***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη***

The Nicolas Calas – Nanos Valaoritis Correspondence, 1958-1967, Elena Koutrianou, Εκδόσεις Νεφέλη

Η αλληλογραφία του Νικόλα Κάλας και του Νάνου Βαλαωρίτη, που φυλάσσεται στα αρχεία «Nicolas and Elena Calas» της Βιβλιοθήκης των Βορείων Χωρών της Αθήνας και «Nanos Valaorites Papers» της Πανεπιστημιακής Βιβλιοθήκης του Princeton, περιλαμβάνει μεγάλο αριθμό επιστολών που αντηλλάγησαν στο διάστημα 1958-1982. Η πρώτη διασωζόμενη επιστολή είναι του Βαλαωρίτη, φέρει ημερομηνία 19 Ιουνίου 1958 και είναι γραμμένη στη γαλλική γλώσσα, ενώ η τελευταία είναι επίσης του Βαλαωρίτη και είναι γραμμένη στα ελληνικά, με ημερομηνία 2 Ιανουαρίου («Γενάρη») 1982. Εντούτοις, οι περισσότερες από τις επιστολές αυτές είναι γραμμένες στην αγγλική γλώσσα, ενώ λίγες είναι γραμμένες στη γαλλική και λίγες στην ελληνική γλώσσα.

Η εκτενής αλληλογραφία χωρίζεται σε δύο μέρη, καθώς το έτος 1968 σαφώς θέτει μια χρονολογική τομή, σηματοδοτώντας τη λήξη μιας περιόδου και την έναρξη μιας νέας. Αυτή συνοδεύεται από δύο καθοριστικές μεταβολές, οι οποίες και επηρεάζουν στο εξής το περιεχόμενο των επιστολών. Πρόκειται, αφενός, για την αλλαγή περιβάλλοντος και, επομένως, ασχολιών και ενδιαφερόντων που συνεπάγεται, σε μεγάλο βαθμό, η εγκατάσταση του Βαλαωρίτη στις Η.Π.Α., και, αφετέρου, για τις δραματικές πολιτικές εξελίξεις στην Ελλάδα, το στρατιωτικό πραξικόπημα της 21ης Απριλίου 1967 και την κήρυξη του δικτατορικού καθεστώτος. Ιδιαίτερα οι τελευταίες αυτές εξελίξεις φαίνεται πως οδήγησαν στον επαναπροσανατολισμό των δύο συγγραφέων σε θέματα πολιτικής, τα οποία μόνον περιθωριακά εμφανίζονται μέχρι και το 1967, ενώ τους απασχολούν έντονα πλέον από το 1968 και μετά.

Η πρώτη περίοδος της δεκαετίας 1958-1967, η οποία και εκδίδεται εδώ, περιλαμβάνει συνολικά 95 επιστολές, από τις οποίες 43 (στα αγγλικά, τα γαλλικά, και τα ελληνικά) είναι γραμμένες από τον Βαλαωρίτη και 52 (στα αγγλικά και τα ελληνικά) γράφτηκαν από τον Κάλας. Στην περίοδο αυτή παρακολουθούμε την κατεξοχήν λογοτεχνική αλληλογραφία των δύο συγγραφέων. Αφενός, αρκετό χώρο καταλαμβάνουν ζητήματα που αφορούν στη λογοτεχνική διαμόρφωση του Βαλαωρίτη, στις πρώτες απόπειρές του στη συγγραφή θεατρικών έργων, αλλά και πεζών, ενώ παράλληλα συνέχισε να γράφει ποίηση. Αφετέρου, για πρώτη φορά μετά από πολλά χρόνια (τουλάχιστον όσο είναι μέχρι σήμερα γνωστό) ο Κάλας παρουσιάζει (στον νεότερο συνάδελφό του) νέα ποιήματά του στα ελληνικά.

Στο πλαίσιο της ενθουσιώδους υποδοχής αυτών των ποιημάτων από τον Βαλαωρίτη, εκτίθενται και οι επίμονες προσπάθειές του για την έκδοση ενός περιοδικού εντύπου· οι προσπάθειες αυτές εν τέλει ευοδώθηκαν με την κυκλοφορία του περιοδικού Πάλι στα τέλη του 1963 (ή στις αρχές του 1964), στο οποίο και εγκαινιάσθηκε η εκδοτική επιστροφή του Κάλας με ελληνικά έργα του. Η αλληλογραφία, άλλωστε, αν και δεν δίνει ουσιαστικά στοιχεία για την εξέλιξη της σκέψης του Κάλας καθώς μορφοποιείται η μελέτη του για το έργο του Ιερώνυμου Μπος (τον πίνακα Ο κήπος των επίγειων απολαύσεων, 1490-1511), προσφέρει όμως μιαν έμμεση αλλά σαφή πληροφόρηση για τα στάδια επεξεργασίας της σημαντικής αυτής μελέτης. Ειδικότερες πληροφορίες δίδονται και για τη δοκιμιογραφία και την τεχνοκριτική του Κάλας αυτής της περιόδου.

Μεγάλο ενδιαφέρον, οπωσδήποτε, έχουν οι κριτικές επισημάνσεις και τα σχόλια εκατέρωθεν για τα νέα ποιητικά έργα που ανταλλάσσουν, επιζητώντας μια πρώτη κριτική παρέμβαση και αξιολόγηση. Εξίσου καθοριστικός για την τροπή που πήρε η θεματολογία της αλληλογραφίας μετά το 1967 ήταν και ο θάνατος του André Breton τον Σεπτέμβριο του 1966, με τον οποίο οι δύο Έλληνες συγγραφείς (όπως και πολλοί μελετητές του μέχρι σήμερα) θεώρησαν πως έληξε και η ηρωική περίοδος του γαλλικού υπερρεαλισμού· όπως μπορεί να διαπιστώσει ο αναγνώστης της αλληλογραφίας, ο υπερρεαλισμός μέχρι τότε τοποθετείται στο επίκεντρο των συζητήσεών τους, συνήθως με πρωτοβουλία του Βαλαωρίτη που την εποχή εκείνη ζούσε για μεγάλα διαστήματα στο Παρίσι, και δίνει έναν ιδιαίτερο τόνο στις επιστολές τους. Αξίζει τέλος να επισημανθεί και ίσως να τονισθεί ότι, αντίθετα απ’ ό,τι συμβαίνει με τις επιστολές τις οποίες αντήλλαξαν μετά την εγκατάσταση του Βαλαωρίτη στην Αμερική (δηλαδή από το 1968 και εφεξής), δεν υπάρχει καμία αναφορά τους στο δικτατορικό καθεστώς στις τελευταίες επιστολές αυτής της πρώτης περιόδου, δηλαδή στις λίγες επιστολές που γράφτηκαν μετά την 21η Απριλίου 1967 και αμέσως πριν από το ταξίδι εγκατάστασης του Βαλαωρίτη στις Η.Π.Α.

Αντιθέτως, αφού ο Βαλαωρίτης βρέθηκε στην Αμερική, οι δύο συγγραφείς άρχισαν να συζητούν για την πολιτική κατάσταση στην Ελλάδα, σε ιδιαίτερα έντονο μάλιστα ύφος και βαθμό. Αν και, βέβαια, δεν έπαυσαν ποτέ να τους απασχολούν και λογοτεχνικά ζητήματα (και κυρίως οι εξελίξεις σε ό,τι αφορά στον υπερρεαλισμό στις Η.Π.Α., κυρίως, αλλά και στη Γαλλία), μετά το 1968 αυτό γίνεται με εμφανώς μικρότερη ένταση. Μάλιστα, οι περισσότερες από τις επιστολές αυτές γράφτηκαν στο διάστημα 1968-1975, με κύριο θέμα το δικτατορικό καθεστώς και όλα τα συναφή ζητήματα (πολιτικά, ιδεολογικά, κοινωνικά κ.λπ.), ενώ η αλληλογραφία τους μετά την αποκατάσταση της δημοκρατίας έγινε αισθητά πιο αραιή. Έτσι, η δεύτερη, «αμερικανική» περίοδος της αλληλογραφίας, δηλαδή η αλληλογραφία των ετών 1968-1982, που γράφτηκε ενώ και οι δύο πλέον ζούσαν στην Αμερική, μπορεί να θεωρείται κατά κύριο λόγο πολιτική (και λιγότερο πλέον λογοτεχνική). Εξαιτίας του ιδιαίτερου χαρακτήρα της και της μεγάλης έκτασής της, η αλληλογραφία αυτής της δεύτερης περιόδου θα πρέπει να αποτελέσει το αντικείμενο μιας άλλης εκδοτικής απόπειρας.

Διαβάστε ένα απόσπασμα: 

Ακολουθήστε τo Literature.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλα τα νέα για τον πολιτισμό και την επικαιρότητα από την Ελλάδα και τον Κόσμο.