερωτικά ποίηματα” της Ανν Σέξτον, καθώς και ποιήματα της Ανν Κάρσον. Έχει εκδώσει τρία βιβλία ποίησης, με πιο πρόσφατο τους Χορευτές (Κέδρος 2014). Προσεγγίζει την ποίηση από πολλούς δρόμους (ακαδημαϊκή έρευνα, διδασκαλία, επιμέλεια, μετάφραση, συγγραφή).
Μπορεί η ποίηση να λειτουργήσει ως οδηγός επιβίωσης στις μέρες μας;
Ο καθένας βρίσκει τον δικό του τρόπο να ζήσει, και μπορεί να τα καταφέρει και χωρίς την ανάγνωση ποίησης συγκεκριμένα. Η ποίηση δεν μπορεί να γίνει ένας οδηγός αυτοβοήθειας, με την έννοια ότι όποιος την πιάσει στα χέρια του θα σωθεί. Ίσως όμως να μοιάζει μερικές φορές με μηχανισμό εντοπισμού ωρολογιακής βόμβας, χάρη στον οποίο καταφέρνεις να γλιτώσεις. Την πρώτη φορά. Αποκεί και πέρα, η σταθερή επαφή με την ποίηση, ενδέχεται, μέσα από μη υλικές, εξηγήσιμες διαδικασίες, διαφορετικές στον καθένα, να συμβάλει στο να διαμορφώσεις στάση ζωής και αντίληψη: να εφεύρεις την πυξίδα σου. Αλλά χρειάζεται να εστιάσεις σε αυτό το πλάσιμο, να καλλιεργήσεις τη σχέση αυτή, να γίνει σταδιακά ο «φυσικός» δρόμος σου.
Η ποίηση μπορεί να είναι επαναστατική, υπερβατική, αφαιρετική, συνθετική, να δηλώνει φυγή από τα αισθήματα, άρση των αντιφάσεων ή ακόμα και καταφυγή μέσα στις αντιθέσεις. Τι ακριβώς είναι για εσάς;
Ποίηση μπορεί να είναι όλα τα παραπάνω και άλλα τόσα. Την αναγνωρίζουμε συχνά αμέσως αλλά, όταν προσπαθούμε να την ορίσουμε με γενικά κοινωνικά χαρακτηριστικά, ξεγλιστρά. Και καλά κάνει.
Πότε γράφει κανείς ποίηση; Όταν δονείται από το πάθος των συναισθημάτων ή όταν απομακρύνεται από αυτό και βλέπει καθαρότερα;
Συμβαίνουν και τα δύο. Δεν μπορώ να παραβλέψω κι αυτό το στάδιο της επιμέλειας του κειμένου που απαιτεί απόσταση από την αρχική εμπειρία γραφής. Απόσταση από την ενδεχόμενη «σύγχυση» που χαρακτηρίζει κάθε άμεση εμπλοκή με ό,τι θεωρούμε «δική μας» αλήθεια.
Γιατί γράφεις από τα μέσα προς τα έξω και μετά διαβάζεις από έξω προς τα μέσα. Αν τα δύο συναντηθούν, είναι συντυχία.
Ο Βαλερύ έλεγε ότι: «ένα Ποίημα δεν τελειώνει ποτέ. Μόνο εγκαταλείπεται». Συμμερίζεστε αυτή την άποψη;
Δεν ξέρω αν γράφουμε ένα ποίημα όλη μας τη ζωή, δεν ξέρω ούτε αν ολοκληρώνονται τα ποιήματα σαν σφαλιστά ευαγγέλια. Αποκτούν πολλές ζωές μέσα από την ανάγνωση. Μέσα στο χρόνο και χώρο τριβής, αποκτούν μια τροποποιημένη εκδοχή της ζωής τους. Η εγκατάλειψή τους από κάθε δημιουργό νομίζω επιβάλλεται.
Πότε περιορίζεται η ποιητική δύναμη ενός ποιητή;
Το «έθος» γίνεται «ήθος», γράφει ο Αριστοτέλης. Οι δύο αυτές λέξεις μοιάζουν, σε σημείο παρεξήγησης.
Μπορεί η ενασχόληση με την Ποίηση να είναι επικίνδυνη;
Ο Λεοντάρης έλεγε γράφοντας για τον Καβάφη: «Η ζωή σκοτώνει τους ποιητές. Κι η ποίηση το ίδιο». Το πρώτο σκέλος νομίζω το καταλαβαίνουμε. Το δυσνόητο είναι ίσως το δεύτερο. Το πρόσωπο που μιλά στο ποίημα δεν ταυτίζεται με τον ποιητή ως φυσικό πρόσωπο. Σε αυτή τη διαδικασία ισορρόπησης τέχνης, ζωής και μύθου συμβαίνει ίσως κάτι επικίνδυνο.
Πώς βλέπετε το μέλλον της ελληνικής ποίησης; Μπορεί να υπάρξει σήμερα μια ποιητική γενιά όπως η γενιά του ’30 ή του ’70;
Υπάρχει πλέον σύμπνοια στην άποψη ότι δεν υπήρξαν ποτέ πραγματικά «ποιητικές γενιές», αλλά προθέσεις, ανάγκες (ιδεολογικές, αισθητικές, προσωπικές, έμφυλες, κοινωνικές κ.ά.) που τις συγκρότησαν μια δεδομένη εποχή. Η λεγόμενη «γενιά του ’30» απηχεί μια νικηφόρα και αισιόδοξη εποχή (μοντερνισμός, Νόμπελ), επομένως οποιαδήποτε επανάληψη του ονόματος της «γενιάς» ενεργοποιεί και όσα μια γενιά κάποτε σήμαινε. Από την άλλη κάποιες «γενιές» παραμένουν συνολικά «χαμένες» ή «ηττημένες» ή και «αθέατες», σύμφωνα με μελετητές. Οι κατηγοριοποιήσεις αυτές, παρότι απλά ονόματα και τίτλοι, παράγουν ομογενοποιήσεις, αφηγήσεις και ιεραρχήσεις, σχεδόν «κυοφορούν» γενιές, για να θυμηθούμε το εκδοτικό σημείωμα βραχύβιου περιοδικού. Αλλά η επανάληψη στη χρήση τους μας ωθεί στο να τις θεωρούμε αυτονόητες, κι αυτό περιορίζει το βλέμμα μας, όπως όταν κοιτάμε επίμονα το περίγραμμα των πραγμάτων.
Η Ποίηση μπορεί να διδαχθεί;
Μπορεί κανείς να μάθει πώς να διαβάζει ποίηση, ναι. Να παρατηρεί την ιδιοφυΐα μιας σύνθεσης, να ασκείται στη γλώσσα μέχρι να διαμορφώσει γλωσσική συνείδηση, να ακούει το ρυθμό, να διαβάζει το ύφος, δηλαδή την πληροφορία που δεν μεταβιβάζεται με τις λέξεις αλλά με ό,τι υπάρχει ανάμεσά τους. Μπορεί επίσης να παρακολουθεί πώς ένα ποίημα γίνεται «αληθινό» χωρίς να αποτελεί αντανάκλαση των γεγονότων. Η άσκηση στην ανάγνωση και η έκθεση στην υποκειμενικότητα και την πλαστικότητα της γλώσσας, αντίληψη που δεν συνάδει με τη χρηστική μονοσημία και βιασύνη της επικοινωνίας, είναι μια αποκαλυπτική εμπειρία. Ειδικά όταν έχεις αρχίσει να μπαίνεις στο «κόλπο».
Αν γράφατε εσείς σήμερα «γράμμα σε έναν νέο ποιητή» τι θα τον συμβουλεύατε να κάνει;
Όσο σκέφτομαι τα γράμματα του Ρίλκε ή της Γουλφ περισσότερο συλλαμβάνω την ανάγκη των ίδιων των συγγραφέων να δώσουν συμβουλές. Είναι γράμματα που λειτουργούν ως κατάθεση ποιητικής ή ως κρυφή επιθυμία για συνομιλία. Πουθενά δεν διαβάζουμε τα ίδια τα γράμματα των νέων ποιητών. Και το ενδιαφέρον είναι ότι τα γράμματα των συγγραφέων απέτυχαν και στις δύο περιπτώσεις να φέρουν την ποίηση πιο κοντά στους νέους αυτούς. Δεν ξέρω αν θα συμβούλευα όποιον δεν ήξερα με επίσημο, απόλυτο ή δηλωτικό τρόπο. Δεν θα αδιαφορούσα όμως αν έβλεπα ένα νέο παιδί με ανησυχίες. Μου περνά από το μυαλό ότι ίσως δεν έχει οικείους του να τις μοιραστεί. Γιατί δεν ξεχνιέται η αγωνία να υπάρχεις μόνος, εντελώς μόνος, με τα πρώτα σου «ποιήματα».
Ο έρωτας τι ρόλο έχει παίξει στην ποιητική σας δημιουργία; Είναι μια ανυψωτική δύναμη ή η ποίηση είναι μια εσωτερική διαδικασία που χρειάζεται απομόνωση;
Ο έρωτας ρυθμίζει τις σπουδαιότερες χειρονομίες μας. Αυτή η φλόγα της ζωής που καίει διαρκώς, φέρνοντάς μας σε συνθήκες τυφλής διαύγειας και αφοβίας. Άλλες φορές είναι μια πυρκαγιά, την οποία θέλεις να διασχίσεις για να δοκιμάσεις τα θνητά όριά σου ή τα όρια του εγώ σου. Η ποίηση και ο έρωτας έχουν ανεπανάληπτα και ασθματικά πηγαινέλα μεταξύ τους. Καλύτερα να καείς από έρωτα, παρά να στεγνώσεις από τη στέρησή του ή να μπλεχτείς στη γραφειοκρατία του.
Ευτυχία Παναγιώτου, Φωτογραφία Βαγγέλης Μπέκας
Τι μέλλον πιστεύετε ότι έχει η ελληνική ποίηση στο εξωτερικό; Πόσο γνωστή είναι;
Η ποιότητα της ποίησης που γράφεται στα ελληνικά μπορεί να αναδειχθεί με εύστοχες επιλογές ποιημάτων και καλές μεταφράσεις. Κάτι που απαιτεί προσεκτικό σχεδιασμό, λογοτεχνική γνώση και κριτήρια, αποφασιστική αποστασιοποίηση από πρόσωπα και καταστάσεις.
Πόσο μεγάλη είναι η ευθύνη ενός σύγχρονου ποιητή που καλείται να γράψει σε μια γλώσσα στην οποία γράφεται ποίηση ανελλιπώς για 3000 χρόνια;
Αν όποιος άρχιζε να γράφει ποίηση με αυτή την «εθνική» ευθύνη στο μυαλό του, δεν θα έγραφε ούτε ένα στίχο. Η ανάδειξη των δυνατοτήτων της γλώσσας μέσα από τις ποιητικές μορφές, η ανάδυση από τα ποιήματα και μιας ομιλούσας, ζωντανής γλώσσας, παραμένουν στόχοι. Πιο δύσκολα εγχειρήματα, μπορεί να σε σκοτώσουν. Αλλά είναι παράξενο: σε τέτοιους στόχους φτάνεις από δική σου επιθυμία, κοιτώντας προς το μέλλον, κι όχι από αίσθημα ντροπής και ευθύνης απέναντι στο παρελθόν.
Ο σύγχρονος αναγνώστης είναι ικανός να «ξεκλειδώσει» τα μυστικά της ποίησης ή έχει απομακρυνθεί τόσο πολύ απ’ αυτή χάνοντας έτσι την παρθενικότητα των αισθήσεών του;
Ισχύουν και τα δύο ίσως. Φτάνεις πιο ομαλά στην ποίηση αν σε έλκει εξαρχής η ανάγνωση και αν δεν βιάζεσαι να φτάσεις σε ένα άμεσο αποτέλεσμα. Η σύγχρονη εμπειρία παρέχει μεν άπειρα ερεθίσματα σε βιβλία, αλλά αν το εκάστοτε βιβλίο είναι κατάλληλο για σένα ή για τη στιγμή και το στάδιο που βρίσκεσαι, θα χρειαστεί να το μάθεις μόνος σου, έχοντας περάσει από αποτυχημένες επιλογές ή έχοντας δεχτεί και αναγνωστικές «ήττες». Η ανάγνωση ποίησης είναι μια δυναμική και εξελισσόμενη εμπειρία και ίσως απαιτεί προσεκτικότερη επιλογή βιβλίων, άσκηση, επιμονή και διαρκή συντονισμό με τον καλά κρυμμένο «εαυτό» μας, που η καθημερινότητα βιάζεται να ρίξει στη λήθη.
Τελικά κ. Παναγιώτου χρειάζονται οι ποιητές σε τόσο μίζερους καιρούς;
Χρειαζόμαστε την ποίηση που βρίσκει τους τρόπους να αντιστέκεται στη μιζέρια της όποιας εποχής ή αντίληψης. Χρειαζόμαστε όμως και ποιήματα που μας κάνουν απλώς να γελάμε.
Ακολουθήστε τo Literature.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλα τα νέα για τον πολιτισμό και την επικαιρότητα από την Ελλάδα και τον Κόσμο.
