***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη***
Οι Εκδόσεις Μεταίχμιο συνέβαλαν στον εορτασμό για τα διακόσια χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση με την έκδοση μίας σειράς οκτώ βιβλίων, γραμμένων από έγκριτους ιστορικούς του πανεπιστημιακού χώρου στην Ελλάδα και το εξωτερικό, υπό την αιγίδα του ιστορικού Ιάκωβου Δ. Μιχαηλίδη.
Τα βιβλία της σειράς ομαδοποιούνται σε δύο υποκατηγορίες:
Η πρώτη αφορά τους «Πρωταγωνιστές» των γεγονότων και περιλαμβάνει τα βιβλία Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, ο στρατιωτικός ηγέτης της Ελληνικής Επανάστασης (Ιάκωβος Δ. Μιχαηλίδης), Ιωάννης Καποδίστριας, ο αμνός της Παλιγγενεσίας των Ελλήνων (Θάνος Μ. Βερέμης, Ιάκωβος Δ. Μιχαηλίδης), Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης, ο ηγέτης της Μάνης στην Ελληνική Επανάσταση (Αθανάσιος Συροπλάκης) και Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα, Η καπετάνισσα της Ελληνικής Επανάστασης (Κυριάκος ΣΤ. Χατζηκυριακίδης).
Η δεύτερη υποκατηγορία με τίτλο «Τα καθοριστικά ζητήματα» περιλαμβάνει τους εξής τόμους: Από τη σφαγή της Χίου στην έξοδο του Μεσολογγίου, οι πολεμικές αποτυχίες και οι επιπτώσεις τους (Νικόλαος Α. Αναστασόπουλος), 1814-1821: Η προετοιμασία μιας επανάστασης, πρωταγωνιστές-γεγονότα-συγκυρίες (Στέφανος Καβαλιεράκης), Οι Μεγάλες Δυνάμεις και η Επανάσταση, από το Λάιμπαχ στο Ναβαρίνο (Σωτήρης Ριζάς) και Εσωτερικές διενέξεις στα χρόνια του Αγώνα (Ιάκωβος Μιχαηλίδης).
Πρόκειται κατά κανόνα για βιβλία μικρού μεγέθους, τα οποία, αν και γραμμένα από καθηγητές πανεπιστημίου, απευθύνονται, εν τούτοις, στο ευρύ κοινό και είναι κατάλληλα τόσο για μαθητές λυκείου και πανεπιστημίου, όσο και για ενήλικες οι οποίοι θέλουν να αποκτήσουν μία σωστή όψη των γεγονότων της Ελληνικής Επανάστασης, η οποία φτάνει πολύ πιο μακριά από την Ιστορία που περιέχουν τα σχολικά βιβλία.
Eυχαριστούμε θερμότατα, τον υπεύθυνο της σειράς, τον Ιάκωβο Μιχαηλίδη, Καθηγητή Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας στο τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και συγγραφέα των δύο και μισού τόμων της σειράς, που απάντησε στις ερωτήσεις μας για το Literature.gr σχετικά με την ιστορική σειρά του Μεταίχμιου, την Ελληνική Επανάσταση, αλλά και γενικότερα για τη διδασκαλία της Ιστορίας.
Λεύκη Σαραντινού, 10.09.2021
H ιδέα για τη δημιουργία μιας σειράς βιβλίων για την Ελληνική Επανάσταση ήταν δική σας ή των Εκδόσεων Μεταίχμιο; Να υποθέσουμε ότι αποφασίστηκε λόγω της ιστορικής επετείου;
Η πρόταση για την έκδοση της σειράς ήρθε από τον εκδοτικό οίκο ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ και τον εκδότη Νώντα Παπαγεωργίου. Είχαμε διάφορες συζητήσεις από καιρό, αφού θέλαμε με κάποιο τρόπο να παρέμβουμε στη δημόσια συζήτηση για την Ελληνική Επανάσταση και να συμβάλουμε κι εμείς στους σχετικούς εορτασμούς. Σύντομα καταλήξαμε στην ιδέα και ξεκίνησε ο σχεδιασμός. Γενικότερα, η διαμεσολάβηση της επιστημονικής γνώσης και η μεταφορά της από τα ακαδημαϊκά αμφιθέατρα και τα ερευνητικά κέντρα στο ευρύ κοινό είναι κάτι που ενδιαφέρει τόσο το ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ όσο και εμένα.
Οι οκτώ τίτλοι των βιβλίων της σειράς προσφέρουν μια πλήρη εικόνα σε όποιον θέλει να γνωρίζει ικανοποιητικά την Ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης. Πείτε μας για την επιλογή των θεμάτων, αν την κάνατε εσείς ή σε συνεργασία με τους υπόλοιπους καθηγητές και πόσο δύσκολη ήταν η επιλογή αυτών των συγκεκριμένων -και γιατί όχι άλλων διαφορετικών- θεμάτων.
Η επιλογή των θεμάτων έγινε από εμένα, σε συνεργασία με το ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ. Δεν πρόκειται βέβαια για μια συνολική αποτίμηση της Ελληνικής Επανάστασης. Η επιλογή όμως των οχτώ βιβλίων -τεσσάρων προσώπων που βιογραφούνται και τεσσάρων ζητημάτων που αναλύονται- έγινε με σκοπό να παρουσιαστούν όσο το δυνατόν περισσότερες πτυχές της Ελληνικής Επανάστασης από την αρχή έως το τέλος της και να φωτιστούν, στο μέτρο του δυνατού, τυχόν διαφορετικές προσεγγίσεις. Έτσι ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης αντιπροσωπεύει τον κόσμο των καπεταναίων και των κλεφτών, ιδιαίτερα της Πελοποννήσου, ο Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης εκείνο των κοτζαμπάσηδων, η Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα τον νησιωτικό χώρο και τη συμβολή των γυναικών, ενώ ο Ιωάννης Καποδίστριας τον χώρο των πολιτικών και των διπλωματών. Αντίστοιχα, τα τέσσερα θέματα διατρέχουν την Παλιγγενεσία από την αρχή έως το τέλος. Πρόκειται για την ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας, τις Εμφύλιες Διαμάχες, τους ιερούς τόπους και τις ήττες του Αγώνα, καθώς και τον ρόλο που έπαιξαν οι Μεγάλες Δυνάμεις. Οι οχτώ μελέτες είναι αυτοτελείς, αποτελούν όμως και όλες μαζί μια ενότητα. Διαβάζοντάς τες, θεωρώ ότι ο αναγνώστης αποκτά μια σφαιρική εικόνα της Εθνεγερσίας.
Αποκτήστε το βιβλίο
Σε ό,τι αφορά τους Πρωταγωνιστές της Επανάστασης, η επιλογή της Μπουμπουλίνας, του Κολοκοτρώνη και του Καποδίστρια υπήρξε, να υποθέσουμε, μάλλον αυτονόητη, καθώς πρόκειται για πρόσωπα των οποίων η συνεισφορά στην Επανάσταση και τη δημιουργία του Νεοελληνικού κράτους δεν αμφισβητείται. Η συγγραφική έκπληξη ήταν το αφιέρωμα στον Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη, ο οποίος, ως ορκισμένος αντίπαλος του Καποδίστρια κρίνεται, συνήθως, αρνητικά και λησμονείται η προσφορά του στην Επανάσταση. Η επιλογή ενός βιβλίου αφιερωμένου αποκλειστικά στη δράση του έγινε με σκοπό τη μερική αποκατάσταση της μνήμης του παρά το γεγονός ότι συγγενείς του δολοφόνησαν τον Κυβερνήτη;
Η ιστορία δεν είναι δικαστήριο και ο ιστορικός δεν είναι δικαστής. Αποστολή του είναι να αναπαραστήσει ένα πολύπλοκο παρελθόν, να αναδείξει τα κίνητρα και τις επιλογές των ανθρώπων και να τα παρουσιάσει στον αναγνώστη του αφήνοντάς του την τελική κρίση. Ο Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης είναι μια τραγική φιγούρα της Επανάστασης. Χωρίς τη συμβολή του ιδίου και της οικογένειάς του η Ελληνική Επανάσταση, ιδιαίτερα στον Μοριά, θα ήταν πολύ δύσκολο να εκδηλωθεί. Οι Μαυρομιχαλαίοι πρόσφεραν πολλά στην Επανάσταση και πλήρωσαν βαρύ τίμημα γι’ αυτό. Ο περισσότερος κόσμος τους ταυτίζει με την ειδεχθή πράξη της δολοφονίας του πρώτου Κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια και στη συνείδησή του είναι απαξιωμένοι. Με τη βιογραφία του Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη θέλαμε να δείξουμε τις αντιφάσεις και τις αντινομίες της κοινωνίας που γέννησε την Επανάσταση και με αυτό τον τρόπο να δείξουμε το μεγαλείο της. Η ιστορία και ειδικά οι μεγάλες Επαναστάσεις δεν είναι ασκήσεις προσομοίωσης ούτε video games. Αλλάζουν δραματικά τις ζωές των ανθρώπων, πολύ συχνά δε τις συμπαρασύρουν στο διάβα τους. Κάτι τέτοιο συνέβη και στην περίπτωση της Ελληνικής Επανάστασης. Ο Πετρόμπεης ήταν άνθρωπος μιας προνεοτερικής κοινωνίας, σε αντίθεση με τον Καποδίστρια που ήταν σε θέση να αντιληφθεί τα προτάγματα της νέας εποχής. Σκοπός μας λοιπόν δεν ήταν ούτε να αθωώσουμε ούτε να καταδικάσουμε κάποιον, αλλά να κατανοήσουμε τα κίνητρα και τις συμπεριφορές των ανθρώπων και να βοηθήσουμε τους αναγνώστες μας να τα κατανοήσουν και οι ίδιοι. Με τον τρόπο αυτό επέρχεται η «κάθαρση». Είναι χαρά μου μάλιστα που τη βιογραφία του Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη την ανέλαβε ένας νέος ιστορικός, ο Αθανάσιος Συροπλάκης, και, κατά την άποψή μου, τη διεκπεραίωσε με μεγάλη επιτυχία.
Λέγεται συχνά ότι ο Κολοκοτρώνης υπήρξε η κορυφαία φυσιογνωμία του Αγώνα και ότι χωρίς αυτόν δεν θα υπήρχε Ελληνική Επανάσταση, παρόλο που ο ίδιος δεν έμεινε τελικά έξω από τις εμφύλιες διαμάχες των Ελλήνων κατά τη διάρκεια της Επανάστασης. Τι έχετε να μας πείτε εσείς γι’ αυτό; Τελικά, όπως όλοι οι ήρωες της Ιστορίας, δεν έχει κι αυτός την «καλή» και την «κακή» του πλευρά;
Κατά την άποψή μου, ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης είναι η πιο αντιπροσωπευτική μορφή της Ελληνικής Επανάστασης. Με συγκινεί το γεγονός ότι αυτός, ένας αμόρφωτος κάπως άνθρωπος μιας προνεοτερικής κοινωνίας, μπόρεσε να συλλάβει τα μηνύματα της νέας εποχής και να προσαρμοστεί σε αυτά. Αντίθετα, ο Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης απέτυχε να κάνει το ίδιο. Ο Κολοκοτρώνης λοιπόν είναι ένας από τους ήρωες της Επανάστασης. Όμως οι ήρωες, όλοι οι ήρωες, δεν είναι πλάσματα ενός άλλου κόσμου. Είναι συνηθισμένοι άνθρωποι οι οποίοι κάτω από ορισμένες συνθήκες κάνουν τη δική τους υπέρβαση και εξελίσσονται σε πρότυπα μιας ορισμένης εποχής. Αυτό έκανε και ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, αλλά και πολλοί άλλοι πρωταγωνιστές της Εθνεγερσίας. Καθημερινοί άνθρωποι ήταν με τα δυνατά και τα τρωτά τους σημεία, οι οποίοι όμως έκαναν τη δύσκολη επιλογή αλλάζοντάς τη μοίρα τους και τη μοίρα των υπόλοιπων Ελλήνων.
Συμφωνείτε με την άποψη του λογοτέχνη και ιστοριοδίφη Κωστή Παπαγιώργη ότι την Ελληνική Επανάσταση την ξεκίνησαν οι Έλληνες του εξωτερικού στην Οδησσό με τη Φιλική Εταιρεία και τις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες όπου ξέσπασε πρωτίστως η επανάσταση, τη συνέχισαν οι Έλληνες του ελλαδικού χώρου και την τερμάτισαν οι ξένοι;
Σέβομαι και εκτιμώ το έργο του Κωστή Παπαγιώργη, έχω όμως επιμέρους διαφωνίες με τις απόψεις του. Πράγματι η Ελληνική Επανάσταση εκκολάφθηκε μέσα στον χώρο του παροικιακού Ελληνισμού, εκεί όπου κυκλοφορούσαν και ζυμώνονταν οι επαναστατικές ιδέες και γενικότερα οι μεγάλες ιδεολογίες. Από την Οδησσό και την Πετρούπολη έως το Ιάσιο, τη Βιέννη, την Τεργέστη, τη Βενετία, το Λιβόρνο και τη Μασσαλία, οι Έλληνες κυκλοφορούσαν, εμπορεύονταν, διακινούσαν ιδέες και αγαθά. Από εκεί ξεκίνησε ο Ρήγας Βελεστινλής και στη συνέχεια η Φιλική Εταιρεία. Και από εκεί, μέσω των δικτύων, διακτινώθηκαν οι σπίθες της Επανάστασης σε όλο τον υπόδουλο Ελληνισμό. Ωστόσο, την ελευθερία δεν τη χάρισαν στους Έλληνες οι ξένοι. Η ελευθερία και η συγκρότηση του ελληνικού βασιλείου υπήρξε η δικαίωση των αγώνων των Ελλήνων, οι οποίοι τόσο στα πεδία των μαχών όσο και στα διπλωματικά σαλόνια μπόρεσαν να εκμεταλλευθούν τα αντικρουόμενα συμφέροντα των Μεγάλων Δυνάμεων και να τα συντονίσουν για δικό τους όφελος.
Αποκτήστε το βιβλίο
Πέρα από το «ωραιοποιημένο εθνικό μας αφήγημα» και αν παραβλέψουμε το γεγονός ότι στην Ιστορία δεν χωράει το «αν», αν οι ξένοι δεν μας είχαν τελικά βοηθήσει, θα είχε δημιουργηθεί ελληνικό κράτος;
Η ιστορία των ανθρώπων και των εθνών, γενικά η παγκόσμια ιστορία, είναι μια αλυσίδα σχέσεων και αλληλεξάρτησης. Κανείς, όσο ισχυρός κι αν είναι, δεν είναι μόνος του στον κόσμο ούτε έχει τη δύναμη να ρυθμίζει τα πάντα. Με βάση αυτό, είναι, κατά τη γνώμη μου, τεράστια επιτυχία των επαναστατημένων Ελλήνων το γεγονός ότι χειρίστηκαν έξυπνα τα συμφέροντα των Μεγάλων Δυνάμεων προκειμένου να επιτύχουν τον στόχο τους. Λένε πολλοί ότι δίχως την παρέμβαση των ξένων -και αναφέρονται στη Ναυμαχία του Ναυαρίνου- το ελληνικό κράτος δεν θα είχε ιδρυθεί. Πράγματι, η Ναυμαχία του Ναυαρίνου υπήρξε πολύ σημαντική, καθώς άνοιξε τον δρόμο για την ελληνική ανεξαρτησία. Ωστόσο, η παρέμβαση των ξένων δεν ήταν αποτέλεσμα των φιλάνθρωπων αισθημάτων τους. Αντίθετα, υπήρξε το επιστέγασμα της δράσης Ελλήνων και Φιλελλήνων όλα τα προηγούμενα χρόνια. Αντιλήφθηκαν η μια μετά την άλλη, οι τότε Μεγάλες Δυνάμεις, ότι η Έλληνες θα κατακτούσαν την ελευθερία τους και, μέσω της παρέμβασής τους, προσπάθησαν να αποκτήσουν ερείσματα στο υπό ίδρυση ελληνικό κράτος. Επομένως αν το ερώτημα είναι πόσο ελεύθερο ήταν το ελληνικό βασίλειο του 1830, η απάντησή μου είναι ότι ήταν τόσο ελεύθερο όσο επέτρεπαν τα δεδομένα της εποχής. Αυτό σημαίνει ότι η συγκρότηση του ανεξάρτητου ελληνικού βασιλείου, έστω και με περιορισμένα σύνορα, υπήρξε μια τεράστια εθνική κατάκτηση των επαναστατημένων Ελλήνων.
Αναλύστε μας εν συντομία τον ρόλο που έπαιξαν στην έκβαση της Ελληνικής Επανάστασης οι ηχηρές αποτυχίες της, όπως η Σφαγή της Χίου και η Έξοδος του Μεσολογγίου. Δεν ήταν οι αποτυχίες αυτές, κατά κάποιον τρόπο, σημαντικότερες από τις επιτυχίες της Επανάστασης για την έκβαση του Αγώνα;
Η Ελληνική Επανάσταση είναι κατάστικτη από δραματικά γεγονότα, όπως η Σφαγή της Χίου, η καταστροφή της Κάσου και των Ψαρών, το Ολοκαύτωμα της Νάουσας και η Έξοδος του Μεσολογγίου. Οι καταστροφές αυτές εντάσσονται μέσα στη γενικότερη τακτική των Οθωμανών όχι μόνο να καταστείλουν την Επανάσταση αλλά να τιμωρήσουν παραδειγματικά τους Έλληνες. Ωστόσο, αυτά τα γεγονότα πυροδότησαν αντιδράσεις στο εξωτερικό θεριεύοντας το κίνημα του Φιλελληνισμού και αυξάνοντας την πίεση στις κυβερνήσεις των Μεγάλων Δυνάμεων να σπεύσουν να βοηθήσουν τους εξεγερμένους Έλληνες οι οποίοι αφανίζονταν από έναν απολίτιστο δυνάστη. Δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι οι μεγάλες ήττες και οι καταστροφές των Ελλήνων λειτούργησαν εν τέλει πολλαπλασιαστικά υπέρ τους, αφού κινητοποίησαν τα φιλάνθρωπα αισθήματα και τη συμπάθεια του υπόλοιπου κόσμου.
Οι εμφύλιες διαμάχες κατά τη διάρκεια της Επανάστασης αποτελούν αναμφισβήτητα ένα επονείδιστο, όσο και αναπόφευκτο, όμως, κεφάλαιο στην εξέλιξη και την πορεία της. Θέλετε να μας εξηγήσετε γιατί ακριβώς ήταν αναπόφευκτες;
Όλες οι μεγάλες επαναστάσεις εμπεριέχουν τις εμφύλιες διαμάχες τους. Στο πλαίσιο αυτό, ούτε και η Ελληνική Επανάσταση θα μπορούσε να είχε εξελιχθεί διαφορετικά. Οι εμφύλιες διαμάχες της Επανάστασης, κατά την άποψή μου, αποτελούν το οδυνηρό αλλά και αναπόφευκτο τίμημα της μετάβασης της προνεοτερικής ελληνικής κοινωνίας στην εποχή της Νεοτερικότητας, στη συγκρότηση δηλαδή ενός συγκεντρωτικού εθνικού κράτους. Αυτό δεν ήταν σε θέση να το αντιληφθούν όλοι οι ‘Έλληνες, με αποτέλεσμα να συγκρουστούν οι διαφορετικές προσεγγίσεις και αντιλήψεις τους. Αυτό όμως που εμένα με ενοχλεί και αρνούμαι να κατανοήσω είναι η εμμονή ορισμένων διακόσια χρόνια μετά να ανάγουν τις σημερινές εμφύλιες διαμάχες στην εποχή της Τουρκοκρατίας.
Η Ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης περιέχει τους περισσότερους μύθους από κάθε άλλη περίοδο της Ιστορίας μας. Γιατί συμβαίνει αυτό;
Η Ελληνική Επανάσταση είναι το κορυφαίο γεγονός της νεότερης ελληνικής ιστορίας. Είναι ένα κατεξοχήν ηρωικό γεγονός. Έτσι, είναι αναπόφευκτο να συσχετίζονται με αυτήν αρκετοί μύθοι. Θα πρέπει βεβαίως να τονίσουμε ότι ο μύθος δεν σημαίνει ότι κάτι είναι εξολοκλήρου ψέμα. Έχει πολύ περισσότερο το περιεχόμενο των αρχαίων ελληνικών μύθων, όπου εκλαϊκεύονται διάφορες ιδέες προκειμένου να γίνουν κατανοητές πιο εύκολα. Οι περισσότεροι εθνικοί μύθοι εμπεριέχουν στην ουσία τους κάτι αληθινό.
Αποκτήστε το βιβλίο
Πόσο έτοιμος είναι τελικά ο ελληνικός λαός να απεμπολήσει τους μύθους από την Ιστορία του; Όταν το κάνει τελικά, δεν θα είναι αυτό δείγμα ωριμότητας;
Δύο αιώνες μετά την Παλιγγενεσία πιστεύω ότι οι Έλληνες είναι σε θέση να προσεγγίσουν με ωριμότητα το παρελθόν τους και τους καταστατικούς μύθους της νεότερης ελληνικής ιστορίας. Δεν έχουν να φοβηθούν τίποτε απολύτως. Αντίθετα η συγκίνηση και η περηφάνια που θα νιώσουν θα γίνουν ακόμα μεγαλύτερες. Θα ήθελα όμως να επισημάνω ότι και οι μύθοι είναι τμήμα της εθνικής μας ιστορίας και η αποδόμησή τους θα πρέπει να γίνεται με σεβασμό, όχι με σκανδαλοθηρική διάθεση. Με μύθους, εξάλλου, έχει γραφεί η ιστορία όλων των εθνών σε ολόκληρο τον κόσμο.
Πιστεύετε ότι πρέπει να αναθεωρηθεί ο τρόπος με τον οποίο διδάσκεται η Ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης στα σχολεία; Είναι ορθό να αναπαράγουμε τους εθνικούς μύθους στη διδασκαλία της Ιστορίας;
Η κοινότητα των Ελλήνων ιστορικών είναι από τις πιο παραγωγικές σε ολόκληρο τον κόσμο. Έτσι και η διδασκαλία της ιστορίας στα ελληνικά σχολεία βρίσκεται σε ένα υψηλό επίπεδο. Ειδικά η διδασκαλία της Ελληνικής Επανάστασης θεωρώ ότι διδάσκεται με επάρκεια, δίχως εξωραϊσμούς και αποσιωπήσεις. Όχι πως δεν υπάρχουν περιθώρια βελτίωσης, αναμφίβολα. Ωστόσο πολύ περισσότερο σημαντικό είναι, κατά τη γνώμη μου, το ζήτημα της συνολικής αναβάθμισης της εκπαιδευτικής διαδικασίας μέσω μιας ριζικής μεταρρύθμισης.
Μπορούμε, εν τέλει, να διδάσκουμε την Ιστορία στα παιδιά μας δημιουργώντας τους εθνική συνείδηση, χωρίς όμως να αναπαράγουμε το μίσος και τη μνησικακία για τους άλλους λαούς;
Γενικά η ιστορία, άρα και η διδασκαλία της, έχει βαθύτατο ανθρωπιστικό περιεχόμενο. Είμαι απόλυτα πεπεισμένος ότι η καλλιέργεια εθνικής συνείδησης στον σύγχρονο κόσμο είναι σε θέση να γίνει αρμονικά με την καλλιέργεια ιστορικής συνείδησης στους μαθητές. Με απόλυτο σεβασμό στις εθνικές ιστορίες των άλλων. Οφείλουμε να γνωρίζουμε την ιστορία μας, όμως ταυτόχρονα είμαστε πολίτες του κόσμου και πάνω από όλα άνθρωποι.
Αποκτήστε τα βιβλία
Ακολουθήστε τo Literature.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλα τα νέα για τον πολιτισμό και την επικαιρότητα από την Ελλάδα και τον Κόσμο.
